Wyrok z dnia 1998-02-19 sygn. III CKN 375/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 375/97

Wyrok z dnia 19 lutego 1998 r.

1. Ogrodzenie wniesione przez samoistnego posiadacza gruntu jest "innym urządzeniem" w rozumieniu art. 231 § 1 k.c.

2. Jeżeli wartość ogrodzenia znacznie przenosi wartość ogrodzonej działki, samoistny posiadacz może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność całej tej działki, a nie tylko gruntu zajętego przez podmurówkę.

3. Wyrok uwzględniający powództwo o wykup może zapaść z pominięciem orzeczenia o wynagrodzeniu, jeżeli z ustaleń wynika, że odpowiednie wynagrodzenie zostało już przez powoda na rzecz pozwanego zapłacone. Przewidziane w art. 64 k.c. skutki wyroku następują w takiej sytuacji z chwilą prawomocności, a nie w momencie nadania klauzuli wykonalności (art. 1047 k.p.c.).

Przewodniczący: sędzia SN L. Walentynowicz.

Sędziowie SN. J. Gudowski (sprawozdawca), M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 19 lutego 1998 r. na rozprawie sprawy z powództwa Mieczysława K. przeciwko Tomaszowi K. o przeniesienie własności nieruchomości, na skutek kasacji pozwanego od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Siedlcach z dnia 24 kwietnia 1997 r. sygn. akt (...)

oddalił kasację.

Uzasadnienie:

Sąd Rejonowy w Garwolinie, wyrokiem z dnia 19 listopada 1996 r., uwzględnił powództwo Mieczysława K. o wykup gruntu w ten sposób, że zobowiązał pozwanego Tomasza K., aby przeniósł na powoda własność działki nr 3223/2, położonej w G., o powierzchni 128 m2 obj. KW nr 23267. Zdaniem sądu pierwszej instancji, przesłanki przewidziane w art. 231 § 1 k.c. zostały spełnione, albowiem powód, posiadający nieruchomość samoistnie i w dobrej wierze (na podstawie nieformalnej umowy sprzedaży zawartej w 1972 r.) wzniósł na niej urządzenie (ogrodzenie na betonowym fundamencie) o wartości znacznie przenoszącej wartość działki.

Apelacja pozwanego od tego wyroku została przez Sąd Wojewódzki w Warszawie - orzeczeniem z dnia 24 kwietnia 1997 r. - oddalona. Sąd ten zaaprobował ustalenia faktyczne dokonane przez sąd pierwszej instancji oraz wyrażone przez ten sąd oceny prawne. Kasacja pozwanego - zmierzająca do zmiany zaskarżonego wyroku przez oddalenie powództwa - została oparta na podstawach naruszenia art. 231 § 1 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, a także art. 316 § 1 i art. 328 § 2 w związku z art. 385 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Podnosząc zarzut naruszenia art. 231 § 1 k.c. skarżący zakwestionował byt wszystkich przewidzianych w tym przepisie przesłanek kształtujących roszczenie o wykup gruntu, przede wszystkim zaś poddał krytyce przyjęcie przez sąd drugiej instancji po stronie powoda dobrej wiary posiadania w sytuacji, gdy do nabycia nieruchomości - co niesporne - doszło na podstawie nieformalnej, ustnej umowy sprzedaży. Zdaniem skarżącego, w świetle ustalonej judykatury i poglądów doktryny, których skarżący zresztą nie przytacza, o dobrej wierze posiadania powoda nie może być mowy. Otóż, kwestia oceny dobrej wiary posiadania - w rozumieniu art. 231 § 1 k.c. (poprzednio art. 73 § 2 Prawa rzeczowego) - rzeczywiście była przedmiotem wielu wypowiedzi nauki oraz judykatury, jednakże wniosek, jaki z tych wypowiedzi wyprowadza wnoszący kasację, nie może być uznany za trafny.

