Uchwała z dnia 2011-11-30 sygn. III CZP 69/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 69/11

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 30 listopada 2011 r.

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote

Sędzia SA Roman Dziczek

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Witolda L. przeciwko Andrzejowi P. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 30 listopada 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 10 sierpnia 2011 r.:

"Czy w przypadku częściowego zasądzenia kosztów procesu konieczne jest odrębne wyrzekanie o oddaleniu wniosku w pozostałym zakresie?"

podjął uchwałę:

W razie nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest orzekanie o oddaleniu tego wniosku w pozostałej części.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Nowym Sączu wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r. oddalił powództwo Witolda L. o zapłatę, skierowane przeciwko pozwanemu Andrzejowi P., oraz – powołując się na art. 102 k.p.c. – zasądził od powoda na rzecz pozwanego koszty procesu w kwocie 1817 zł.

Rozpoznając zażalenie powoda na orzeczenie o kosztach, zmierzające do zmiany zaskarżonego postanowienia i zasądzenia na rzecz pozwanego wszystkich poniesionych kosztów, tj. kwoty 3617 zł, Sąd Okręgowy w Krakowie powziął poważne wątpliwości, które wysłowił w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W praktyce sądowej – pod wpływem uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1972 r., III PZP 14/72 (OSNCP 1972, nr 12, poz. 215) – ukształtował się pogląd, że orzeczenie o kosztach procesu uwzględniające tylko część żądanych kosztów i niezawierające rozstrzygnięcia o reszcie żądania oznacza implicite oddalenie tego żądania w pozostałej części (por. również np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2008 r. V CZ 139/07, nie publ.). W konsekwencji tego poglądu uznano dopuszczalność zażalenia na orzeczenie o kosztach skierowane przeciwko rozstrzygnięciu, które nie zostało wysłowione w sentencji, a jego istnienie wynika jedynie z domniemania. Pogląd ten, choć wyraźnie sprzeczny z zasadą głoszącą, że środek odwoławczy jest niedopuszczalny, jeżeli nie ma substratu zaskarżenia, utrwalił się w praktyce i nie wzbudził poważniejszych wątpliwości w piśmiennictwie. Przemawiała za nim prostota procesowa, a także teza, że wykładnia nie może prowadzić do sytuacji, w której od jednego rozstrzygnięcia przysługują stronie do wyboru dwa środki procesowe, tj. wniosek o uzupełnienie lub zażalenie (por. także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2010 r., IV CZ 82/10, OSNC 2011, nr 7-8, poz. 87).

Odmienny pogląd został przedstawiony w piśmiennictwie po wprowadzeniu do kodeksu postępowania cywilnego przepisu art. 108¹. Odpowiednik tego przepisu – art. 13 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.) – obowiązywał wprawdzie już wcześniej, jednak pozostawał poza kodeksem postępowania cywilnego i nie wpływał zasadniczo na wykładnię jego przepisów. Treść art. 108¹, z którego wynika, że nieorzeczenie w toku postępowania o obowiązku poniesienia kosztów sądowych lub nieobjęcie orzeczeniem całej kwoty należnej z tego tytułu nakazuje wydanie postanowienia uzupełniającego, uzasadnia przyjęcie domniemania dotyczącego wszystkich orzeczeń o kosztach, a zatem że także orzeczenie niezawierające rozstrzygnięcia o całości żądania dotyczącego kosztów procesu jest niepełne i wymaga uzupełnienia. W konsekwencji uchwalenie wymienionego przepisu dało asumpt do stwierdzenia, że uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1972 r., III PZP 14/72, utraciła aktualność, niezależnie od tego, że bywała ona punktem odniesienia dla innych kontrowersyjnych orzeczeń niedotyczących rozstrzygania o kosztach (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1982 r., III CZP 43/82, OSNCP 1983, nr 5-6, poz. 69 lub wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1982 r., II URN 136/82, OSPiKA 1984, nr 1, poz. 18). Pogląd o utracie aktualności przez wskazaną uchwałę zyskał zarówno zwolenników, jak i przeciwników (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2010 r., IV CZ 82/10).

Sąd Najwyższy rozstrzygający niniejsze zagadnienie prawne dostrzega istotne racje prawnodogmatyczne stojące za przedstawionym poglądem (por. także art. 325 k.p.c.), jednak docenia także wartości tkwiące w wieloletniej, ugruntowanej praktyce sądowej. Jej znaczenie w ramach wszystkich procedur sądowych jest bardzo doniosłe, zatem można i należy ją zmieniać tylko wtedy, gdy jest to szczególnie uzasadnione albo argumentami prawnymi, albo innymi, równie doniosłymi względami praktycznymi. W analizowanym przypadku takie okoliczności nie występują.

Należy podkreślić, że zasady rządzące orzekaniem o kosztach procesu są relatywnie skomplikowane, nie zawsze też strony w sposób przejrzysty i jednoznaczny składają wnioski w tym przedmiocie; odwołują się do spisu kosztów, do taryf lub „norm przepisanych” albo wskazują określoną kwotę. W związku z tym często aż do sporządzenia pisemnego uzasadnienia orzeczenia o kosztach nie jest jasne, jaki był zakres rozstrzygnięcia w stosunku do żądania i którą z dyrektyw orzekania o kosztach sąd zastosował (dyrektywę stosunkowego rozdzielenia kosztów, zasadę zawinienia, słuszności lub inną). Poza tym trzeba pamiętać, że jakkolwiek przepisy dotyczące opłat za udzielenie pomocy prawnej przez adwokatów i radców prawnych określają stawki minimalne, to jednak sąd, zasądzając koszty z tego tytułu, bierze pod uwagę nakład pracy, charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do wyjaśnienia i rozstrzygnięcia sporu (art. 109 § 2 in fine k.p.c.), także więc z tych względów strony mogą mieć utrudnioną ocenę co do zupełności orzeczenia. Dodatkowe problemy mogą wynikać z powszechnej praktyki lapidarnego, skrótowego uzasadniania rozstrzygnięć o kosztach, co nie zawsze pozwala na jednoznaczną ocenę, czy orzeczenie jest zupełne. Występowanie wszystkich tych trudności – po zmianie praktyki – mogłoby powodować składanie albo wniosków o uzupełnienie orzeczenia, albo zażaleń – w każdym wypadku „na wszelki wypadek”, co byłoby zjawiskiem procesowym niedającym się zaakceptować.

