Postanowienie z dnia 1997-04-30 sygn. III CKU 22/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKU 22/97

Postanowienie z dnia 30 kwietnia 1997 r.

Do postanowień sądu opiekuńczego co do istoty sprawy, zapadłych w sprawach dotyczących ochrony zdrowia psychicznego, nie ma zastosowania art. 578 k.p.c.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: M. Kocon (sprawozdawca), L. Walentynowicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej J. Szewczyka, po rozpoznaniu w dniu 30 kwietnia 1997 r. sprawy z wniosku Danuty B., z udziałem Eugeniusza B., w przedmiocie przyjęcia uczestnika postępowania bez jego zgody do szpitala psychiatrycznego, na skutek kasacji Ministra Sprawiedliwości (...) od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 14 czerwca 1995 r. sygn. akt (...)

postanowił uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać Sądowi Wojewódzkiemu w Lublinie do rozpoznania rewizji uczestnika postępowania Eugeniusza B.

Uzasadnienie:

Postanowieniem z dnia 2 kwietnia 1996 r. Sąd Rejonowy, na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535), orzekł o "umieszczeniu" uczestnika postępowania, Eugeniusza B. w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody. Orzeczenie to zaskarżył rewizją uczestnik postępowania. W trakcie rozprawy rewizyjnej uczestnik postępowania pierwotnie popierał rewizję. Cofnął ją dopiero po wyjaśnieniu, że już po wydaniu zaskarżonego postanowienia, na jego podstawie (nieprawomocnego), w okresie od dnia 10 do dnia 23 maja 1996 r., przebywał w szpitalu psychiatrycznym. Rozpoznający rewizję uczestnika postępowania Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 14 czerwca 1996 r. umorzył postępowanie rewizyjne. W dniu 17 marca 1997 r. wpłynęła do Sądu Najwyższego kasacja Ministra Sprawiedliwości, w której zarzucono, że postanowienie Sądu Wojewódzkiego z dnia 14 czerwca 1996 r. zapadło z obrazą art. 29 ust. 1 pkt 1 i art. 42 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535), art. 388 § 3 i art. 393 § 2 k.p.c. oraz art. 3 § 2, art. 5, 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2, art. 393 § 1 k.p.c. w brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 1996 r.

Skarżący wniósł o uchylenie tego postanowienia oraz poprzedzającego je postanowienia Sądu Rejonowego i umorzenie postępowania w sprawie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Podłożem założeń legislacyjnych ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. 0 ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535), zwanej dalej niekiedy "ustawą psychiatryczną" lub "ustawą", była konieczność zagwarantowania praw człowieka i przysługujących mu swobód obywatelskich osobom chorym psychicznie oraz upośledzonym umysłowo. Ustawodawca w tym celu ingerencję w te prawa poddał kontroli sądowej. Powierzył bowiem orzekanie w sprawach z nią związanych sądom powszechnym - sądom opiekuńczym (por. art. 22 ust. 4, art. 25 ust. 1 i 2, art. 26 ust. 1, art. 27, art. 36 ust. 2, rozdział 5, postępowanie przed sądem opiekuńczym). W sądowym postępowaniu cywilnym rozpoznawane są różnorodne sprawy (art. 1 k.p.c.). Zasadą jest według kodeksu, że proces stanowi główny tryb postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. W myśl tej zasady, jeżeli ustawa inaczej nie stanowi, to sąd rozpoznaje sprawy w procesie (art. 13 § 1 k.p.c.). A zatem w postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są tylko te sprawy, które na mocy przepisu ustawowego zostały do tego postępowania przekazane.

Są to więc przede wszystkim sprawy wymienione w księdze II części I kodeksu postępowania cywilnego, przy czym z zakresu spraw prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli - kodeks postępowania cywilnego unormował w tych przepisach w dziale II tylko 5 kategorii spraw (art. 561-605), podlegających rozpoznaniu i rozstrzygnięciu w postępowaniu nieprocesowym. Nie oznacza to jednak, że tylko te sprawy rodzinne, w szerokim tego słowa znaczeniu, mogą być rozpoznawane w trybie nieprocesowym. Ustawą bowiem stanowiącą inaczej (w rozumieniu art. 13 § 1 k.p.c.), tzn. przekazującą określoną kategorię spraw do postępowania nieprocesowego, są prócz kodeksu, ustawowe przepisy zawarte w innych aktach normatywnych. Postępowaniu nieprocesowemu podlegają zatem wszystkie sprawy rodzinne wymienione w art. 561-605 k.p.c., a ponadto te z nich, które ustawowe przepisy innych aktów normatywnych przekazały do tego postępowania.

