Postanowienie z dnia 1996-03-27 sygn. III CZP 28/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 28/96

Postanowienie z dnia 27 marca 1996 r.

1. Środkiem odwoławczym od postanowienia o ustanowieniu kuratora na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) jest rewizja.

2. Kuratela ustanowiona na podstawie przepisu wymienionego w punkcie pierwszym ustaje z mocy prawa z chwilą zakończenia pobytu w szpitalu psychiatrycznym osoby, dla której została ustanowiona.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: B. Czech, G. Filcek,: (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z urzędu, z udziałem Iwony K., Józefa K., Władysławy K., Klaudii K. i Wojciecha K., o stwierdzenie zasadności pobytu w szpitalu psychiatrycznym, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 27 marca 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, postanowieniem z dnia 27 lutego 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy i jakiego rodzaju środek odwoławczy służy na postanowienie o ustanowieniu kuratora w trybie art. 44 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535)"?

postanowił odmówić podjęcia uchwały.

Uzasadnienie:

W dniu 4 listopada 1994 r. została przyjęta do (...) Szpitala Neuropsychiatrycznego w K. pełnoletnia Iwona K., którą poddano leczeniu psychiatrycznemu.

Na wniosek pacjentki, postanowieniem z dnia 7 marca 1995 r., Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórze ustanowił dla niej "kuratom procesowego celem strzeżenia jej praw i reprezentowania jej interesów w sprawie" w osobie wskazanego przez nią Wiesława T.

Zażalenie na wyżej wspomniane postanowienie złożył ojciec pacjentki Józef K., kwestionując kwalifikacje Wiesława T. Zażalenie to zostało odrzucone postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 31 marca 1995 r. z tego powodu, że ustanowienie kuratora przewidzianego w art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) nie podlega zaskarżeniu.

Józef K. złożył kolejne zażalenie na postanowienie z dnia 31 marca 1995 r., przy rozpoznaniu którego Sąd Wojewódzki w Krakowie powziął wątpliwość wyrażoną w sentencji swojego postanowienia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wprowadzona w art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) instytucja kuratora, przewidziana została dla osoby:

a) przebywającej w szpitalu psychiatrycznym,

b) jeżeli osoba ta w czasie pobytu w szpitalu potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw - wszystkich, albo określonego rodzaju.

Konstrukcja powołanego przepisu odpowiada tej, jaką znajduje się w art. 183 § 1 k.r.o., który pozwała na ustanowienie kuratora dla osoby ułomnej, jeżeli osoba ta potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw - wszelkich, albo określonego rodzaju. W jednym i w drugim przypadku ustanowienie kuratora uzasadnia stan zdrowia osoby, dla której się go ustanawia, i potrzeba uzyskania przez tę osobę pomocy w załatwianiu jej spraw. W obu przypadkach przesłanki ustanowienia kuratora określa prawo materialne, które dopuszcza możliwość prowadzenia przez kuratora "wszystkich spraw", a więc wszystkich spraw osobistych i majątkowych osoby korzystającej z pomocy kuratora. W takich okolicznościach nie jest poprawne nazwanie kuratora ustanowionego na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego "kuratorem procesowym".

Przepisy rozdziału 5 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, dotyczące postępowania przed sądem opiekuńczym, w obrębie których znajduje się art. 44, regulują w sposób szczególny niektóre kwestie związane z tym postępowaniem. W sprawach zaś, którymi ustawa sama się nie zajmuje, nakazuje stosować odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (art. 42). Artykuł 47 ustawy liberalizuje wymagania formalne przewidziane w art. 370 k.p.c., jeżeli "środek odwoławczy" wniosła osoba, której bezpośrednio dotyczy postępowanie toczące się na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Ze względu na powołanie art. 370 k.p.c., który dotyczy rewizji, można wnosić, że w art. 47 omawianej ustawy, stanowiącym o "środkach odwoławczych", chodzi o rewizję. Można też z całą pewnością przyjąć, że art. 47 dotyczy przede wszystkim rewizji od postanowień "co do istoty sprawy", którymi będą w świetle art. 46 ustawy postanowienia w sprawach dotyczących przyjęcia oraz wypisania ze szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego nie zawiera więcej wskazówek co do środków odwoławczych, jakie mogą być wnoszone w ramach toczącego się na jej podstawie postępowania. Ustawa ta nie zawiera w szczególności żadnej wskazówki co do tego, czy i jaki środek odwoławczy przysługuje od postanowienia wydanego na podstawie art. 44 ust. 1, skutkiem czego zagadnienie to wymagało rozważenia na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