Poza tym nie należą do rzadkości przypadki, w których sąd rozstrzyga o kosztach procesu z urzędu (art. 109 § 1 in fine k.p.c.), a wtedy – co jasne – orzeka tylko o kosztach, które zasądza; brak orzeczenia negatywnego uniemożliwiałby wniesienie zażalenia z powodu braku substratu, choć strona może zasadnie twierdzić, że należą się jej koszty – choć zasądzane bez żądania – w większej wysokości.

W tej sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że choć dogmatyczny wzorzec rozstrzygania o kosztach nakazuje orzekanie o całości wniosku, a więc o uwzględnieniu żądania, a jeżeli nie jest ono uwzględniane w całości, także o jego oddaleniu w pozostałej części, i taki sposób orzekania należy rekomendować, to jednak względy pragmatyczne – potwierdzone wieloletnią praktyką – powodują, iż orzeczenie o oddaleniu wniosku w pozostałej części nie jest konieczne i nie stoi także na przeszkodzie zaskarżeniu takiego orzeczenia zażaleniem.

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, że w razie nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest orzekanie o oddaleniu tego wniosku w pozostałej części.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05/2014

W razie nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest orzekanie o oddaleniu tego wniosku w pozostałej części.

(uchwała z dnia 30 listopada 2011 r., III CZP 69/11, J. Gudowski, K. Tyczka-Rote, R. Dziczek, OSNC 2012, nr 4, poz. 48; OSP 2013, nr 4, poz. 45; BSN 2011, nr 11, s. 9; MoP 2012 nr 1, str. 2)

Glosa

Małgorzaty Hrehorowicz i Macieja Nawrockiego, Polski Proces Cywilny 2013, nr 1, s. 106

Myśl przewodnią glosowanej uchwały można – zdaniem autorów glosy – streścić w zdaniu, że racje prawnodogmatyczne przemawiają za konsekwentnym przyjęciem zasady, iż nie przysługuje środek zaskarżenia od orzeczenia niewyartykułowanego wprost przez sąd, jednak ze względu na prostotę orzekania o kosztach i utrwaloną praktykę należy uznać dopuszczalność zaskarżenia w wyniku konkludentnego przyjęcia istnienia orzeczenia częściowo oddalającego wniosek. Zaaprobowali jasne i trafne – według nich – stwierdzenie Sądu Najwyższego, że racje prawnodogmatyczne przemawiają przeciwko funkcjonującej praktyce i poglądowi wysłowionemu w sentencji uchwały.

Uznali jednak za chybiony argument o prostocie orzekania. Ich zdaniem,  uporządkowane orzekanie o kosztach – w tym wyraźne, a nie milczące oddalanie wniosków ponad kwoty zasądzane – nie jest bardziej skomplikowane niż funkcjonująca praktyka, a ponadto pozwala uniknąć istotnych wątpliwości na etapie zaskarżania orzeczeń.

Komentatorzy nie zgodzili się również ze stwierdzeniem Sądu Najwyższego, że in casu brak podstaw do odstąpienia od utrwalonej praktyki. Powołali się na uchwałę z dnia 13 marca 2002 r., III CZP 12/02 (OSNC 2003, nr 2, poz. 17), w której Sąd Najwyższy dokonał przełomu w równie wieloletniej praktyce podpisywania przez skład orzekający postanowień wraz z uzasadnieniem. Zdaniem glosatorów, uzasadnienie glosowanej uchwały kładzie nacisk wyłącznie na aspekt praktyczny, pomija natomiast aspekty teoretyczno-prawne.

********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05/2013

Glosa

Tomasza Szanciły, Orzecznictwo Sądów Polskich 2013, nr 4, poz. 45

Glosa ma charakter krytyczny.

Komentator nie zgodził się z poglądem ujętym w uchwale. Podniósł, że stosownie do dyspozycji art. 325 k.p.c., rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron, a wiec także o żądaniu zasądzenia od strony przeciwnej kosztów procesu, należy zamieścić w sentencji wyroku, a nie w uzasadnieniu. Wskazał, że zasądzając mniej, niż strona żądała, sąd powinien wniosek oddalić w pozostałej części. Jeżeli natomiast sąd nie orzekł o kosztach procesu w sentencji wyroku, niezależnie czy w ogóle, czy tylko w części, to występuje brak rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, a zainteresowanej stronie przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku co do zwrotu kosztów (art. 351 k.p.c.). Według autora, nie ma natomiast podstawy do zaskarżenia z tej przyczyny orzeczenia, gdyż nie można zaskarżyć orzeczenia, które nie istnieje.

Uchwała została opatrzona glosą również przez M. Hrehorowicz i M. Nawrockiego (PPC 2013, nr 1, s. 106).  Omówił ją także szczegółowo, w tonie aprobaty, T. Zembrzuski w opracowaniu „Orzekanie w przedmiocie zwrotu kosztów procesu w razie częściowego nieuwzględnienia żądania” (MoP 2012, nr 7 s. 379).