Występują w tym postępowaniu jakby dwa jego rodzaje:

a) postępowanie przed sądem, które, w braku przepisów szczególnych (np. art. 561 § 2, art. 562-565) toczy się tylko według przepisów ogólnych - art. 506-525 k.p.c.;

b) postępowanie przed sądem opiekuńczym, do którego - oprócz przepisów ogólnych (art. 506-525 k.p.c.) lub ewentualnie zamiast nich - stosuje się przepisy zwane także ogólnymi, tj. art. 568-578 k.p.c. i, oczywiście, dla spraw kodeksowych - odpowiednio przepisy szczególne, tj. z art. 579-605 k.p.c.

Zgodnie z art. 568 § 1 k.p.c., sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy. W literaturze przedmiotu słusznie zauważa się, że już ze sformułowania tego przepisu, który sąd opiekuńczy umiejscawia w jednym z sądów powszechnych bez traktowania go jako odrębnej jednostki, wynika, że nie jest to kategoria ustrojowo-organizacyjna. W odróżnieniu bowiem od pojęcia sądu rodzinnego sąd opiekuńczy nie jest ani sądem szczególnym, ani nawet wydziałem sądu pierwszej instancji. Potwierdza to okoliczność, że kategoria sadu opiekuńczego wprowadzona została do naszego systemu prawnego przez przepisy o postępowaniu w sprawach rodzinnych, które z tą kategorią sądu wiążą jedynie uregulowania natury procesowej. Przyjęcie, że sąd opiekuńczy jest kategorią proceduralną prowadzi do konkluzji, że przekazanie w pozakodeksowych aktach normatywnych sprawy temu sądowi oznacza przekazanie do trybu postępowania opiekuńczego. A zatem, że do tej sprawy będą miały zastosowanie przepisy wymienione pod lit. b (przepisy ogólne, tj. art. 506-525 lub ewentualnie zamiast nich przepisy zwane także ogólnymi, tj. art. 568-578).

Rozdział 5 ustawy opatrzono tytułem (Postępowanie przed sądem opiekuńczym). W myśl zamieszczonego w tym rozdziale art. 42 w postępowaniu przed sądem opiekuńczym w sprawach określonych w ustawie psychiatrycznej stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z tej ustawy. W świetle dotychczasowych rozważań wydawać by się mogło, że zawarte w art. 42 ustawy odesłanie do postępowania przed sądem opiekuńczym uczyniło zbędnym jego dalsze stwierdzenie, iż chodzi 0 odpowiednie stosowanie przepisów postępowania nieprocesowego, skoro postępowanie przed tym sądem jest zawsze postępowaniem nieprocesowym. Tak jednak nie jest. Trzeba bowiem przypomnieć, że specyfika rozpoznawanych przez sąd opiekuńczy spraw, uzewnętrzniająca się w kodeksie odmiennością regulacji, wiąże się z rodzinnym "rodowodem" tego sądu. Sprawy natomiast, o których mowa w ustawie psychiatrycznej, nie są sprawami z zakresu prawa rodzinnego, lecz są z nimi - jako sprawy z dziedziny prawa osobowego - jedynie ściśle związane.

Przynależność ich do innego zakresu wymagała zatem wyraźnego zastrzeżenia, że choć podlegają one rozpoznaniu przez sąd opiekuńczy, to jednak przy odpowiednim stosowaniu trybu nieprocesowego. Odpowiednim, tzn. z pewnymi modyfikacjami wynikającymi zarówno z przepisów ustawy psychiatrycznej, jak i z jej "ducha" - konieczności zagwarantowania praw i swobód obywatelskich osobom chorym psychicznie oraz upośledzonym umysłowo. W konsekwencji, rozpatrzenie omawianych spraw wymaga niekiedy zastosowania wprost przepisów o postępowaniu nieprocesowym oraz przepisów o procesie w wypadkach, w których zachodzi potrzeba ich stosowania przez odesłanie przewidziane w art. 13 § 2 k.p.c. Z art. 27 ustawy psychiatrycznej wynika, że postanowienie stwierdzające brak podstaw do przyjęcia do szpitala osoby, o której mowa w art. 23 i 24 tej ustawy, jest natychmiast wykonalne. Według bowiem tegoż przepisu, z chwilą doręczenia owego postanowienia szpital psychiatryczny jest obowiązany wypisać tę osobę ze szpitala psychiatrycznego.