Słuszne są uwagi sądu pierwszej instancji, że ani ustawa o ochronie zdrowia psychicznego, ani przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują zażalenia na postanowienie o ustanowieniu kuratora. W istocie bowiem przepisy wspomnianego kodeksu zarówno w księdze drugiej w części dotyczącej spraw z zakresu kurateli (art. 599 i nast.), jak też w mającym na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. zastosowanie do postępowania nieprocesowego art. 394 § 1 k.p.c. nie przewidują zażalenia na takie postanowienie i nie mogą mieć do niego zastosowania. Ustanowienie kuratora nie jest przewidziane w pkt. 1-11 art. 394 § k.p.c., jak też nie mieści się w pierwszym zdaniu tego przepisu, gdyż mowa jest w nim o takich postanowieniach sądu pierwszej instancji kończących postępowanie w sprawie, które zostały wydane na podstawie przepisów proceduralnych. Tymczasem jeżeli nawet zgodzić się z tym, że postanowienie o ustanowieniu kuratora z art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego kończy załatwianą w ramach innej sprawy sprawę o ustanowienie kuratora, to nie jest to zakończenie sprawy w oparciu o przepisy proceduralne.

Godząc się z sądem pierwszej instancji co do niedopuszczalności zażalenia na postanowienie, jakie wydał w dniu 7 marca 1995 r., trzeba jednocześnie przyjąć, że niedopuszczalny byłby pogląd, iż postanowienie wydane na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie podlega w ogóle zaskarżeniu. Byłby to pogląd nie do przyjęcia ze względu na znaczenie funkcji, jaką pełni kurator ustanowiony dla osoby potrzebującej pomocy w załatwianiu jej spraw.

Środkiem odwoławczym od postanowienia o ustanowieniu kuratora na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) jest rewizja. Rewizja przysługuje od wyroków sądu pierwszej instancji (art. 367 k.p.c.) i od równorzędnych z wyrokami, a więc orzekających co do istoty sprawy postanowień, wydanych w postępowaniu nieprocesowym (art. 518 k.p.c.). Przepisy prawa materialnego o kurateli (art. 178-184 k.r.o.), w tym art. 183 § 1 k.r.o. dotyczący kuratora dla osoby ułomnej, są przepisami tworzącymi materialną podstawę do wydania w postępowaniu nieprocesowym (art. 599 i nast. k.p.c.) postanowienia "co do istoty sprawy". Podstawą takiegoż postanowienia jest również art. 44 ust. 1 omawianej ustawy. Obydwa wymienione ostatnio przepisy prawa materialnego są bliźniacze, mają bowiem zastosowanie w przypadkach ułomności (fizycznej i psychicznej) osób potrzebujących z tego powodu pomocy w załatwianiu ich spraw. Skoro zaś nie ulega wątpliwości, że ustanowienie kuratora przewidzianego w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego podlega zaskarżeniu rewizją, to nie powinna być poddawana w wątpliwość możliwość posłużenia się takim samym środkiem zaskarżenia w razie ustanowienia kuratora na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Nie może wyłączać takiej możliwości fakt, że ustanowienie kuratora na ostatnio wymienionej podstawie nie toczy się samodzielnie, lecz jest fragmentem postępowania związanego z poddaniem osoby chorej psychicznie leczeniu psychiatrycznemu. Jest to bowiem autonomiczny fragment postępowania nieprocesowego, tak jak np. stwierdzenie nabycia spadku w sprawie o dział spadku (art. 681 k.p.c.). Dlatego też rozstrzygnięcie tej z natury rzeczy samodzielnej części postępowania, dotyczącej ustanowienia kuratora, jest rozstrzygnięciem co do istoty sprawy z wynikającymi stąd skutkami procesowymi.

Sąd Najwyższy odmówił jednak podjęcia uchwały w kwestii przedstawionej przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, przyjmując, że rozstrzygnięcie tego zagadnienia byłoby zbędne, ponieważ postępowanie przed sądem drugiej instancji, dotyczące ustanowienia kuratora dla Iwony K., stało się bezprzedmiotowe. Ocena ta wiąże się z odnotowanym w aktach i potwierdzonym przed Sądem Najwyższym faktem, że Iwona K. została wypisana ze szpitala psychiatrycznego i nie przebywa w nim od dnia 29 sierpnia 1995 r. Znaczenie tego faktu dla bytu ustanowionej w tej sprawie kurateli jest istotne.

