Wyrok z dnia 2001-06-04 sygn. V KKN 94/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V KKN 94/99

W Y R O K

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 czerwca 2001 r.

Sąd Najwyższy w Warszawie - Izba Karna na rozprawie w składzie następującym:

                    Przewodniczący: SSN     Feliks Tarnowski (spraw.)

                    Sędziowie    SN:    Józef Dołhy

                    Dorota Rysińska

                    Protokolant: Katarzyna Ratajczak

przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Franciszka Pasturczaka

po rozpoznaniu w dniu 4 czerwca 2001 r.

sprawy M. G.

oskarżonego z art. 210 § 1 kk

z powodu kasacji, wniesionej przez obrońcę oskarżonego

od wyroku Sądu Wojewódzkiego w S.

z dnia 27 października 1998 r., sygn. IV Ka (…)

zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w S.

z dnia 22 czerwca 1998 r., sygn. II K (…)

1. uchyla zaskarżony wyrok w części skazującej M. G. za czyn z art. 210 § 1 kk i w tym zakresie sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym;
2. zarządza zwrot na rzecz oskarżonego kwoty 450 – zł tytułem opłaty od kasacji.

U Z A S A D N I E N I E

Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 22 marca 1998 r., sygn. II K (…) skazał M. G.

• na karę sześciu miesięcy pozbawienia wolności, wymierzoną na podstawie art. 163 § 1 d.kk za czyn polegający na tym, że w okresie od stycznia 1996 r. do sierpnia 1996 r. w U., mając obowiązek troszczenia się o ojca J. G., wymagającego ze względu na stan zdrowia i wiek opieki całodobowej, pozostawiał go samego w położeniu grożącym bezpośrednio niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia,
• na karę czterech miesięcy pozbawienia wolności, wymierzoną na podstawie art. 167 § 1 d.kk za to, że w dniu 17 stycznia 1997 r. w S. w czasie rozmowy przy użyciu telefonu groził E. G. pozbawieniem życia, w celu zmuszenia jej do nakłaniania J. G. do wycofania pozwu o odwołanie darowizny mieszkania.

Jako karę łączną wyrokiem tym orzeczono wobec oskarżonego siedem miesięcy pozbawienia wolności, przy czym wykonanie tej kary warunkowo zawieszono, ustalając dwuletni okres próby i w oparciu o przepis art. 75 § 1 d.kk wymierzono karę 550,- zł grzywny, a nadto zasądzono od oskarżonego na rzecz J. G. i E. G. po 840,- zł tytułem wyłożonych przez oskarżycieli kosztów zastępstwa adwokackiego (pkt V).

Wyrok ten został w całości zaskarżony apelacją obrońcy oskarżonego, w której sformułowane zostały zarzuty:

• obrazy art. 163 § 1 d.kk przez zastosowanie tego przepisu jako podstawy skazania oskarżonego, mimo braku w jego zachowaniu znamion wskazanego występku;
• obrazy przepisu art. 3 § 3 d.kpk przez rozstrzygnięcie nie dających się usunąć wątpliwości odnośnie zaistnienia występku z art. 167 § 1 d.kk na niekorzyść oskarżonego.

Przy tak sformułowanych zarzutach obrońca wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie oskarżonego od obu stawianych mu zarzutów.

          Sąd Wojewódzki w S. wyrokiem z dnia 27 października 1998 r., sygn. IV Ka (…)

1. zmienił zaskarżony wyrok w sposób następujący:

- uchylił orzeczenia o karze łącznej pozbawienia wolności i warunkowym zawieszeniu jej wykonania oraz o karze grzywny wymierzonej na podstawie art. 75 § 1 d.kk,

- uchylił orzeczenie o skazaniu M. G. za opisany pod pkt. II części wstępnej zaskarżonego wyroku czyn z art. 167 § 1 d.kk i sprawę o ten czyn przekazał Sądowi Rejonowemu w S. do ponownego rozpoznania,

- M. G. uznał za winnego tego, że: mając obowiązek troszczenia się o swego nieporadnego ze względu na stan zdrowia i podeszły wiek, ojca J. G., po odebraniu go w dniu 24 lipca 1996 r. ze szpitala, porzucił, pozostawiając na okres tygodnia w miejscu zamieszkania w U. bez zapewnienia niezbędnej opieki,

