Uchwała z dnia 1999-03-30 sygn. III CZP 62/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 62/98

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 30 marca 1999 r.

Przewodniczący: Prezes SN T. Ereciński.

Sędziowie SN: B. Czech (sprawozdawca), J. Gudowski (autor uzasadnienia, E. Skowrońska-Bocian, J. Suchecki, T. Wiśniewski, A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej J. Szewczyka, w sprawie z powództwa Haliny R. przeciwko Skarbowi Państwa - Zespołowi Opieki Zdrowotnej w N.D. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w dniu 30 marca 1999 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy, postanowieniem z dnia 10 listopada 1998 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy w sprawie, w której przysługuje kasacja, sąd drugiej instancji może - na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. - przedstawić Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości powstałe przy rozpoznawaniu zażalenia?"

podjął następującą uchwałę:

W sprawie, w której przysługuje kasacja, sąd drugiej instancji nie może - na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. - przedstawić Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości, powstałego przy rozpatrywaniu zażalenia.

Uzasadnienie:

W sprawie z powództwa Haliny R., dochodzącej od pozwanego Skarbu Państwa - Zespołu Opieki Zdrowotnej w N.D. zapłaty kwoty 50 000 zł, zapadło postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Tarnobrzegu z dnia 24 lutego 1998 r., mocą którego sąd ten przyznał Zakładowi Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w W. - za wydanie opinii uzupełniającej (dodatkowej) - wynagrodzenie w kwocie 688,20 zł. Jako podstawę orzeczenia sąd wskazał przepisy § 1 i 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 1975 r. w sprawie kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądowym (Dz. U. Nr 46, poz. 254).

Postanowienie to powódka zaskarżyła zażaleniem, w którym zakwestionowała wysokość wynagrodzenia oraz zarzuciła brak przesłanek do jego ustalenia w sytuacji, gdy biegli nie przedstawili karty pracy.

W trakcie rozpatrywania zażalenia wyłoniło się przed Sądem Apelacyjnym w Rzeszowie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, dotyczące interpretacji przepisów cytowanego rozporządzenia, przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. W uzasadnieniu zagadnienia Sąd Apelacyjny zastrzegł, że jakkolwiek rozpoznawana sprawa "ma charakter kasacyjny", co zapewne oznacza dopuszczalność (przysługiwanie) w tej sprawie kasacji, to jednak - mimo ograniczenia wynikającego z art. 390 § 1 k.p.c. - zagadnienie może być Sądowi Najwyższemu przedstawione, gdyż kwestia kosztów "nie jest problematyką kasacyjną".

Przystępując do rozstrzygnięcia tego zagadnienia, zwykły skład Sądu Najwyższego stwierdził, że stosowanie art. 390 § 1 k.p.c. doprowadziło w judykaturze do poważnej rozbieżności. Z jednej strony przyjmuje się bowiem, że skoro wymieniony przepis posługuje się kryterium przedmiotowym ("w sprawie..."), to o dopuszczalności przedstawienia zagadnienia decyduje wyłącznie charakter (przedmiot) sprawy. Jeżeli zatem w konkretnej sprawie, ze względu na unormowania szczegółowe (art. 393 k.p.c.), kasacja nie przysługuje, niedopuszczalne jest także przedstawienie Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego, niezależnie od tego, w jakiej fazie postępowania wystąpiło, jak też niezależnie od ewentualnej możności (lub niemożności) jego rozstrzygnięcia przy okazji rozpoznawania kasacji (np. postanowienie z dnia 13 maja 1998 r., III CZP 13/98, niepubl. lub postanowienie z dnia 8 lipca 1998 r., III CZP 17/98, OSNC 1999, z. 1, poz. 19). Z drugiej strony w praktyce Sądu Najwyższego można odnotować również stanowisko odmienne, urzeczywistniane przez podejmowanie uchwał w kwestiach powstających przy rozpatrywaniu zażalenia w sprawach, w których kasacja przysługuje (np. uchwały: z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, z. 9, poz. 132; z dnia 30 kwietnia 1998 r., III CZP 10/98, OSNC 1998, z. 10, poz. 1 54, albo z dnia 2 września 1998 r., III CZP 22/98, OSNC 1999, z. 2, poz. 23).

Sąd Najwyższy w zwykłym składzie uznał, że występująca rozbieżność wymaga pilnego usunięcia w ramach nadzoru judykacyjnego, w związku z czym-działając na podstawie art. 2 ust. 3, art. 13 pkt 4 oraz art. 17 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.)-postanowił przedstawić składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne o treści przytoczonej na wstępie niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów zważył, co następuje:

1. Specjalny środek nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego, polegający na rozstrzyganiu zagadnień prawnych przedstawianych jako pytania sądów niższych instancji, został wprowadzony do polskiego systemu prawnego w ramach reformy procedur sądowych, dokonywanej na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. W postępowaniu cywilnym pojawił się w 1953 r., po wejściu w życie dekretu z dnia 23 kwietnia 1953 r. o zmianie niektórych przepisów postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 23, poz. 90), stając się przedmiotem unormowania ujętego w art. 388 k.p.c. z 1930 r. (według tekstu jednolitego z 1950 r.) oraz w art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54).

