Uchwała z dnia 1990-07-26 sygn. III CZP 36/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Uchwała

Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 1990 r.

III CZP 36/90

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski.

Sędziowie SN: G. Bieniek (sprawozdawca), M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Piotra G. z udziałem Dariusza G. i Małgorzaty G. o zabezpieczenie płatności alimentów po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 27 lutego 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w razie gdy matka działająca jako przedstawicielka ustawowa małoletniego dziecka będącego wierzycielem alimentacyjnym nie wyraża zgody na proponowany przez ojca tego dziecka jako dłużnika alimentacyjnego w związku z zamierzonym przez niego wyjazdem za granicę sposób zabezpieczenia płatności alimentów w postaci umowy poręczenia - Sąd może wydać rozstrzygnięcie, które zastępowałoby oświadczenie woli matki i tym samym byłoby równoznaczne z zawarciem umowy poręczenia?"

podjął następującą uchwałę:

W razie gdy przedstawicielka ustawowa małoletniego uprawnionego do alimentów nie wyraża zgody na proponowane przez ojca tego dziecka, zobowiązanego do alimentacji - w związku z zamierzonym przez niego wyjazdem za granicę - zabezpieczenie wykonania należnych dziecku alimentów przez umowę poręczenia, sąd opiekuńczy może - w ramach rozstrzygnięć przewidzianych w art. 97 § 2 k.r.o. - wydać orzeczenie stwierdzające obowiązek przedstawicielki ustawowej uprawnionego do złożenia oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy poręczenia.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Piotr G. - jako ojciec małoletniej Ewy G. - zobowiązany jest do jej alimentowania, a obowiązek ten został skonkretyzowany w sprawie sygn. akt (...) Sądu Rejonowego w Chełmie. Chce on wyjechać za granicę do ciotki we Francji, na okres 2-3 tygodni. Realizację obowiązku alimentacyjnego Piotra G. chce zabezpieczyć w formie poręczenia jego brat Dariusz, który złożył stosowne oświadczenie na piśmie. Ma on 24 lata, jest żonaty, nie ma własnych dzieci, prowadzi prywatny zakład usługowy, osiągając miesięczne zarobki około 220.000 zł. Jego żona pracuje również zawodowo. Ponadto jest współwłaścicielem w 1/2 części domu jednorodzinnego i działki o powierzchni 400 m².

W tej sytuacji Piotr G. zwrócił się do Sądu Rodzinnego i dla Nieletnich o ustalenie, że poręczenie świadczeń alimentacyjnych złożone przez jego brata Dariusza G., zabezpiecza należycie interes małoletniej Ewy G. Matka młodocianej, Małgorzata G., wniosła o oddalenie wniosku zarzucając, że poręczenie Dariusza G. nie zabezpiecza należycie interesów małoletniej Ewy, w szczególności na wypadek, gdyby ojciec małoletniej nie powrócił do kraju. Sąd Rodzinny i dla Nieletnich w Chełmie postanowieniem z dnia 17 listopada 1989 r. "uznał, że sytuacja materialna Dariusza G. - przejmującego zobowiązanie alimentacji małoletniej Ewy G. - jest wystarczająca na pokrycie długu w postaci alimentów zasądzonych w sprawie sygn. akt (...) oraz przyszłych roszczeń wierzycielki".

Postanowienie to zaskarżyła Małgorzata G. Rozpoznając jej rewizję Sąd Wojewódzki w Lublinie przedstawił Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie pytanie prawne.