1. popełnienia czynu z art. 210 § 1 kk na podstawie tego przepisu wymierzył mu karę sześciu miesięcy pozbawienia wolności, przy czym w oparciu o art. 69 § 1 i 2 kk, 70 § 1 pkt 1 kk oraz art. 71 § 1 kk wykonanie tej kary warunkowo zawiesił, ustalając dwuletni okres próby i wymierzył mu karę grzywny w 25 stawkach dziennych, ustalając wysokość jednej stawki dziennej w kwocie 15 zł,
2. w pozostałym zakresie utrzymał zaskarżony wyrok w mocy.

Od powyższego wyroku złożył kasację obrońca oskarżonego, który zarzucił: rażące naruszenie prawa, mające wpływ na treść orzeczenia:

• obrazę art. 434 § 1 kpk, polegającą na orzeczeniu przez Sąd odwoławczy na niekorzyść oskarżonego, mimo braku środka odwoławczego pochodzącego od oskarżycieli (publicznego i posiłkowego);
• obrazę przepisu art. 210 § 1 kk, polegającą na uznaniu, że ustalone dowodowo zachowanie się oskarżonego, stanowiło „porzucenie” pokrzywdzonego, mimo braku podstaw do takiego stwierdzenia;
• obrazę przepisu art. 627 kpk, polegającą na utrzymaniu w mocy pkt. II wyroku odwoławczego, pkt. V wyroku Sądu Rejonowego, mimo uchylenia tegoż wyroku w części dot. czynu, którym pokrzywdzona została E. G.

Podnosząc powyższe zarzuty wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Wojewódzkiego przez:

• umorzenie postępowania w części dotyczącej zarzutu opisanego w pkt. I wyroku Sądu Rejonowego w S.;
• zmianę pkt. II wyroku Sądu Wojewódzkiego w sposób odpowiedni do treści orzeczenia o winie;

ewentualnie, w przypadku nieuwzględnienia zarzutu pierwszego niniejszej kasacji, o:

3) zmianę orzeczenia w części dotyczącej działania na szkodę M. G., przez uniewinnienie oskarżonego.”

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Spośród podniesionych zarzutów kasacyjnych zasadny jest przede wszystkim zarzut rażącej obrazy przepisu art. 434 § 1 kpk.

Sąd odwoławczy zmieniając wyrok Sądu pierwszej instancji w części dotyczącej czynu zarzucanego M. G. w pkt. I, dokonał istotnych zmian w opisie tego czynu i to zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. W sposób znaczący ograniczył bowiem okres przestępnych zachowań oskarżonego wobec ojca oraz wyeliminował sformułowanie o grożących skutkach pozostawienia go bez opieki, jednakże z drugiej strony w miejsce czynności czasownikowej „pozostawiał”, użył znamienia „porzucił” o niewątpliwie bardzie pejoratywnym i niekorzystnym znaczeniu aniżeli znamię użyte pierwotnie.

Jak wynika z pisemnych motywów zaskarżonego wyroku czyn opisany w pkt. I został błędnie zakwalifikowany z art. 163 § 1 d.kk zamiast z art. 187 § 1 d.kk i dlatego Sąd Wojewódzki w oparciu o art. 404 d.kpk dokonał poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej tego czynu. Wprawdzie możliwość takiego zabiegu została ograniczona obecnie brzmieniem art. 455 kpk, jednakże warunki ograniczające stosowanie tego przepisu, a więc niezmienność ustaleń faktycznych oraz możliwość poprawienia kwalifikacji prawnej na niekorzyść li tylko w wypadku wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, zostały zachowane w niniejszej sprawie.

W konkluzji Sąd ten stwierdził, że był w pełni uprawniony do zmiany opisu i kwalifikacji prawnej czynu w pkt. I, bowiem „... w kodeksie karnym z 1997 r. odpowiednikiem art. 187 § 1 d.kk jest przepis art. 210 § 1 kk, zaś art. 163 § 1 d.kk odpowiada unormowanie zawarte w art. 162 § 1 obecnego kodeksu”.

Prezentowany tok przyjętego algorytmu prawniczego budzi zastrzeżenia i nie może być zaaprobowany.

