Postanowienie z dnia 2013-01-24 sygn. V CSK 549/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt V CSK 549/11

POSTANOWIENIE

Dnia 24 stycznia 2013 r.

Spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Dariusz Dończyk

SSN Krzysztof Pietrzykowski

w sprawie z wniosku A. P.

przy uczestnictwie D. P. i X.P.

o wpis prawa użytkowania w księdze wieczystej […]

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 24 stycznia 2013 r.,

skargi kasacyjnej wnioskodawcy

od postanowienia Sądu Okręgowego

z dnia 11 sierpnia 2011 r.,

oddala skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 sierpnia 2011 r. oddalił apelację wnioskodawcy A. P. od postanowienia Sądu Rejonowego, oddalającego jego wniosek o wpis do działu III księgi wieczystej nr […] prowadzonej dla własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. O. […] w K., dożywotniego i bezpłatnego użytkowania na rzecz uczestników postępowania X.P. i D. P.

Podstawą wniosku o wpis była notarialna umowa darowizny z dnia 12 kwietnia 2011 r., którą uczestnicy postępowania rozporządzili spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu na rzecz wnioskodawcy (syna), a ten ustanowił na ich rzecz dożywotne, bezpłatne prawo użytkowania tego lokalu.

Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Rejonowego, że powyższy dokument nie uzasadnia wniosku o wpis, ponieważ nie jest możliwe ustanowienie użytkowania na innym ograniczonym prawie rzeczowym, jakim jest spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Sąd drugiej instancji dostrzegł rozbieżności interpretacyjne występujące na tym tle w piśmiennictwie,, aprobując stanowisko, iż przewidziana w art. 265 § 1 k.c. możliwość ustanowienia użytkowania na prawach nie dotyczy spółdzielczego własnościowego prawa jako prawa niesamoistnego, obciążającego rzecz cudzą, nieprzynoszącego pożytków. Obciążenie takiego prawa innym ograniczonym prawem rzeczowym musi wynikać z jednoznacznego przepisu ustawy, tak jak przy obciążeniu go hipoteką.

Sąd Okręgowy zwrócił też uwagę, że przy przekształceniu własnościowego prawa do lokalu na odrębną własność (art. 17¹⁴ ust. 1 u.s.m.) musiałoby dojść do wygaśnięcia wpisanego użytkowania, gdyż w nowej księdze wieczystej utrzymuje się wówczas tylko hipoteka (art. 24¹ art. 2 u.k.w.h.).

Wnioskodawca w skardze kasacyjnej domagał się uchylenia postanowienia odwoławczego i orzeczenia zgodnie z wnioskiem albo przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Skarżący powołał się na naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 265 § 1 k.c. polegającą na uznaniu, że spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.

Wnioskodawca podkreślił, że podstawę prawną jego żądania stanowi przepis ustawy (art. 265 § 1 k.c.), upoważniający do obciążenia użytkowaniem prawa przenaszalnego (art. 265 § 3 k.c.), a spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem przenaszalnym (art. 17² ust. 1 prawa spółdzielczego). Wskazał również, że nie jest kwestionowane obciążenie użytkowaniem prawa wieczystego użytkowania, które jest prawem na rzeczy cudzej. Istotna jest także – jego zdaniem – alimentacyjna funkcja użytkowania, wyraźnie zaznaczona w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, w sytuacji gdy wnioskodawca nie mógł ustanowić na rzecz rodziców służebności mieszkania ani zawrzeć umowy o dożywocie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W rozpoznawanej sprawie wyłoniło się istotne zagadnienie prawne, a mianowicie, czy możliwe jest obciążenie użytkowaniem spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Zagadnienie te nie było przedmiotem wypowiedzi jurydycznej Sądu Najwyższego, a poglądy ujawnione w piśmiennictwie są rozbieżne.

Użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 § 1 k.c.), którego cechą jest używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków (art. 252 k.c.). Ma ono zapewnić uprawnionemu możliwie optymalny zakres korzystania z cudzej rzeczy.

Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa (art. 265 § 1 k.c.). Przepis ten nie wyjaśnia jednak, jakie prawa mogą być obciążone tym ograniczonym prawem rzeczowym. W piśmiennictwie dominuje pogląd, że muszą to być prawa zbywalne, gdyż do ustanowienia użytkowania mają odpowiednie zastosowanie przepisy regulujące przenoszenie poszczególnych praw obciążanych użytkowaniem (art. 265 § 3 k.c.). Zbywalność prawa nie jest jednak wystarczającym przymiotem, ponieważ do użytkowania praw stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy (art. 265 § 2 k.c.); muszą więc być to prawa umożliwiające korzystanie z rzeczy i pobieranie z niego pożytków (art. 252 k.c.).

Prawo rzeczowe unormowało instytucję użytkowania praw w dziale II (art. 162-166). Odpowiednikiem art. 265 k.c. był art. 162 prawa rzeczowego, a pozostałe przepisy (art. 163-166 prawa rzeczowego) dotyczyły użytkowania wierzytelności. Do praw obciążanych użytkowaniem zaliczano też w doktrynie udziały we współwłasności, obligacje pożyczek i udziały w spółkach kapitałowych. Mają one charakter praw „samoistnych”.

Aktualnie nie jest kwestionowana możliwość ustanowienia użytkowania na prawie użytkowania wieczystego jako na prawie rzeczowym zbliżonym do prawa własności.

W rozpoznawanej sprawie problematyka użytkowania praw została skonkretyzowana i dotyczy obciążalności użytkowaniem własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu, będącego również ograniczonym prawem rzeczowym (art. 244 § 1 k.c.), unormowanym odrębnie (por. art. 244 § 2 k.c.). Jest to prawo przenaszalne (art. 17² ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, Dz. U. 2003 r., Nr 119, poz. 1116 ze zm.; dalej „u.s.m.”), ale będące prawem na rzeczy cudzej (na nieruchomości spółdzielczej). Należy podzielić pogląd, że przenaszalność tego prawa nie decyduje o możliwości jego obciążenia (według reguły „a maiori ad minus”). W wyniku przeniesienia powyższego prawa spółdzielczego zmienia się tylko jego dysponent, bez innych obciążeń własności spółdzielczej. Ustanowienie użytkowania oznaczałoby natomiast obciążenie własności nieruchomości spółdzielczej dodatkowo prawem osoby niebędącej członkiem spółdzielni. Wówczas mogłoby dochodzić do zmiany sposobu korzystania z lokalu oraz do zmiany w sferze wysokości opłat na rzecz spółdzielni mieszkaniowej. Zmiana sposobu korzystania z lokalu mieszkalnego polega m.in. na przeznaczeniu go na inne cele, w tym - chociażby częściowo -na cele użytkowe.

Art. 17¹⁶ ust. 1 u.s.m. stanowi, że wynajmowanie lub oddawanie w bezpłatne używanie przez członka albo osobę niebędącą członkiem spółdzielni, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, całego lub części lokalu wymaga zgody spółdzielni, jeżeli jest to związane ze zmianą sposobu korzystania z lokalu lub przeznaczenia lokalu bądź jego części. Kontrolą są ponadto objęte zmiany mające wpływ na wysokość opłat na rzecz spółdzielni. Przepis ten potwierdza kolizje związane z udostępnianiem własnościowego lokalu spółdzielczego osobom trzecim, wyznacza granice uprawnień dysponenta tego lokalu oraz określa sposób zabezpieczenia interesów właściciela nieruchomości. Na tym tle widoczne jest oddziaływanie wobec spółdzielni mieszkaniowej obciążeń własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu jako prawa niesamoistnego na rzeczy cudzej. W omawianej konfiguracji należną ochroną musi być objęte prawo własności. Uzasadniony jest związku z tym pogląd, że obciążenie użytkowaniem własnościowego prawa spółdzielczego obciążałoby w istocie w sposób nieuprawniony nieruchomość spółdzielczą, z naruszeniem przepisu art. 17¹⁶ u.s.m.

