Uchwała z dnia 1996-11-19 sygn. III CZP 115/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 115/96

Uchwała z dnia 19 listopada 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Strus.

Sędziowie SN: F. Barczewska (sprawozdawca), T. Wiśniewski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Małgorzaty M., Marzeny B. i Pawła G. przeciwko Markowi S. o wstąpienie w stosunek najmu, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 19 listopada 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Częstochowie, postanowieniem z dnia 17 września 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Czy brak interesu prawnego powoda w chwili wyrokowania stanowi przeszkodę w uwzględnieniu powództwa w sprawie o wstąpienie w stosunek najmu z art. 691 k.c.?"

podjął następującą uchwałę:

Powód, który wnosi o ustalenie, że wstąpił w stosunek najmu na podstawie art. 691 k.c. (uchylonego ustawą z dnia 2 lipca 1994 r. - Dz. U. Nr 105, poz. 509 ze zm.), powinien wykazać także istnienie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c.

Uzasadnienie:

Powodowie po sprecyzowaniu roszczenia domagali się ustalenia, że wstąpili w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, składającego się z trzech pokoi i kuchni, bliżej opisanych w pozwie, po zmarłej w dniu 3 stycznia 1993 r. najemczyni Elżbiecie G. Uzasadniając żądanie podali, że ich matka Elżbieta G. zamieszkała w tym mieszkaniu w 1973 r. na podstawie decyzji właściwego organu administracyjnego oraz, że razem z nią wspólnie zamieszkiwali w przedmiotowym lokalu do chwili jej śmierci. Powodowie ponadto podnieśli, że dokonana zamiana lokali, polegająca na dostarczeniu przez pozwanego innego lokalu wolnego, w tym samym domu, w zamian za dotychczasowy lokal, dokonana w 1993 r., jest nieważna z uwagi na niezachowanie wymogów uzyskania pozwolenia na zamianę w formie decyzji właściwego organu administracyjnego.

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa.

Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 19 maja 1996 r. oddalił powództwo. Sąd ten ustalił, że powodowie wstąpili w stosunek najmu po matce, ale następnie opuścili przedmiotowy lokal, przenosząc się do innego mieszkania, a zatem obecnie nie mają interesu prawnego w żądaniu ustalenia, że wstąpili w stosunek najmu po Elżbiecie G. Przy rozpoznawaniu rewizji powodów Sąd Wojewódzki w Częstochowie powziął wątpliwość prawną ujętą w sentencji uchwały, którą przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia postanowieniem z dnia 17 września 1996 r.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz. U. Nr 105, poz. 509 ze zm.) utraciły moc, między innymi, ustawa z dnia 10 kwietnia 1994 r. - Prawo lokalowe oraz ustawy z dnia 16 lipca 1987 r. i z dnia 23 marca 1990 r. nowelizujące to prawo. Powołana ustawa z dnia 2 lipca 1994 r. w art. 47 wprowadziła też zmiany w kodeksie cywilnym, uchylając między innymi art. 691 k.c., który przewidywał wstąpienie w stosunek najmu lokalu mieszkalnego osób bliskich najemcy, które stale z nim zamieszkiwały do chwili jego śmierci. W zmienionej postaci instytucja wstąpienia w stosunek najmu po śmierci najemcy została utrzymana w art. 8 ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych.

W uchwale z dnia 15 września 1995 r. III CZP 113/95 (OSNC 1995, z. 12, poz. 178) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przepisy ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych nie mają zastosowania do oceny przesłanek wstąpienia w stosunek najmu po najemcy zmarłym przed wejściem w życie tej ustawy. Ocena więc skutków prawnych zdarzeń zaistniałych przed wejściem w życie powołanej ustawy, z którymi wiąże się wstąpienie w stosunek najmu, jak i ocena skuteczności zamiany lokali, polegającej na dostarczeniu przez pozwanego, jako dysponenta, innego lokalu w tym samym domu, w zamian za przedmiotowy lokal, musi być dokonywana przy zastosowaniu przepisów dotychczasowych, a więc w tym wypadku przy zastosowaniu art. 691 k.c. i Prawa lokalowego z 1974 r. W świetle art. 691 k.c. wstąpienie w stosunek najmu następowało z mocy prawa, a orzeczenie sądu miało jedynie charakter deklaratoryjny. Sąd Wojewódzki, powołując się na to stwierdzenie, w bardzo skrótowym uzasadnieniu postanowienia podnosił, że dotychczasowa praktyka i interpretacja art. 691 k.c. nakazywała badanie jedynie istnienia przesłanek określonych w tym przepisie, nie wprowadzając żadnych innych wymogów.