Przeciwnie, powszechnie przyjmowana jest tak zwana liberalna (łagodna) interpretacja dobrej wiary, co oznacza, że w wypadkach, w których budowla została wzniesiona przez posiadacza samoistnego w złej wierze w tradycyjnym (surowym)jej rozumieniu, tj. takiego, który wiedział lub powinien był wiedzieć, że nie jest właścicielem (a więc np. nabywcy na podstawie nieformalnej umowy sprzedaży nieruchomości), możliwe jest traktowanie go jako posiadacza w dobrej wierze, jeżeli przemawiają za tym, ze względu na szczególne okoliczności sprawy, zasady współżycia społecznego (pod rządem art. 73 § 2 Prawa rzeczowego por. np. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 25 maja 1955 r. I CO 14/55, OSN 1956, z. 4, poz. 92, orzeczenie z dnia 23 sierpnia 1955 r. I CR 307/55, OSN 1956, z. 1, poz. 26, orzeczenie z dnia 29 listopada 1957 r. I CR 952/57, OSPiKA 1958, nr 7-8, poz. 192 albo orzeczenie z dnia 13 stycznia 1960 r. 2 CR 1013/59, OSN 1961, z. 3, poz. 67, natomiast pod rządem art. 231 § 1 k.c. - postanowienie z dnia 7 maja 1971 r. I CR 302/71, "Nowe prawo" 1973, nr 4, s. 580, uzasadnienie wyroku z dnia 28 czerwca 1973 r. III CRN 154/73, OSNCP 1974, z. 6, poz. 111, a także wiele orzeczeń nie publikowanych, np. wyroki z dnia 24 października 1977 r. III CRN 116/77, z dnia 23 lipca 1982 r. III CRN 155/82 albo z dnia 30 marca 1983 r. I CR 44/83).

Ten kierunek wykładni został w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrzymany również po uchwaleniu, mającej moc zasady prawnej, uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 6 grudnia 1991 r. III CZP 108/91 (OSNCP 1992, z. 4, poz. 48), czego wyrazem są np. wyroki z dnia 9 września 1994 r. II CRN 97/94, (nie publ.) albo z dnia 20 maja 1997 r. II CKN 172/97 (OSNC 1997, z. 12, poz. 196). Tak więc zarzut skarżącego, że "w świetle ustalonej judykatury ..." uzasadniona jest tradycyjna wykładnia dobrej wiary, podważająca zasadność powództwa w niniejszej sprawie, został postawiony bezpodstawnie. Nie zasługuje także na uwzględnienie zarzut zmierzający do wykazania, że pojęcie "inne urządzenie", zawarte w hipotezie art. 231 § 1 k.c., nie obejmuje wybudowanego przez powoda ogrodzenia. Otóż, w celu objaśnienia tego pojęcia, należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że zostało ono związane z pojęciem "budynek", co oznacza to, że nie chodzi o jakiekolwiek urządzenie, a więc każdy zespół elementów czy przyrządów stanowiących pewną całość w sensie technicznym, ale tylko o urządzenie "zbudowane", wzniesione przez człowieka na gruncie lub pod jego powierzchnią.

Można więc stwierdzić, że "inne urządzenie", w rozumieniu art. 231 § 1 k.c., to każdy obiekt budowlany nie będący budynkiem, a więc inny niż budowla trwale związana z gruntem, wydzielona z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych (murów, ścian), mająca fundamenty i dach. Takimi urządzeniami są więc mosty, tunele, sieci i instalacje techniczne, wieże i wolno stojące maszty, budowle ziemne, zbiorniki, grobowce murowane, itp. Trzeba podkreślić, że termin "budynek lub inne urządzenie" jest - w tym samym lub bardzo zbliżonym znaczeniu - używany w kodeksie cywilnym w wielu innych przepisach (art. 48, 151, 235, 239 § 2, art. 242, 243, 272, 273, 274, 279 albo 439).

W tym stanie rzeczy na pytanie, czy ogrodzenie posadowione na gruncie jest "innym urządzeniem", o jakim mowa w art. 231 § 1 k.c., odpowiedzieć należy twierdząco. Dodatkowym wsparciem tej tezy jest art. 3 pkt 9 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. Nr 89, poz. 414 ze zm.), który w sposób jednoznaczny zalicza ogrodzenia do urządzeń budowlanych, wymagających w niektórych wypadkach nawet pozwolenia na budowę (art. 29 ust. 1 pkt 7 cyt. ustawy). Z podobnych założeń wychodzą definicje encyklopedyczne, wyraźnie nazywające ogrodzenia budowlami (np. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1966, t. 8, s. 177). Należy zarazem dodać, że przyjętemu stanowisku nie może stać na przeszkodzie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1976 r. III CRN 297/76 (OSNCP 1977, z. 8, poz. 142), gdyż wyrażony tam pogląd, iż ogrodzenie działki, założenie fundamentów i zwiezienie materiałów nie jest równoznaczne z wzniesieniem budynku w rozumieniu art. 231 k.c., dotyczył - co wynika już z jego brzmienia - innego zagadnienia, jak też odnosił się do zupełnie innego stanu faktycznego.