Nie istnieje przepis ustawy uprawniający do obciążenia użytkowaniem własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu, taki jak przy obciążeniu tego prawa hipoteką (art. 65 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Art. 265 k.c. nie wymienia praw obciążanych użytkowaniem; decydują o tym przepisy szczególne dotyczące ich charakteru. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest unormowane w przepisach szczególnych, a mianowicie w ustawie z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, mającej tu podstawowe znaczenie (zob. art. 244 § 2 k.c.). Dysponent spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie może narzucić spółdzielni mieszkaniowej rozwiązań sprzecznych z przepisami tej ustawy powodujących eliminację uprawnień właściciela przewidzianych w art. 17¹⁶ u.s.m. Ustawodawcy nie można przypisać intencji nieracjonalnych. Gdyby więc uznał za celowe ustanowienie prawnorzeczowego korzystania z własnościowego lokalu spółdzielczego, dopuściłby obciążenie go służebnością mieszkania (art. 301 k.c.), jako ograniczonym prawem rzeczowym gwarantującym najlepiej osobiste korzystanie z lokalu. Cechą istotną użytkowania jest pobieranie pożytków z rzeczy (art. 252 k.c.), niewystępujące zazwyczaj przy osobistym zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych. W konsekwencji uprawnienie do korzystania z rzeczy (z lokalu) bez gwarancji uzyskiwania pożytków nie byłoby użytkowaniem w rozumieniu art. 244 § 1 k.c. i art. 252 k.c. (zasada numerus clausus praw rzeczowych).

Z przedstawionych przyczyn należy uznać, że spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.

Należało w konsekwencji oddalić skargę kasacyjną (art. 398¹⁴ k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2014

Spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie można obciążyć użytkowaniem.

(postanowienie z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 549/11, L. Walentynowicz, D. Dończyk, K. Pietrzykowski, OSNC 2013, nr 7-8, poz. 97; OSP 2014, nr 1, poz. 4; OSP 2014, nr 5, poz. 48; BSN 2013, nr 3, s. 13; MoP 2013, nr 18, s. 986 ; BSN 2013, nr 3, s. 13; Rej. 2013, nr 4, s. 191; NPN 2013, nr 1, s. 144; Rej. 2013, nr 8, s. 190)

Glosa

Jakuba Biernata, Monitor Prawniczy 2014 r, nr 17, s. 925

Glosa jest krytyczna.

Glosator stwierdził, że trudno uznać argumentację przedstawioną przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu komentowanego orzeczenia za przekonywającą i opowiedział się za poglądem, że obciążenie prawem użytkowania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu jest dopuszczalne.

W jego ocenie, dyskusyjna jest teza o braku podstawy prawnej dla ustanowienia prawa użytkowania obciążającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Trudno podzielić zapatrywanie, że podstawy takiej nie może stanowić ogólnie sformułowana dopuszczalność ustanowienia prawa użytkowania na prawach wyrażona w art. 265 § 1 k.c.  Pogląd, że dla ustanowienia prawa użytkowania na danym prawie wymagana jest szczegółowa podstawa prawna, nie ma należytego uzasadnienia normatywnego. Takiego wymagania, zdaniem komentatora, nie można  wywieść ani z przepisów normujących prawo użytkowania, ani z przepisów odnoszących się do poszczególnych praw, które mogą być obciążone użytkowaniem, ani z zasady zamkniętego katalogu praw rzeczowych. Poza tym przyjęcie, że dla ustanowienia prawa użytkowania na prawie wymagana jest odrębna, szczegółowa podstawa normatywna, musiałoby prowadzić do uznania regulacji wynikającej z art. 265 § 1 k.c. za pozbawioną znaczenia normatywnego, co z kolei pozostawałoby w sprzeczności z założeniem racjonalności ustawodawcy.  

Poglądowi sformułowanemu w  zakresie dopuszczalności ustanowienia użytkowania na lokalu spółdzielczym przez Sąd Najwyższy glosator zarzucił niekonsekwencję. Zaznaczył, że w samym uzasadnieniu glosowanego postanowienia Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż dopuszczalne jest ustanowienie prawa użytkowania obciążającego prawo użytkowania wieczystego. Takie stanowisko, przy braku szczegółowej podstawy prawnej dopuszczającej ustanowienie prawa użytkowania obciążającego prawo użytkowania wieczystego, przemawia przeciw trafności tezy, że wystarczającej podstawy normatywnej do ustanowienia prawa użytkowania na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu nie tworzy art. 265 § 1 k.c.

