Postanowienie z dnia 1997-04-03 sygn. I CZ 27/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CZ 27/97

Postanowienie z dnia 3 kwietnia 1997 r.

Na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji, odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części) kasacja nie przysługuje.

Przewodniczący: sędzia SN M. Sychowicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: E. Skowrońska-Bocian, M. Słoniewski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 3 kwietnia 1997 r. na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Henryka K. przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie P. (...) o zapłatę, na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 stycznia 1997 r. sygn. akt (...)

postanowił oddalić zażalenie.

Uzasadnienie:

Wytaczając powództwo o zasądzenie od pozwanego kwoty 14 000 000 złotych z ustawowymi odsetkami powód wniósł o zwolnienie go od opłat sądowych w sprawie. Sąd Wojewódzki w Płocku postanowieniem z dnia 27 czerwca 1996 r. zwolnił powoda od kosztów sądowych częściowo, a mianowicie od wpisu od pozwu ponad kwotę 20 000 zł, a w pozostałej części wniosek oddalił. W zażaleniu na to postanowienie powód domagał się zmiany postanowienia i zwolnienia go od opłat sądowych w całości. Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 6 listopada 1996 r. zażalenie oddalił.

Ostatnio wymienione postanowienie powód zaskarżył kasacją.

Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że zaskarżone postanowienie nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. a zatem od postanowienia tego kasacja nie przysługuje (art. 392 § 1 k.p.c.) i postanowieniem z dnia 22 stycznia 1997 r. odrzucił kasację wniesioną przez powoda. W zażaleniu na to postanowienie powód zarzucił, że wydane ono zostało z naruszeniem art. 392 k.p.c. przez błędne przyjęcie, iż postanowienie sądu drugiej instancji odmawiające stronie zwolnienia od kosztów sądowych w znacznej wysokości nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie i nie podlega zaskarżeniu kasacją. Wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i przyjęcie kasacji do rozpoznania. W uzasadnieniu zażalenia skarżący powołał się m.in. na przedwojenne orzecznictwo Sądu Najwyższego co do dopuszczalności kasacji i na postanowienia Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wątpliwości co do dopuszczalności skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego od postanowienia sądu drugiej instancji odmawiającego stronie przyznania prawa ubogich zostały w okresie międzywojennym rozstrzygnięte na korzyść stanowiska przyjmującego dopuszczalność tej kasacji (por. uchwałę całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1934 r. C. Prez. 18/34 - Zb.O. 34/434). Stanowisko to nie może jednak być mechanicznie przeniesione na grunt obecnie obowiązującego prawa. Wprawdzie kasacja w kształcie nadanym jej ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) jest wzorowana w dużym stopniu na kasacji uregulowanej w kodeksie postępowania cywilnego z 1932 r. sprzed jego zmiany ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 349), ale niektóre uregulowania jej dotyczące nie są takie, jakie były w tym kodeksie.

Poza tym włączone one zostały do przepisów kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r., które mimo zbliżenia ich ustawą z dnia 1 marca 1996 r. do modelu postępowania cywilnego uregulowanego przez kodeks postępowania cywilnego z 1932 r., nie w pełni, zwłaszcza co do niektórych rozwiązań szczególnych, odpowiadają temu modelowi. Nie można zaś przyjąć, że dla wykładni obowiązujących przepisów o kasacji nie ma znaczenia ich kontekst systemowy. Stosownie do art. 392 § 1 k.p.c., kasacja do Sądu Najwyższego przysługuje stronie od wyroku lub postanowienia, wydanych przez sąd drugiej instancji i kończących postępowanie w sprawie. Dla rozstrzygnięcia zażalenia istotne znaczenie ma przeto odpowiedź na pytanie, czy postanowienie wydane przez sąd drugiej instancji, którym oddalone zostało zażalenie na postanowienie odmawiające stronie zwolnienia od kosztów sądowych (w zakresie, w jakim strona wnosiła o to zwolnienie), jest postanowieniem "kończącym postępowanie w sprawie" w rozumieniu powołanego przepisu.

Kategoria postanowień "kończących postępowanie w sprawie" nie jest właściwa tylko dla przepisu art. 392 § 1 k.p.c. Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. wprowadził bowiem - co dostrzeżono w doktrynie i co uwzględnia judykatura - podział postanowień na kończące postępowanie w sprawie i nie kończące postępowania w sprawie, co wprost wynika z treści art. 356, 359 i 394 § 1 tego kodeksu. Zakwalifikowanie postanowienia zgodnie z tym podziałem do odpowiedniej kategorii powoduje - w myśl ostatnio powołanych przepisów - określone konsekwencje prawne. Wśród przepisów, o których mowa, na szczególną uwagę ze względu na rozważane zagadnienie zasługuje art. 394 § 1 k.p.c. Przepis ten, wyróżniając postanowienia kończące postępowanie w sprawie, wymienia poza nimi (verba legis: "a ponadto") szereg innych postanowień, indywidualizując je przez określenie ich przedmiotu, a wśród nich m.in. postanowienia, których przedmiotem jest "odmowa zwolnienia od kosztów sądowych" (pkt 2). Z takiej konstrukcji przepisu wynika - jako oczywisty- wniosek, ze postanowienia, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia ód kosztów sądowych, nie są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie.