Zgodnie z przytoczonym już wyżej brzmieniem art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, kuratora ustanawia się dla osoby przebywającej w szpitalu psychiatrycznym, jeżeli osoba ta w czasie pobytu w szpitalu potrzebuje pomocy. Wspomniana ustawa nie określa samodzielnie przyczyn ewentualnego uchylenia kurateli albo jej ustania, stąd też zachodzi potrzeba skorzystania z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o kurateli. Przepisy te bowiem, poza regulacją szczególnych rodzajów kurateli, zawierają przepisy natury ogólnej, które mają zastosowanie do różnych postaci kurateli, przewidzianych w różnych działach prawa cywilnego, a nawet poza nim. Wskazuje na to przepis przewidujący, że kuratora ustanawia się w przypadkach przewidzianych w ustawie oraz przepis, że kuratora ustanawia organ państwowy, a więc nawet nie zawsze sąd (art. 178 § 1 i art. 179 § 1 k.r.o.).

Z przepisów ogólnych dotyczących bytu kurateli należy wymienić art. 180 k.r.o.. który w paragrafie pierwszym przewiduje, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, organ państwowy, który ustanowił kuratora, uchyli kuratelę, gdy odpadnie jej cel. W drugim zaś paragrafie art. 180 stanowi, że w razie ustanowienia kuratora dla poszczególnej sprawy, kuratela ustaje z chwilą ukończenia tej sprawy. Uwzględniając treść tego przepisu oraz treść art. 181 § 2 i art. 182 k.r.o., w których przewiduje się ustanie kurateli "z mocy prawa" w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia oraz ustanie kurateli z chwilą urodzenia się dziecka, należy skonstatować, że byt kurateli kończy się w zależności od okoliczności albo poprzez jej uchylenie, albo wskutek jej ustania. Interesującą dla rozpatrywanej sprawy jest ta druga możliwość, toteż należy zwrócić uwagę na stanowisko przedstawicieli doktryny, którzy utrzymują, że wygaśnięcie kurateli bez orzeczenia właściwego organu następuje nie tylko wtedy, gdy była ona ustanowiona dla załatwienia poszczególnych spraw, albo gdy tak stanowi wyraźny przepis prawa, ale także wtedy, gdy wynika to "z istoty" kurateli.

W powyższych uwagach Sąd Najwyższy przyrównał art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego do art. 183 § 1 k.r.o. ze względu na zbieżność ich funkcji. Przepisy te charakteryzują się jednak także pewnymi odrębnościami, a mianowicie tym, że kuratora, o którym mowa w art. 183 § 1 k.r.o., ustanawia się wyłącznie na wniosek osoby ułomnej, natomiast kuratora dla pacjenta szpitala psychiatrycznego - także z urzędu (art. 44 ust. 2 cyt. ustawy). Poza tym kuratela w pierwszym z omawianych przypadków nie jest ograniczona z góry określonymi ramami czasowymi, natomiast w drugim przypadku jest i stanowiona na z góry określony czas, tj. na "czas pobytu" w szpitalu psychiatrycznym. O ile zatem w czasie trwania pobytu pacjenta w szpitalu psychiatrycznym może dochodzić z różnych względów do uchylenia kurateli, w tym także na wniosek osoby, dla której była ustanowiona (tak jak to przewiduje art. 185 § 2 k.r.o.), o tyle w razie zakończenia pobytu w tym szpitalu nie wejdzie w grę uchylenie kurateli, lecz jej ustanie z mocy prawa ze względu na istotę tej kurateli. Do jej istoty należało bowiem świadczenie pomocy pacjentowi w czasie jego pobytu w szpitalu psychiatrycznym. Z chwilą zakończenia tego pobytu kończy się rola kuratora, gdyż z mocy art. 44 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego kuratela przewidziana w tym przepisie może trwać tylko przez czas pobytu w szpitalu osoby, dla której została ustanowiona.

W związku z przedstawioną wyżej oceną prawną Sąd Najwyższy zajmuje stanowisko, że z chwilą zakończenia pobytu Iwony K. w szpitalu psychiatrycznym ustała ustanowiona dla niej kuratela, a zatem bezprzedmiotowe stało się postępowanie zmierzające do poddania kontroli instancyjnej postanowienia z dnia 7 marca 1995 r. W rezultacie zbędne dla rozstrzygnięcia sprawy okazało się udzielenie Sądowi Wojewódzkiemu odpowiedzi na postawione przez ten Sąd pytanie i dlatego Sąd Najwyższy postanowił jak w sentencji (art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym - jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48).

OSNC 1996 r., Nr 7-8, poz. 99