Zdaniem autora, nie można uznać za trafną tezy, że ustanowienie prawa użytkowania obciążającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest niedopuszczalne, prowadziłoby bowiem do bezzasadnej ingerencji w zakres uprawnień spółdzielni przez dodatkowe obciążenie prawa własności. Prawo użytkowania nie może ze swej istoty przyznawać użytkownikowi szerszego zakresu uprawnień niż ten, który przysługuje właścicielowi. W ocenie glosatora, ustanowienie prawa użytkowania obciążającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu nie może powodować jakiejkolwiek ingerencji w sytuację prawną spółdzielni, w szczególności zaś nie może powodować ingerencji polegającej na powstaniu dodatkowego obciążenia prawa własności. W razie ustanowienia prawa użytkowania,  pewne uprawnienia, które mogłyby być realizowane przez uprawnionego z tytułu spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, przysługują i mogą być realizowane przez użytkownika własnościowego prawa do lokalu.

Glosator stwierdził też, że skoro obciążenie prawem użytkowania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie może powodować powstania po stronie użytkownika takich uprawnień, jakie nie przysługiwały uprawnionemu z tytułu spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, to ustanowienie prawa użytkowania obciążającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu nie może prowadzić do zmiany sposobu korzystania z lokalu i jego przeznaczenia. Co więcej, nie można w tym zakresie nie dostrzec dodatkowych obostrzeń normatywnych nałożonych na użytkownika, jeśli chodzi o sposób wykonywania przysługującego mu prawa.

Komentator uznał również za nietrafne stanowisko Sądu Najwyższego, że za niedopuszczalnością obciążenia prawem użytkowania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu przemawia niedopuszczalność obciążenia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu służebnością mieszkania. Przesądzają to odmienności w unormowaniu przedmiotu prawa użytkowania i przedmiotu służebności mieszkania. Przedmiotem użytkowania mogą być prawa, przedmiotem służebności mieszkania nieruchomość. Nie można również zaaprobować dokonanej przez Sąd Najwyższy hierarchizacji użytkowania i służebności mieszkania jako ograniczonych praw rzeczowych, przeprowadzonej na podstawie kryterium gwarantowania lepszego korzystania z lokalu. W świetle różnic w treści wskazanych praw i ich konstrukcji prawnej, hierarchizacja taka dokonana abstrakcyjnie, a zatem bez rozważenia interesów, które miałyby być realizowane w ramach konkretnego stosunku cywilnoprawnego, jest arbitralna i pozbawiona walorów jurydycznych.

Glosator krytycznie ocenił też pogląd, że ustanowienie prawa użytkowania obciążającego spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu prowadziłoby do ustanowienia prawa umożliwiającego jedynie używanie lokalu w celu zaspokajania przez użytkownika osobistych potrzeb mieszkaniowych, a nie pobieranie pożytków, a zatem prawa niebędącego prawem użytkowania, którego istnienie nie mieściłoby się w ramach normatywnych stworzonych dla stosunków prawnorzeczowych. Zdaniem autora, nie powinno budzić wątpliwości, że spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem mogącym przynosić pożytki, które przypadają uprawnionemu z tytułu spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, w razie zaś obciążenia wskazanego prawa prawem użytkowania przypadałyby użytkownikowi. Okoliczność, że spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu może przynosić pożytki przesądza, iż w razie obciążenia takiego prawa prawem użytkowania nie sposób mówić o naruszeniu zasady zamkniętego katalogu praw rzeczowych przez ustanowienie prawa rzeczowego o treści nieznanej porządkowi normatywnemu. Konsekwencją przyjęcia zapatrywania, że użytkownik spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie może, z istoty przysługującego mu prawa, pobierać pożytków, powinno być postawienie tezy, iż w takiej samej sytuacji znajduje się użytkownik lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość. W jednym i w drugim przypadku funkcjonuje przecież identyczny substrat materialny, na podstawie którego wykonywane jest prawo użytkowania.