Wniosku tego nie można ograniczyć do rozumienia go za zasadny tylko na gruncie samego art. 394 § 1 k.p.c. Założenie przy interpretacji przepisów ustawy racjonalnego działania ustawodawcy nakazuje przyjąć, że treść i zakres zastosowania takich samych określeń używanych w różnych przepisach jednego aktu prawnego są takie same. Inaczej może być tylko wówczas, gdy z wyraźnie wyrażonej woli ustawodawcy lub z kontekstu, w którym użyte zostało dane określenie, wynika inna jego treść lub zakres zastosowania. W odniesieniu do określenia "postanowienia kończące postępowanie w sprawie" nie ma podstaw do przyjęcia, że użyte ono zostało w poszczególnych przepisach kodeksu postępowania cywilnego, a w szczególności w art. 394 § 1 i art. 392 § 1 tego kodeksu w różnych znaczeniach. Wynikające ż art. 394 § 1 k.p.c. pozostawienie poza granicami określenia "postanowienia kończące postępowanie w sprawie" postanowień, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych, stanowi pierwszy argument przemawiający za stanowiskiem, że art. 392 § 1 k.p.c. nie dopuszcza kasacji od postanowień sądu drugiej instancji w tym przedmiocie.

Należy przy tym dodać, że postanowieniami takimi są nie tylko te, którymi sąd drugiej instancji po rozpoznaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych odmawia (w całości lub w części) zwolnienia od kosztów sądowych, ale i postanowienia, którymi sąd drugiej instancji oddala zażalenie strony na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające (w całości lub w części) zwolnienia od kosztów sądowych. Dalszego argumentu za tym stanowiskiem dostarcza analiza określenia "postanowienia kończące postępowanie w sprawie". Wskazuje ona, że mówiąc o "sprawie" określenie to obejmuje tylko te postanowienia, które kończą postępowanie jako pewną całość poddaną pod osąd. Określenie to nie obejmuje natomiast postanowień incydentalnych, kończących tylko pewien uboczny fragment postępowania. Takim zaś postanowieniem jest postanowienie w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów sądowych wydane - jak w sprawie, w której zapadło zaskarżone postanowienie - w toku sprawy: Należy zauważyć, że jest nim również postanowienie w tym samym przedmiocie wydane jeszcze przed wytoczeniem sprawy.

Wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych, który stosownie do art. 114 § 1 k.p.c. może być zgłoszony przed wytoczeniem sprawy, nie powoduje bowiem wszczęcia odrębnego, samodzielnego postępowania "w sprawie". Samo postępowanie o zwolnienie od kosztów sądowych nie jest z istoty swej sprawą cywilną. Treść art. 114 § 1 k.p.c. nie jest też wystarczająca do przyjęcia, że kodeks postępowania cywilnego uznaje to postępowanie, gdy zostaje ono wszczęte przed wytoczeniem sprawy, za odrębną od niej, samodzielną sprawę cywilną (art. 1 k.p.c.). Świadczy o tym i ta okoliczność, że zwolnienie od kosztów sądowych i jego zakres są zależne nie tylko od sytuacji materialnej strony (art. 1 13 § 1 i 2 k.p.c.), ale zależą także od wysokości kosztów sądowych, do poniesienia których będzie zobowiązana strona w sprawie, którą ma zamiar wytoczyć. Postępowanie o zwolnienie kosztów sądowych nie zmierza do osiągnięcia celu leżącego poza konkretną sprawą cywilną - już toczącą się lub która ma być wytoczona - ale przeciwnie, jest ściśle związane z tą sprawą nie tylko przez to, że jego wynik jest uzależniony od wysokości kosztów sądowych, do których strona jest lub może być zobowiązana w tej tylko sprawie, ale i przez to, iż zwolnienie od kosztów sądowych wywiera skutek tylko w sprawie, w której zostało udzielone (już toczącej się lub mającej być wytoczoną). Zwolnienie od kosztów sądowych w jednej sprawie nie przesądza zwolnienia od kosztów w innej sprawie i dla uzyskania takiego zwolnienia konieczne jest oddzielne złożenie wniosku o jego przyznanie w każdej sprawie. W świetle tego co powiedziano za trafne należy uznać stanowisko, według którego na postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części) kasacja nie przysługuje. Nie jest uzasadniony pogląd, że pozostaje ono w sprzeczności z postanowieniami Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Konwencja nie wymaga, by każda decyzja sądu poddana została dwukrotnej kontroli instancyjnej. W odrzuceniu przez zaskarżone postanowienie kasacji nie można więc dopatrzeć się naruszenia powołanego w zażaleniu art. 13 Konwencji. Zarzut skarżącego, podniesiony z powołaniem się na art. 6 i 13 Konwencji, że odmowa zwolnienia go od kosztów sądowych w całości zamyka mu drogę do sądu i stanowi wyraz jego dyskryminacji ze względów majątkowych, mógłby zostać rozważony przez Sąd Najwyższy tylko w ramach merytorycznej kontroli zasadności postanowienia oddalającego zażalenie na postanowienie odmawiające całkowitego zwolnienia powoda od kosztów sądowych, gdyby możliwość takiej kontroli była przewidziana przez przepisy postępowania cywilnego. Zarzut ten nie ma znaczenia dla oceny zasadności zaskarżonego postanowienia.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy uznał zażalenie za bezzasadne i na podstawie art. 393¹⁹ w związku z art. 385 k.p.c. postanowił jak w sentencji.

OSNC 1997 r., Nr 9, poz. 130