Przeto wykładnia a contrario wykazuje słuszność poglądu, przy braku podstaw do odmiennych wniosków wynikających z tekstu ustawy oraz z jej "ducha" - poszanowanie praw i swobód obywatelskich, że pozostałe postanowienia sądu opiekuńczego co do istoty sprawy (art. 516 k.p.c.) podlegają wykonaniu z mocy art. 521 k.p.c. dopiero po uprawomocnieniu się. Innymi słowy, że do postanowień sądu opiekuńczego co do istoty sprawy zapadłych w sprawach dotyczących ochrony zdrowia psychicznego nie ma zastosowania art. 578 k.p.c. Stanowi to wystarczający argument dowodzący słuszności stanowiska, że bez podstaw prawnych, z rażącym uchybieniem art. 521 k.p.c., umieszczono uczestnika postępowania w szpitalu psychiatrycznym na podstawie nieprawomocnego postanowienia wydanego w trybie art. 29 ust. 2 ustawy.

Zaskarżone postanowienie o umorzeniu postępowania rewizyjnego zapadło pod rządem przepisów kodeksu postępowania cywilnego sprzed ich zmiany ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189), zwanej dalej nowelą, przeto do tych przepisów należy się odnieść przy ocenie zasadności tego umorzenia. Kodeks postępowania cywilnego sprzed noweli wyraźnie regulował kwestię dopuszczalności rewizji w art. 393 § 2, z którego wynikało, że cofnięcie rewizji na równi z cofnięciem pozwu i na podstawie tych samych kryteriów podlegało kontroli sądu rewizyjnego. Ponadto podlegało uwzględnieniu przez sąd rewizyjny, czy w wypadku cofnięcia rewizji nie uprawomocni się orzeczenie naruszające prawo lub wydane z rażącym pogwałceniem przepisów prawa procesowego.

W sprawie, jak wskazano, w toku postępowania wszczętego w trybie art. 29 ustawy psychiatrycznej bez podstawy prawnej, z rażącym jej naruszeniem, umieszczono uczestnika postępowania w szpitalu psychiatrycznym. Innymi słowy, wykonano postanowienie sądowe z rażącym naruszeniem prawa. W tych okolicznościach w sposób szczególny należało mieć na uwadze potrzebę udzielenia uczestnikowi postępowania wskazówek i pouczeń co do skutków cofnięcia rewizji. W szczególności, że przyjęcie uczestnika postępowania do szpitala psychiatrycznego, a następnie jego wypisanie na skutek poprawy stanu zdrowia psychicznego, nie uczyniło, jakby na pierwszy rzut oka mogło się wydawać, postępowania rewizyjnego zbędnym lub niedopuszczalnym. Sąd Wojewódzki z uchybieniem art. 5 k.p.c. zaniechał udzielenia uczestnikowi postępowania tych wskazań. Umorzenie zaś tego postępowania na skutek cofnięcia rewizji przez uczestnika postępowania - w okolicznościach sprawy, gdy chodzi o zagadnienie związane z ochroną praw człowieka i swobód obywatelskich - mogłoby nastąpić dopiero wtedy, gdyby uczestnik postępowania - pouczony przez sąd - świadomie obstawał przy swoim wniosku.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6 lutego 1996 r. III CZP 6/96 (OSNC 1996, z. 7-8, poz. 95) uznał, że wypisanie ze szpitala psychiatrycznego osoby umieszczonej tam bez jej zgody, dokonane po wniesieniu rewizji od postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na pobyt i leczenie (art. 25 ustawy), nie uzasadnia uchylenia tego orzeczenia i umorzenia postępowania. Stanowisko to, do którego przychyla się skład orzekający, choć wydane na tle art. 25 ustawy psychiatrycznej, ma również zastosowanie w okolicznościach niniejszej sprawy. Opiera się ono bowiem na generalnym założeniu, że samo wypisanie ze szpitala psychiatrycznego osoby umieszczonej tam bez jej zgody nie czyni zbędnym późniejszego zbadania na podstawie przepisów ustawy psychiatrycznej, czy przyjęcie do niego nastąpiło zgodnie z prawem. Z tych też względów nie podlegał uwzględnieniu wniosek zawarty w kasacji o umorzenie postępowania na podstawie art. 355 k.p.c. Rację zaś ma skarżący, że ciężar stwierdzonych w sprawie uchybień procesowych, o doniosłych skutkach dla uczestnika postępowania, podważa zaufanie do sądu i godzi w powagę wymiaru sprawiedliwości oraz narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej. Dlatego upływ sześciomiesięcznego terminu nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu kasacji (art. 421 § 2 k.p.c.). Wobec braku warunków do ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy zaskarżone postanowienie podlega uchyleniu, a sprawa przekazaniu do Sądu Wojewódzkiego w celu rozpoznania rewizji (art. 422 § 2 k.p.c.).

Z tych przyczyn orzeczono jak w sentencji postanowienia.

OSNC 1997 r., Nr 9, poz. 139