****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2014

Glosa

Zbigniewa Kuniewicza, Orzecznictwo Sądów Polskich 2014, nr 5, poz. 48

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor glosy opowiedział się za dopuszczalnością obciążenia użytkowaniem spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Zauważył, że nie ma ono charakteru prawa niesamoistnego, gdyż nie jest funkcjonalnie związane z innym prawem. Za nietrafny uznał sposób interpretacji przez Sąd Najwyższy przepisu art. 17¹⁶ ust. 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Stwierdził, że przy każdej umowie dotyczącej lokalu, polegającej na jego oddaniu do korzystania, spółdzielnia zachowuje prawo wyrażenia zgody, jeżeli zawarcie takiej umowy wiąże się ze zmianą sposobu korzystania z lokalu. Stanowisko to odniósł następnie do ustanowienia użytkowania na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu.

W opozycji do Sądu Najwyższego komentator przyjął, że wystarczającą podstawę prawną obciążenia użytkowaniem stanowi ogólny przepis art. 265 k.c. W końcowej części opracowania wskazał natomiast na brak takich cech spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, które nie dałyby się pogodzić z charakterem prawnym użytkowania. Podkreślił, że spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem, które może przynosić pożytki, gdyż użytkownik może zawrzeć odpłatną umowę obligacyjną o korzystanie z lokalu lub jego części.

**********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2014

Glosa

Agaty Kozioł i Jacka Zrałka, Orzecznictwo Sądów Polskich 2014, nr 5, poz. 48

Glosa ma charakter krytyczny.

W opracowaniu komentatorzy podjęli polemikę z argumentami przytoczonymi w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego. Stwierdzili, że możliwość wygaśnięcia użytkowania przed śmiercią użytkownika wskutek wygaśnięcia prawa, na którym użytkowanie zostało ustanowione, nie przemawia przeciwko możliwości ustanowienia użytkowania na danym prawie. Zakwestionowali utożsamienie pożytków z prawa z pożytkami z rzeczy. Podnieśli, że użytkowanie jest prawem, które może przynosić pożytki. Podkreślili, że ustanowienie użytkowania na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu nie godzi w żadne przepisy bezwzględnie wiążące ani nie prowadzi do ich obejścia, gdyż w obecnym stanie prawnym nawet osoba, które przysługuje to prawo spółdzielcze, nie musi być członkiem spółdzielni. Zauważyli, że ustanowienie użytkowania nie stanowi dodatkowego obciążenia dla spółdzielni. Jako podstawę prawną obciążenia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu użytkowaniem wskazali art. 265 k.c. Nie zgodzili się ze stanowiskiem, że art. 17¹⁶ ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych stanowi przeszkodę w dokonaniu takiego obciążenia. W podsumowaniu wyrazili nadzieję na zmianę stanowiska Sądu Najwyższego.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2014

Glosa

Pawła Księżaka, Orzecznictwo Sądów Polskich 2014, nr 1, poz. 4

Glosa ma charakter krytyczny.

Komentator uznał za trafne stanowisko Sądu Najwyższego, że użytkowaniem mogą być obciążone prawa zbywalne. Jako sprzeczne z ustawą i konstrukcją praw rzeczowych ocenił natomiast zapatrywanie, że muszą to być prawa umożliwiające korzystanie z rzeczy i pobieranie z niej pożytków. Odmiennie niż Sąd Najwyższy stwierdził, że obciążenie prawa użytkowaniem nie powoduje obciążenia przedmiotu tego prawa ani nie modyfikuje sposobu korzystania z tego prawa, natomiast zakres użytkowania jest wyznaczony zakresem użytkowanego prawa. Podniósł, że z art. 17² ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie można wywodzić zakazu obciążania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, a wyrażony w art. 17¹⁶ ustawy zakaz wynajmowania lub oddawania lokalu w bezpłatne używanie nie obejmuje ustanowienia użytkowania. Uznał również, że nie ma potrzeby poszukiwania przepisów szczególnych, które w odniesieniu do każdego prawa deklarowałyby możliwość obciążenia tego prawa użytkowaniem. W konkluzji opowiedział się za dopuszczalnością obciążenia użytkowaniem spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.