Normy prawa cywilnego, poza kilkoma wyjątkami, w zasadzie nie dają podstawy do konstruowania żądania w postaci ustalenia stosunku prawnego lub prawa. Taką normą ogólną, mającą w swej podstawowej treści sens materialnoprawny, choć umieszczoną w kodeksie postępowania cywilnego, jest art. 189. W świetle treści tego przepisu interes prawny, jako przesłanka powództwa o ustalenie, która, w sposób niezależny od innych wymaganych przez prawo materialne lub procesowe okoliczności, warunkuje określony skutek tego powództwa, należy do grupy przesłanek merytorycznych. Interes prawny, jako przesłanka merytoryczna powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, decyduje o dopuszczalności badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda, że wymieniony w powództwie stosunek prawny lub prawo istnieje. Drugą więc przesłanką merytoryczną jest wykazanie prawdziwości twierdzeń powoda o tym, że dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje.

W doktrynie podkreśla się, że pierwsza z wymienionych przesłanek merytorycznych jest przesłanką skuteczności, druga zaś przesłanką zasadności powództwa. Zwraca się też uwagę na cechy charakterystyczne wyroku ustalającego istnienie (wynikającego z art. 691 k.c.) lub nieistnienie stosunku najmu, jak zresztą i wszystkich wyroków ustalających prawa lub stosunki prawne - to jest deklaratywność, nieegzekucyjność, prewencyjność i prejudycjalność. Nie rozwijając szerzej tych kwestii, należy podnieść, że uwzględnienie powództwa o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu uzależnione jest nie tylko od wykazania zaistnienia przesłanek z art. 691 k.c., ale również od wykazania występowania po stronie powoda interesu prawnego w uzyskaniu takiego orzeczenia (art. 189 k.p.c.). Powód powinien więc wykazać, że powstała taka sytuacja prawna, w której doszło do wątpliwości, czy przysługuje mu przymiot najemcy danego lokalu (wynikający z art. 691 k.c.), i dlatego konieczne jest potwierdzenie istnienia tego stosunku przez sąd w wyroku. Oczywiście, przy wielości powodów, jak w niniejszej sprawie, każdy z powodów musi wykazać swój interes prawny w uzyskaniu ustalenia wstąpienia w stosunek najmu.

Wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Wojewódzkiego, w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego zwracana już była kilkakrotnie uwaga na konieczność ustalania, czy osoba występująca o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu na podstawie art. 691 k.c. ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. oraz czy interes ten odnosi się do stosunku prawnego lub prawa rzeczywiście istniejącego (por. np. uchwałę z dnia 17 grudnia 1993 r. III CZP 171/93 - OSNCP 1994, z. 7-8, poz. 149 i orzecznictwo przytoczone w uzasadnieniu tej uchwały oraz uzasadnienie uchwały z dnia 13 kwietnia 1981 r. III CRN 13/81 - OSNCP 1981, z. 9, poz. 169). Powołane względy przemawiały za rozstrzygnięciem przedstawionego zagadnienia prawnego jak w podjętej uchwale (art. 13 ust. 4 ustawy o Sądzie Najwyższym).

Podjęciu uchwały nie stała na przeszkodzie okoliczność, że postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego nastąpiło w związku z rozpoznaniem rewizji po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, dokonanej ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz. U. Nr 43, poz. 189), a sprawa ma charakter kasacyjny. Za trafne bowiem należy uznać zarówno stanowisko wyrażone w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 1996 r. I PZP 15/96 (OSNAPUS 1997, z. 3, poz. 35), jak i w uchwale z dnia 6 września 1996 r. III CZP 98/96 (OSNC 1996, z. 12, poz. 159), że przedstawienie zagadnienia prawnego i podjęcie uchwały na podstawie dotychczasowego art. 391 k.p.c. mieści się w rozpoznaniu rewizji, o jakim mowa w art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 43, poz. 189).

OSNC 1997 r., Nr 4, poz. 35