Otóż przez określenie „pozostawia” w rozumieniu art. 163 § 1 d.kk należy rozumieć opuszczenie osoby będącej w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, a także wstrzymanie się od działania na rzecz tej osoby przez osobę, która ma obowiązek troszczenia się o nią. Natomiast „porzucenie”, o którym mowa w art. 187 § 1 d.kk (obecnie art. 210 § 1 kk), oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty „porzucenia” należy więc pozostawienie osoby, nad którą miała być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie sprawowania opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia.

Uzasadniona jest przeto konstatacja, iż w pojęciu „porzucenia”, inaczej niż przy „pozostawieniu”, występuje również czynnik podmiotowy, wyrażający się brakiem zainteresowania się o los owej osoby, pozostawionej bez opieki.

W świetle przytoczonych wywodów nie ulega wątpliwości, że Sąd Wojewódzki w S. rozpoznając apelację złożoną przez obrońcę na korzyść oskarżonego, dokonał zmiany ustaleń faktycznych dlań niekorzystnych oraz poprawił kwalifikację prawną przypisanego czynu, czym w sposób rażący naruszył dyspozycje przepisów art. 455 kpk i art. 434 § 1 kpk.

Wprawdzie w pisemnych motywach podkreśla się z naciskiem, że zmiana kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu nastąpiła z zachowaniem reguły o niezmienności ustaleń faktycznych, jednakże – jak wykazano – jest to wyłącznie słowna deklaracja. W rzeczywistości zakwalifikowanie czynu na podstawie art. 187 § 1 d.kk, a obecnie art. 210 § 1 kk zostało poprzedzone istotną zmianą opisu tego czynu oraz zmianą ustaleń faktycznych w omawianym zakresie. Sąd odwoławczy zaprezentował również co najmniej dyskusyjny pogląd, twierdząc, że przepisowi „art. 163 § 1 d.kk odpowiada unormowanie zawarte w art. 162 § 1 obecnego kodeksu”, podczas gdy ostatni z wymienionych przepisów stanowi prawie wierne powtórzenie dyspozycji art. 164 § 1 d.kk. Problem ten jest o tyle istotny, iż w razie podzielenia poglądu Autora kasacji jakoby art. 163 § 1 d.kk nie posiadał odpowiednika w obowiązującym obecnie kodeksie karnym, wówczas pamiętać trzeba o tym, aby nie naruszyć reguły wyrażonej w art. 4 § 1 kk.

Jest to jednak problem wtórny, bowiem pierwszoplanową kwestią wymagającą rozważenia w zaistniałym układzie procesowym, jest niewątpliwie kwestia dopuszczalności zmiany kwalifikacji prawnej czynu przez sąd ad quem wobec zmiany ustaleń faktycznych oraz złożenia apelacji na korzyść oskarżonego.

Przepis art. 404 d.kpk, którego odpowiednikiem jest obecnie obowiązujący art. 455 kpk, został w istotny sposób zmodyfikowany.

Przede wszystkim art. 455 kpk statuuje, że do korektury błędnej kwalifikacji prawnej - niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów – może dojść li tylko w sytuacji, gdy sąd odwoławczy nie zmienia ustaleń faktycznych. Tej reguły przestrzegano również w praktyce orzeczniczej w czasie obowiązywania art. 404 d.kpk, chociaż nie była ona w sposób jednoznaczny sformułowana w treści tego przepisu.

Na ten temat wielokrotnie wypowiadał się Sąd Najwyższy, prezentując dość konsekwentną linię orzeczniczą, w świetle której sąd odwoławczy w oparciu o przepis art. 404 d.kpk był uprawniony do poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu, lecz tylko na podstawie ustaleń faktycznych zawartych w opisie przypisanego oskarżonemu czynu. Większość zapadłych orzeczeń w tej kwestii spotykała się z aprobatą przedstawicieli doktryny (zob.: uchwała połączonych Izb – Karnej i Wojskowej z 30 października 1985 r. VI KZP 11/84, OSNKW 1986 z. 1-2, poz. 1 – z aprobującymi uwagami Z.Dody, i Gaberle: Kontrola odwoławcza w procesie karnym, tom II, 1997, s. 274; wyrok z 23 kwietnia 1985 r. I KR 74/85, LEX nr 22017; wyrok z 21 sierpnia 1975 r. Rw 155/75, OSNKW 1975, z. 10-11, poz. 153 – z aprobującą glosą K.Marszała, OSPiKA 1976, z. 9, s. 378; wyrok z 23 października 1973 r. V KRN 396/73, OSNKW 1974, z. 3, poz. 55 – z aprobującymi uwagami M.Cieślaka i Z.Dody: Przegląd orzecznictwa ... Palestra 1975, nr 3, s. 64-65).