Pozostaje do rozstrzygnięcia jeszcze jedna kwestia, a mianowicie, do jakiej części gruntu należy - przy badaniu dalszych przesłanek z art. 231 § 1 k.c. - odnosić wartość ogrodzenia, a w konsekwencji, jaka część gruntu jest zajęta na cel budowy ogrodzenia i podlega wykupowi. W szczególności chodzi o to, czy wykup ma dotyczyć działki (części gruntu) zajętej bezpośrednio przez ogrodzenie (np. przez podmurówkę z pasem dostępu), czy też działki stanowiącej cały plac okolony ogrodzeniem. Zważywszy na funkcję ogrodzenia, budowli służącej do wyodrębnienia i zabezpieczenia określonego terenu, odpowiedź na to pytanie nie może budzić wątpliwości; działką zajętą "na cel ogrodzenia" jest grunt obwiedziony jego linią, a nie zajęty wyłącznie przez podmurówkę. Wniosek ten realizuje zresztą także ogólne założenia wykładni przepisów prawa rzeczowego, które w każdym wypadku nakazują poszukiwanie rozwiązań pozwalających na racjonalne i sensowne uregulowanie stanu prawnego nieruchomości.

Czyniąc powyższe spostrzeżenia, Sąd Najwyższy ma cały czas na względzie, że - jak to wynika z ustaleń dokonanych przez Sąd Wojewódzki - wartość ogrodzenia zbudowanego przez powoda znacznie przenosi wartość zamkniętej w ramach tego ogrodzenia działki; stosunek tych wartości wynosi niemal jak 3:1, a zatem i ta przesłanka wymagana przez art. 231 § 1 k.c. została spełniona. Odmienne twierdzenia skarżącego nie mogą się utrzymać, gdyż nawiązują do dowodów, które - z zachowaniem wszelkich reguł postępowania dowodowego, a w szczególności zasad określonych w art. 233 § 1 k.p.c. - zostały przez sądy meriti pominięte. Wbrew zarzutom skarżącego, sądy te w sposób wszechstronny, spełniający wymagania przewidziane w art. 328 § 2 k.p.c., wyjaśniły, dlaczego podstawą swych ustaleń uczyniły opinię biegłego C.B., a nie opinię biegłego S.B.

Nie można w końcu podzielić wyrażonego w kasacji zapatrywania, że zaskarżony wyrok bezzasadnie pomija wynagrodzenie należne pozwanemu od powoda, a więc element bezwzględnie wymagany przez art. 231 § 1 k.c. Otóż, jakkolwiek jest oczywiste, że wyrok wydany na podstawie wymienionego przepisu nie stanowi usankcjonowania nieważnej umowy przeniesienia własności, lecz jest nowym zdarzeniem, które samodzielnie przenosi własność i określa warunki tego przeniesienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1974 r. III CRN 163/79, OSNCP 1980, z. 5, poz. 95), to jednak w sytuacji, gdy z ustaleń jednoznacznie wynika - co ma miejsce w niniejszej sprawie - że odpowiednie wynagrodzenie zostało już uiszczone, wyrok uwzględniający powództwo o wykup może zapaść z pominięciem orzeczenia o tym wynagrodzeniu. Jest bowiem jasne, że w obliczu takiego ustalenia, żądanie przez pozwanego zasądzenia wynagrodzenia zmierza do otrzymania zapłaty za sprzedany grunt po raz wtóry. Należy zaznaczyć, że w takiej sytuacji przewidziane w art. 64 k.c. skutki wyroku następują z chwilą prawomocności, a nie w momencie nadania klauzuli wykonalności (art. 1047 k.p.c.).

W tym stanie rzeczy - po stwierdzeniu, że ogrodzenie wzniesione przez samoistnego posiadacza gruntu jest "innym urządzeniem" w rozumieniu art. 231 § 1 k.c., oraz po przyjęciu, że jeżeli wartość ogrodzenia znacznie przenosi wartość ogrodzonej działki, samoistny posiadacz może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność całej tej działki, a nie tylko gruntu zajętego przez podmurówkę - zarzuty wypełniające pierwszą podstawę z art. 393¹ k.p.c. nie mogą być uznane za uzasadnione.

Wobec braku usprawiedliwienia także dla podstawy drugiej, Sąd Najwyższy orzekł - w myśl art. 393¹² k.p.c. - jak w sentencji.

OSNC 1998 r., Nr 10, poz. 161