Postanowienie z dnia 1998-05-29 sygn. II CKN 741/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 741/97

Postanowienie z dnia 29 maja 1998 r.

Roszczenia, których podstawę materialnoprawną stanowi art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), uzyskują przymiot wymagalności w dniu uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego nieważność.

Przewodniczący: sędzia SN J. Suchecki,

Sędziowie SN: G. Filcek, H. Pietrzkowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 29 maja 1998 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Kazimierza P. przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji o odszkodowanie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Tarnowie z dnia 3 czerwca 1997 r. sygn. akt (...)

postanowił uchylić postanowienie zawarte w zaskarżonym wyroku i przekazać sprawę Sądowi Wojewódzkiemu w Tarnowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie:

Kazimierz P. w pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji w W. wnosił o zasądzenie - na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) - kwoty 17828 zł, stanowiącej równowartość przedmiotów szczegółowo wymienionych w pozwie, a ponadto żądał zwrotu na jego rzecz szabli typu "K" oraz pistoletu typu "parabellum". Sąd Rejonowy w Tarnowie po ustaleniu, że zwrot szabli oraz pistoletu nie jest możliwy, dokonał wyceny wszystkich wymienionych w pozwie przedmiotów i wyrokiem z dnia 2 sierpnia 1996 r. zasądził, tytułem ich równowartości, od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 10 000 złotych. W pozostałym zakresie - to jest w części dotyczącej żądania ponad kwotę 10 000 zł oraz w zakresie żądania wydania szabli i pistoletu - powództwo oddalił. Sąd Rejonowy ustalił, że w 1946 r. przedmioty te zostały zabrane powodowi przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w toku prowadzonego postępowania, które zostało zakończone prawomocnym wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z dnia 26 lutego 1947 r., na podstawie którego powód skazany został na karę pozbawienia wolności za przechowywanie broni palnej bez zezwolenia.

Postanowieniem Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 3 listopada 1992 r. wyrok skazujący powoda został uznany za nieważny. Wcześniejszym wyrokiem z dnia 19 sierpnia 1958 r. Sąd Wojewódzki w Krakowie oddalił powództwo powoda o zasądzenie od Skarbu Państwa odszkodowania za przedmioty, które w 1946 r. zabrane zostały powodowi przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, przyjmując, że roszczenie to uległo przedawnieniu. Powództwem tym nie było objęte żądanie odszkodowania za zabór szabli i pistoletu. W ocenie Sądu Rejonowego w Tarnowie, powyższe ustalenia nie uzasadniały - podnoszonego przez stronę pozwaną - zarzutu powagi rzeczy osądzonej. W powództwie zgłoszonym przed Sądem Wojewódzkim w Krakowie podstawą prawną roszczenia były bowiem przepisy ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz. U. Nr 54, poz. 243), zaś w niniejszym procesie podstawą taką są przepisy cytowanej ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych (zwanej dalej ustawą z dnia 23 lutego 1991 r.).

Sąd Wojewódzki w Tarnowie, rozpoznając sprawę na skutek apelacji strony pozwanej, wyrokiem z dnia 3 czerwca 1997 r. uchylił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w Tarnowie w części zasądzającej powództwo i w tym zakresie pozew odrzucił. Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, zebrany w sprawie materiał dowodowy nie dawał podstaw do ustalenia, że przedmioty, o które toczy się spór, zostały zatrzymane w trybie procesowym w toku postępowania karnego, prowadzonego przeciwko powodowi w latach 1946-1947. Nie mógł zatem mieć zastosowania art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Zgromadzony w sprawie materiał dawał natomiast podstawę do ustalenia, iż przedmioty te zostały przywłaszczone przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa podczas rewizji dokonywanych u powoda. Podstawą materialnoprawną roszczenia powoda może być więc tylko art. 417 § 1 k.c. Wobec tego, że przepis ten jest odpowiednikiem art. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r., na podstawie którego powód wystąpił z powództwem, które zostało oddalone prawomocnym wyrokiem, to należało - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - przyjąć, iż zachodzi tożsamość podmiotowa i przedmiotowa roszczeń zgłoszonych przez powoda w sprawie prawomocnie osądzonej przez Sąd Wojewódzki w Krakowie wyrokiem z dnia 19 sierpnia 1958 r. oraz w niniejszej sprawie, z wyjątkiem roszczenia o wydanie szabli i pistoletu.