Obecnie obowiązujący art. 455 kpk zawiera również inną istotną modyfikację, otóż poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy został wniesiony środek odwoławczy na jego niekorzyść. Możliwe jest więc skorygowanie wyroku na niekorzyść oskarżonego z przekroczeniem granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, ale niedopuszczalna jest zmiana kierunku apelacji.

Dzięki takiemu uregulowaniu rozstrzygnięte zostały kontrowersje jakie istniały na gruncie poprzedniego stanu prawnego przy stosowaniu art. 404 d.kpk w związku z art. 383 § 1 d.kpk. W niektórych bowiem judykatach Sąd Najwyższy uznając, że przepis art. 404 d.kpk stanowi lex specialis względem dyspozycji art. 383 § 1 d.kpk, dopuszczał możliwość poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu także na surowszą, niezależnie od kierunku wniesionego środka odwoławczego, a tym samym opowiadał się za poglądem, że przepis ten stanowił wyjątek od generalnej zasady reformationis in peius (zob.: uchwała składu siedmiu sędziów z 12 lipca 1971 r. U 2/71, OSNKW 1971, z. 9, poz. 136 – z krytyczną glosą A.Kaftala, WPP 1972, nr 1, s. 93; wyrok z 20 stycznia 1972 r. III KR 201/71 – z krytyczną glosą K.Marszała, OSPiKA 1973, z. 4, poz. 63, s. 150; wyrok z 25 czerwca 1975 r. V KRN 60/75, OSNPG 1976, z. 1-2, poz. 12; a także w cyt. uchwała z 30 października 1985 r. VI KZP 11/84).

Skrótowe przedstawienie uprzednio przyjmowanych rozwiązań oraz poglądów w tej mierze stało się nieodzowne dla zilustrowania złożoności problematyki związanej z nakazem poprawienia przez sąd odwoławczy błędnej kwalifikacji prawnej czynu. Z chwilą wejścia w życie przepisów Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. wyłoniły się wprawdzie nowe zagadnienia wymagające prawidłowych rozwiązań in concreto, z drugiej jednak strony niektóre z dotychczas spornych problemów nie mogą być już przedmiotem kontrowersji.

I tak, zgodnie z brzmieniem art. 455 kpk in fine poprawa błędnej kwalifikacji prawnej czynu może nastąpić na niekorzyść oskarżonego wyłącznie wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy.

W świetle tego unormowania uzasadnione jest twierdzenie, że wyrażona w art. 434 § 1 kpk generalna zasada reformationis in peius obowiązuje także w wypadku, gdy sąd odwoławczy dostrzeże wadliwość kwalifikacji prawnej czynu zastosowanej przez sąd pierwszej instancji.

Natomiast w sytuacji, gdy spełnione zostaną wymogi określone w art. 455 kpk, sąd odwoławczy, widząc potrzebę dokonania z urzędu korektury kwalifikacji prawnej czynu, powinien uprzedzić o tym strony obecne na rozprawie apelacyjnej i umożliwić wypowiedzenie się w tej kwestii (argumentum ex art. 399 § 1 kpk w zw. z art. 458 kpk).

W niniejszej sprawie również i ten wymóg nie został spełniony.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy w postępowaniu odwoławczym Sąd Okręgowy w S. winien uwzględnić wyżej przytoczone zapatrywania prawne i wskazania, w szczególności zaś powinien rozważyć, czy zachodzą warunki wymagane w dyspozycji art. 455 kpk w związku z art. 434 § 1 kpk do ewentualnego poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu z art. 210 § 1 kk przypisanego oskarżonemu w pkt. I zaskarżonego wyroku, a w razie podjęcia pozytywnej decyzji w tym względzie, nie może pominąć nakazów wynikających z treści art. 399 § 1 kpk oraz art. 4 § 1 kk.