Instytucję pytań prawnych przewidziano także w kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r., lokując ją najpierw w art. 391, a później - po wejściu w życie noweli z dnia 1 marca 1996 r. - w art. 390. Należy podkreślić, że udzielanie przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na pytania prawne sądów niższych instancji, formułowane przy rozpoznawaniu konkretnych spraw, wyróżnia polski system środków odwoławczych i - pominąwszy wyrosłe z innych tradycji, występujące w ustawodawstwie amerykańskim jurisdictions of certified questions oraz certificate - certoriari - nie jest spotykane w innych systemach prawnych.

Bezpośrednim powodem wprowadzenia, a potem upowszechnienia, instytucji pytań prawnych była rezygnacja polskiego ustawodawcy z systemu trójinstancyjnego na rzecz zasady dwuinstancyjności, co przy zachowaniu trójszczeblowej struktury sądownictwa prowadziło do znacznego odpływu spraw z Sądu Najwyższego, a tym samym do umniejszenia jego roli w ramach podstawowych funkcji nadzoru judykacyjnego. W tej sytuacji pytania prawne stały się dogodnym instrumentem prawa procesowego, służącym przenoszeniu spraw - a ściślej, występujących w nich zagadnień prawnych - do Sądu Najwyższego. Jednocześnie pytania prawne łagodziły i uzupełniały niedostatki konstrukcyjne rewizji nadzwyczajnej, pozwalały bowiem zapobiec wydawaniu orzeczeń merytorycznie wadliwych, niewzruszalnych w toku instancji przy zastosowaniu zwyczajnych środków odwoławczych.

Zarówno pod rządem art. 388 k.p.c. z 1930 r., jak i art. 391 k.p.c. z 1964 r., uprawnienie sądu drugiej instancji do przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego nie doznawało ograniczeń przedmiotowych. Jedynym obostrzeniem, znajdującym zresztą swe źródło w treści powołanych przepisów, była konieczność oparcia pytania na poważnych wątpliwościach prawnych (nie faktycznych lub związanych z trudnościami w ocenie jakiegoś dowodu), a także niezbędność oczekiwanej odpowiedzi dla rozstrzygnięcia sprawy (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 17 grudnia 1991 r., III CZP 129/91, "Przegląd Sądowy" 1994, z. 3, s. 76 oraz z dnia 27 sierpnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, z. 1, poz. 9). W praktyce orzeczniczej Sądu Najwyższego utrwalony został również pogląd, że dopuszczalne jest przedstawienie zagadnień prawnych powstałych przy rozpoznawaniu zażalenia z tym zastrzeżeniem, że zagadnienie dotyczy postępowania wywołanego zażaleniem i ściśle się z nim wiąże (np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 5 października 1961 r., 3 CO 17/61, OSPiKA 1962, z. 6, poz. 154, z dnia 13 marca 1964 r., III CO 4/64, OSPiKA 1965, z. 4, poz. 86 lub uzasadnienie uchwały z dnia 21 kwietnia 1967 r., III CZP 29/67, OSNCP 1967, z. 12, poz. 214).

2. Istotna zmiana stanu normatywnego regulującego problematykę pytań prawnych nastąpiła w związku z wprowadzeniem z dniem 1 lipca 1996 r. do cywilnego prawa procesowego nowego modelu środków odwoławczych (ustawa z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 43, poz. 189). Ustawodawca poniechał powszechnie krytykowanego, biurokratycznego środka zaskarżania orzeczeń, jakim była rewizja nadzwyczajna i powrócił do rozwiązań zastosowanych w okresie II Rzeczypospolitej, wzmacniając zarazem zasady dyspozycyjności i kontradyktoryjności. Osnową systemu odwoławczego stały się apelacja i kasacja ze wszystkimi - charakterystycznymi dla tego systemu - konsekwencjami. Jedną z nich było wprowadzenie barier. przedmiotowych w zakresie dopuszczalności stawiania Sądowi Najwyższemu pytań prawnych; zostały one sprecyzowane w treści normatywnej art. 390 § 1 k.p.c., w którym stwierdzono, że możliwość przedstawiania zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości powstałych przy rozpatrywaniu apelacji zachodzi tylko w sprawie, w której kasacja nie przysługuje.

Intencja prawodawcy jest całkiem jasna. Powrót do trzech instancji i wprowadzenie apelacji (tzw. nieograniczonej, cum beneficio novorum) oraz kasacji do Sądu Najwyższego, mającej na celu kontrolę zgodności z prawem orzeczenia wydanego przez sąd meriti, uczyniło instytucję pytań prawnych w zasadzie zbędną. Możliwość poddania kontroli Sądu Najwyższego - w drodze kasacji - orzeczeń sądu drugiej instancji kończących postępowanie zapewniło wpływ naczelnego organu sądowego Rzeczypospolitej Polskiej na wynik spraw rozpoznawanych przez sądy powszechne, a także stworzyło "okazję" do poddania jego osądowi szerokiego zakresu zagadnień jurydycznych pojawiających się w orzecznictwie. Zważywszy jednak, że pewna grupa spraw pozostała w normalnym toku instancji poza zasięgiem Sądu Najwyższego, gdyż kasacja została w nich wyłączona (patrz np. art. 393 k.p.c.), ustawodawca zdecydował się - w tych właśnie sprawach - na dopuszczenie pytań prawnych. Tym samym zapewniony został nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego w sprawach wyjętych spod jego kognicji jako sądu odwoławczego, a zarazem ocalona została instytucja prawa procesowego, mająca już niemałą tradycję oraz poważne oddziaływanie na jurysprudencję.