Skoro więc o to samo roszczenie (z wyjątkiem żądania zwrotu szabli i pistoletu), pomiędzy tymi samymi stronami, sprawa została już prawomocnie osądzona, to należało - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - w tym zakresie pozew odrzucić (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Oddalenie powództwa w części dotyczącej roszczenia o zwrot szabli i pistoletu, ewentualnie zasądzenia ich równowartości - uzasadnione jest upływem 10-letniego terminu przedawnienia tego roszczenia. W kasacji od powyższego wyroku, który w istocie jest postanowieniem, pełnomocnik powoda, podnosząc zarzut naruszenia art. 442 k.c. przez błędną jego wykładnię oraz art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. przez jego zastosowanie - wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w Kielcach do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzut naruszenia art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. jest - wprawdzie z innych przyczyn, niż wskazane w uzasadnieniu kasacji - usprawiedliwiony. Roszczenie powoda zostało oparte na twierdzeniu, że utracił przedmioty osobistego użytku wskutek ich zatrzymania przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Roszczenie to pozostaje w związku z postępowaniem karnym, zakończonym w 1947 r. skazującym powoda wyrokiem karnym, którego nieważność została stwierdzona na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Podstawą materialnoprawną dochodzenia takiego roszczenia jest art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Analizując jego treść uznać należało - na co nie zwrócił uwagi Sąd Wojewódzki - że jest to przepis szczególny w rozumieniu art. 421 k.c. W piśmiennictwie i orzecznictwie pojęcie przepisów szczególnych w znaczeniu art. 421 k.c. jest rozmaicie rozumiane.

Przeważa pogląd, że są to przepisy, które normują odpowiedzialność państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonych mu czynności, i normują ją inaczej niż w art. 417 i następne k.c., czy też poprzednio w przepisach ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz. U. Nr 54, poz. 243). Mogą to więc być przepisy, które regulują odpowiedzialność Państwa:

1) za niektóre szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, albo

2) za szkody wyrządzone przez niektórych funkcjonariuszy, albo wreszcie

3) za niektóre szkody wyrządzone przez niektórych funkcjonariuszy.

Nie może budzić wątpliwości, że przepisy omawianej ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. regulują odpowiedzialność, o której mowa w trzeciej z wymienionych grup. Powołany art. 10 w zw. z art. 1 ust. 1, 3, 4 tejże ustawy normuje bowiem odpowiedzialność Państwa za niektóre tylko - określone w tych przepisach - szkody, wyrządzone przez funkcjonariuszy organów państwa wymienionych w ustawie. Roszczenie wskazane w tych przepisach ma charakter szczególny. Jego specyfika wynika chociażby z tego, że jest roszczeniem w pierwszej kolejności o zwrot mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu Państwa, lub roszczeniem o zwrot przedmiotów zatrzymanych, a w razie niemożności zwrotu, uprawnionemu przysługuje w drugiej kolejności roszczenie o zasądzenie ich równowartości. Roszczenia te oparte są zatem na uprawnieniu wynikającym z prawa własności do rzeczy.

Szczególny charakter tych roszczeń wynika również, a może przede wszystkim, z tego, iż powstają w następstwie stwierdzenia nieważności orzeczenia karnego. Żądanie wydania rzeczy (zasądzenia jej równowartości) oparte jest zatem na tytule własności, który przywrócony został wskutek stwierdzenia nieważności orzeczenia, a więc także nieważności konfiskaty, przepadku czy też zatrzymania tej rzeczy. Powyższe uwagi, w powiązaniu z treścią art. 421 k.c., prowadzą do wniosku, że roszczenie powoda podlega ocenie wyłącznie na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Okoliczność, iż prawomocnym wyrokiem z dnia 19 sierpnia 1958 r. oddalone zostało powództwo powoda o zasądzenie od Skarbu Państwa odszkodowania za utratę tych samych rzeczy (z wyłączeniem szabli i pistoletu), nie mogła stanowić - wbrew zapatrywaniu Sądu Wojewódzkiego - przeszkody do przeprowadzenia merytorycznej oceny tego roszczenia. Oba powództwa nie są bowiem oparte na tej samej podstawie prawnej. Brak tożsamości podstawy prawnej, czyli normy prawnej roszczenia, o którym orzeczono w wyroku z dnia 19 sierpnia 1958 r. oraz roszczenia dochodzonego przez powoda w niniejszym procesie, stanowi przeszkodę do uznania - jak to błędnie uczynił Sąd Wojewódzki - że zaistniała powaga rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), prowadząca do odrzucenia pozwu.

Sąd Wojewódzki odrzucając pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. popełnił więc uchybienie, które miało istotny wpływ na wynik sprawy. Podniesiony zatem w kasacji zarzut naruszenia tego przepisu przez jego zastosowanie należało ocenić - z przytoczonych względów, a nie z przyczyn wskazanych w uzasadnieniu kasacji - jako uzasadniony.

Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia wyraził pogląd, że roszczenie o zasądzenie równowartości szabli i pistoletu nie może być objęte zarzutem res iudicata, gdyż sprawa w tym zakresie nie została osądzona prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 19 sierpnia 1958 r. Powództwo w części obejmującej to roszczenie podlegało natomiast oddaleniu na podstawie art. 442 § 1 k.c. z uwagi na przedawnienie tego roszczenia. Pogląd ten wyrażony zatem został na usprawiedliwienie tej części wyroku Sądu Rejonowego, która wskutek niezaskarżenia uprawomocniła się. Sąd Wojewódzki, uchylając wyrok w części zaskarżonej apelacją i odrzucając w tym zakresie pozew, nie stosował zatem art. 442 § 1 k.c. Nie mógł więc naruszyć przepisu, którego nie zastosował przy wydawaniu orzeczenia, zaskarżonego obecnie kasacją. Z tych względów podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 442 § 1 k.c. przez jego zastosowanie ocenić należało jako bezprzedmiotowy.

Potrzeba ustosunkowania się do poglądu Sądu Wojewódzkiego narzuca się w związku z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania. Sąd Wojewódzki, rozpoznając sprawę w granicach wniosków apelacji (art. 378 k.p.c.), w której podnoszony jest zarzut przedawnienia roszczeń powoda, powinien mieć na względzie następujące uwagi. Szczególny charakter roszczeń przysługujących na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. wynika z tego, że żądanie wydania rzeczy (zasądzenia ich równowartości) oparte jest na tytule własności tejże rzeczy - przywróconym wskutek stwierdzenia nieważności orzeczenia orzekającego konfiskatę czy przepadek mienia. Tak samo kwalifikować należy uprawnienie w postaci żądania zwrotu rzeczy (zasądzenie ich równowartości), które wprawdzie nie były objęte przepadkiem lub konfiskatą, ale zostały zatrzymane w toku postępowania, w którym zapadło orzeczenie, którego nieważność została stwierdzona na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. Tworzenie konstrukcji innej w odniesieniu do mienia skonfiskowanego, lub co do którego orzeczono przepadek, oraz innej w stosunku do "rzeczy zatrzymanych", nie znajduje żadnego uzasadnienia.

Celem przepisu art. 10 omawianej ustawy jest stworzenie podstawy do odzyskania przez osobę uprawnioną mienia oraz przedmiotów utraconych w toku postępowania zakończonego orzeczeniem, którego nieważność została stwierdzona, bez względu na to, w jaki sposób (konfiskata, przepadek, zatrzymanie rzeczy) właściciel pozbawiony został rzeczy. Roszczenia oparte na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. - jako majątkowe - ulegają przedawnieniu. Zgodnie z ogólną zasadą zawartą w art. 120 § 1 k.c., bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Ustawa nie definiuje wprawdzie pojęcia wymagalności, ale w literaturze przedmiotu i orzecznictwie przyjmuje się zgodnie, że przez wymagalność należy rozumieć stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności; kiedy może skutecznie żądać od dłużnika zadośćuczynienia jego roszczeniu. Roszczenia mogą uzyskać przymiot wymagalności - w dniu oznaczonym przez ustawę lub przez czynność prawną, albo w dniu wynikającym z właściwości zobowiązania. Początek wymagalności nie da się ująć w jedną regułę obowiązującą dla wszystkich stosunków prawnych, zależy on bowiem od charakteru zobowiązań i ich właściwości. W przypadku roszczeń, których podstawę materialnoprawną stanowi art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), przyjąć należy - uwzględniając ich szczególny charakter i właściwość - że uzyskują przymiot wymagalności w dniu uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego tę nieważność. Powyższe stwierdzenie nie odnosi się, oczywiście, do roszczeń majątkowych, które z mocy przepisów szczególnych nie ulegają przedawnieniu (np. uregulowane w art. 222 i 223 k.c., odnoszące się do nieruchomości, cywilnoprawne majątkowe roszczenie windykacyjne).

Sąd Wojewódzki - rozpoznając sprawę ponownie - oceni zasadność roszczeń powoda przy uwzględnieniu zawartej w art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. przesłanki "zatrzymania w toku postępowania przedmiotów", których zwrotu lub ich równowartości powód dochodzi. Skoro ustawodawca nie określa warunków, które muszą być spełnione dla uznania, że doszło do "zatrzymania przedmiotów" w rozumieniu art. 10 cytowanej ustawy, to przyjąć należy - wbrew rozumowaniu zaprezentowanemu przez Sąd Wojewódzki - iż dla stwierdzenia, że przesłanka ta została spełniona, niekoniecznie musi być sporządzony, w ramach czynności procesowych, protokół zatrzymania przedmiotów. Zdarzenie w postaci "zatrzymania przedmiotów" może być wykazywane za pomocą wszelkich środków dowodowych znanych kodeksowi postępowania cywilnego. Z tych wszystkich względów, uznając kasację za uzasadnioną, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 393/13/ § 1 w zw. z art. 393/8/ § 2 k.p.c. jak w sentencji.

OSNC 1999 r., Nr 2, poz. 27