Wymagalność roszczeń uwzględnionych na podstawie art.10 ustawy; czasowe skutki stwierdzenia nieważności orzeczenia

Stwierdzenie na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) nieważności wyroku skazującego, w którym orzeczono przepadek mienia, powoduje przywrócenie skazanemu tego mienia z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego nieważność.

W przypadku roszczeń, których materialnoprawną podstawą jest art. 10 ustawy przyjąć należy – uwzględniając ich szczególny charakter i właściwość – że uzyskają one przymiot wymagalności dopiero w dniu uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nieważność skazującego orzeczenia. 

Stwierdzenie nieważności wyroku sądu karnego postanowieniem wydanym na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), zwanej dalej „ustawą”, skutkuje przywróceniem skazanemu prawa własności mienia, którego karę przepadku orzeczono i wykonano z chwilą uprawomocnienia się postanowienia Sądu stwierdzającego nieważność wyroku skazującego.

Do tej chwili prawo własności mienia, przejętego w listopadzie 1954 r. przez Skarb Państwa w wykonaniu orzeczonej wówczas kary jego przepadku, przysługiwało wnioskodawcy, co wykluczało w tym okresie możliwość zasiadywania przez wnioskodawcę tych nieruchomości.

W doktrynie wyrażono stanowczy pogląd, że roszczenia przewidziane w art. 10 ustawy są emanacją przywróconego prawa własności, a zatem wymagalność ich należy wiązać z momentem, w którym uprawnieni do żądania zwrotu mienia na powrót stali się jego właścicielami, co nastąpiło w dacie uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nieważność orzeczenia skazującego na karę przepadku lub konfiskaty mienia.

Skoro ustawa nie zawiera wyraźnego unormowania odnośnie do skutków czasowych wydania postanowień stwierdzających nieważność orzeczeń, to skutki rzeczowoprawne będące następstwem wydania tych postanowień powstają dopiero z datą ich uprawomocnienia się. 

Stwierdzanie po upływie nieraz znacznego czasu i na podstawie szczególnej ustawy nieważności orzeczeń nie może mieć bowiem mocy wstecznej w odniesieniu do wywołanych nimi skutków rzeczowoprawnych, bez wyraźnej ku temu podstawy prawnej w samej ustawie. Skutkowałoby to bowiem powstaniem z datą wsteczną stanu pozwalającego na rozpoczęcie już wówczas zasiadywania przez Skarb Państwa nieruchomości przejętych w wykonaniu kary przepadku mienia, co mogłoby w wielu sytuacjach skutkować ich zasiedzeniem przez Skarb Państwa jeszcze przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. przed dniem 23 maja 1991 r. Czyniłoby to iluzorycznym, a wręcz niemożliwym realne skorzystanie z uprawnień przewidzianych w art. 10 tej ustawy w przypadku stwierdzenia nieważności orzeczenia, co stało się przecież możliwym dopiero po jej wejściu w życie. Takie konsekwencje z pewnością nie mogą być uznane za zamierzone przez racjonalnego ustawodawcę.

Taki kierunek wykładni w kwestii czasowych skutków postanowień stwierdzających na mocy tzw. ustawy rehabilitacyjnej nieważność orzeczeń prezentuje również judykatura uznając, że roszczenia o zwrot mienia przewidziane w art. 10 ustawy uzyskują przymiot wymagalności dopiero w dniu uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nieważność orzeczenia skazującego (postanowienie SN z dnia 29 maja 1998 r., II CKN 741/97; wyrok SN z dnia 15 października 2002 r., II CKN 1483/00

Postanowienie SN z dnia 7 marca 2014 r., IV CSK 437/13

Standard: 49279 (pełna treść orzeczenia)

Roszczenia, których podstawę materialnoprawną stanowi art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), uzyskują przymiot wymagalności w dniu uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego nieważność. 

Celem przepisu art. 10 omawianej ustawy jest stworzenie podstawy do odzyskania przez osobę uprawnioną mienia oraz przedmiotów utraconych w toku postępowania zakończonego orzeczeniem, którego nieważność została stwierdzona, bez względu na to, w jaki sposób (konfiskata, przepadek, zatrzymanie rzeczy) właściciel pozbawiony został rzeczy. Roszczenia oparte na podstawie art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. - jako majątkowe - ulegają przedawnieniu. Zgodnie z ogólną zasadą zawartą w art. 120 § 1 k.c., bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Początek wymagalności nie da się ująć w jedną regułę obowiązującą dla wszystkich stosunków prawnych, zależy on bowiem od charakteru zobowiązań i ich właściwości. W przypadku roszczeń, których podstawę materialnoprawną stanowi art. 10 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), przyjąć należy - uwzględniając ich szczególny charakter i właściwość - że uzyskują przymiot wymagalności w dniu uprawomocnienia się orzeczenia stwierdzającego tę nieważność. Powyższe stwierdzenie nie odnosi się, oczywiście, do roszczeń majątkowych, które z mocy przepisów szczególnych nie ulegają przedawnieniu (np. uregulowane w art. 222 i 223 k.c., odnoszące się do nieruchomości, cywilnoprawne majątkowe roszczenie windykacyjne).

Postanowienie SN z dnia 29 maja 1998 r., II CKN 741/97

Standard: 55700 (pełna treść orzeczenia)