Wyrazem jasnych intencji prawodawcy jest także zastosowana w art. 390 § 1 k.p.c. metoda legislacyjna. Określając zakres dopuszczalności pytań prawnych prawodawca posłużył się ogólnym kryterium przedmiotowym, albowiem stwierdził, że przedstawienie zagadnienia budzącego poważne wątpliwości możliwe jest tylko w określonych sprawach, w tych mianowicie, w których kasacja nie przysługuje. Tym samym w przepisie znalazło się bezpośrednie odniesienie do, przewidującego wyłączenia kasacji, przepisu art. 393 k.p.c., opartego również na kryterium przedmiotowym. Wręcz narzuca się zatem wniosek, że - zważywszy na przyjęte kryterium ustawowe oraz brak podstaw do czynienia w jego ramach jakichkolwiek rozróżnień lub wyłomów -postawienie pytania prawnego w sprawie, w której kasacja przysługuje, jest niedopuszczalne w ogólności, bez względu na fakt, jaka jest waga pytania oraz w jakiej fazie i przy jakiej okazji jurysdykcyjnej powstało.

Wobec tak jednoznacznego brzmienia art. 390 § 1 k.p.c. za pozbawioną racji uznać trzeba - zasygnalizowaną w uzasadnieniu postanowienia zwykłego składu Sądu Najwyższego, przedstawiającego zagadnienie prawne rozstrzygane przez skład powiększony - próbę umotywowania dopuszczalności pytań prawnych w sprawach, w których kasacja przysługuje, przez sięgnięcie do odesłania zawartego w art. 397 § 2 k.p.c. Pominąwszy analizę problemu "odpowiedniego" stosowania przepisów prawa, nie objaśnionego dostatecznie w nauce i nie dającego się także uogólnić w judykaturze, podkreślić należy, że nie ma żadnych uzasadnionych podstaw do zwężania użytego w art. 390 § 1 k.p.c., mającego określone i utrwalone znaczenie procelowo-techniczne, pojęcia "w sprawie", i zastępowania go sztucznym, nie znajdującym korelatu normatywnego, pojęciem "w kwestii wpadkowej", "w sprawie rozstrzyganej zażaleniem", itp. Należy zwrócić uwagę, że przewartościowanie występującego w art. 390 § 1 k.p.c. zwrotu "w sprawie" pociągnęłoby za sobą - konsekwentnie - konieczność nadania innego, swoistego znaczenia także pojęciu "w danej sprawie", użytego w § 2 tego artykułu, a to z kolei mogłoby doprowadzić do wypaczenia jednej z podstawowych funkcji pytań prawnych i wydawanych w ich następstwie uchwał, tj. związania w danej sprawie sądów niższych instancji stanowiskiem Sądu Najwyższego.

A zatem dyrektywa odpowiedniego stosowania przepisu art. 390 § 1 do postępowania toczącego się na skutek zażalenia uzasadnia jedynie proste podstawienie w tym przepisie wyrazu "zażalenia" w miejsce wyrazu "apelacji", a wszelkie dalsze modyfikacje nie znajdują jakiejkolwiek podstawy (por. też uzasadnienie powołanego postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 1998 r., III CZP 17/98). Notabene taki sam zabieg interpretacyjny dokonany na przepisie art. 390 § 1 k.p.c. wystarcza do przyjęcia, że w sprawach, w których kasacja nie przysługuje, dopuszczalne jest przedstawienie Sądowi ,Najwyższemu także tych zagadnień prawnych, które powstały przy rozpatrywaniu zażalenia.

3. Na zakończenie przeprowadzonych rozważań trzeba przypomnieć, że instytucja pytań prawnych, prowadząca do związania sądów niższych instancji w danej sprawie poglądem Sądu Najwyższego, zawartym w podjętej uchwale, jest wyjątkiem od konstytucyjnej zasady podległości sędziów tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Powinna być zatem opisywana z pełnym uświadomieniem tej wyjątkowości, co z kolei nakazuje wykładać przepis art. 390 § 1 k.p.c. w sposób jak najbardziej ścisły, bez żadnych koncesji na rzecz argumentów o nastawieniu celowościowym lub utylitarnym.

Kierując się przedstawionymi założeniami i przesłankami, a także postulatami wykładni, Sąd Najwyższy podjął uchwałę przytoczoną w sentencji (art. 13 pkt 4 i art. 17 ust. 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym - jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48 ze zm.).

OSNC 1999 r., Nr 10, poz. 166