Uzasadnienie

Sąd Najwyższy udzielając odpowiedzi zawartej w uchwale miał na uwadze, co następuje:

W uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86 (OSNCP 1988, z. 4, poz. 42) stwierdzono (teza IX), że zabezpieczenie wykonania należnych dziecku alimentów od tego z rodziców, które zamierza wyjechać za granicę, należy do istotnych spraw dziecka (art. 97 § 2 k.r.o.). Zabezpieczenie to może nastąpić m.in. przez umowę poręczenia, w której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela spełnić zobowiązanie alimentacyjne dłużnika, jeżeli ten nie wywiąże się ze swoich obowiązków. Zawarcie umowy poręczenia nie ma żadnego znaczenia dla bytu zobowiązania alimentacyjnego rodziców względem dziecka, a osoba trzecia poręcza jedynie jego wykonanie. Oznacza to, że zawarcie takiej umowy nie zwalnia zobowiązanego do alimentacji z obowiązku świadczenia alimentów na rzecz uprawnionego. Podkreślono przy tym, że rzeczą sądu opiekuńczego w takiej sytuacji jest sprawdzenie czy umowa poręczenia gwarantuje realizację zobowiązania alimentacyjnego i zabezpiecza w dostatecznym stopniu interes dziecka. Dotyczy to w szczególności tego, czy poręczyciel dysponuje odpowiednimi środkami finansowymi, które mogą się okazać potrzebne na długi okres trwania obowiązku alimentacyjnego, gdyby zobowiązany nie powrócił do kraju.

We wcześniejszej natomiast uchwale z dnia 31 stycznia 1986 r. III CZP 69/85 (OSNCP 1987, z. 1, poz. 3) Sąd Najwyższy odniósł się do proceduralnej strony tego problemu. Przyjęto, że w braku porozumienia między rodzicami osoba ubiegająca się o paszport może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na proponowany przez siebie sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego względem dziecka w okresie nieobecności zobowiązanego w kraju; a w wypadku poręczenia uczestnikiem tego postępowania jest również poręczyciel. Rozwijając tę myśl Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wprawdzie sprawa rozpoznawana przez sąd opiekuńczy - na podstawie art. 97 § 2 k.r.o. - jest sprawą toczącą się między rodzicami dziecka, na skutek braku między nimi porozumienia co do istotnych spraw dziecka, jednakże w sprawę tę z uwagi na jej specyficzne właściwości włączona jest osoba trzecia, tj. poręczyciel, którego poręczenie w istotny sposób rzutuje na rozstrzygnięcie sądu i który jest zainteresowany wynikiem sprawy z uwagi na swoją ewentualną odpowiedzialność. Tym samym w wypadku poręczenia uczestnikiem postępowania w sprawie rozpoznawanej na gruncie art. 97 § 2 k.r.o. jest poręczyciel. W sprawie tej rzeczą sądu opiekuńczego jest ocena zaproponowanej umowy poręczenia oraz wyjaśnienie poręczycielowi skutków złożonego oświadczenia woli w celu zapobieżenia w przyszłości ewentualnym zarzutom ze strony poręczyciela co do zakresu poręczenia i czasu jego trwania. W wypadku zaś, gdy umowa poręczenia nasuwa zastrzeżenie, propozycje sądu powinny zmierzać do nadania umowie poręczenia takiej treści, by interesy dziecka były należycie chronione.

Na tle tych stwierdzeń, a w szczególności zawartego w powołanej uchwale z dnia 31 stycznia 1986 r. sformułowania, że "w braku porozumienia między rodzicami osoba ubiegająca się o paszport może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na proponowany przez siebie sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego (...) praktyka sądów opiekuńczych wykazuje pewne rozbieżności, co do formy wyrażenia tej zgody wówczas, gdy w rachubę wchodzi umowa poręczenia, jako sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego". Jak wynika to z uzasadnienia przedstawionego przez Sąd Wojewódzki zagadnienia prawnego, w tego rodzaju sprawach poręczyciel - jako uczestnik postępowania - z reguły składa do akt swoje pisemne oświadczenie woli dotyczące zawarcia umowy poręczenia. W tej sytuacji niektóre sądy przyjmują, że takie oświadczenie poręczyciela jest wystarczające i należycie zabezpiecza interes dziecka, inne - wychodząc z założenia, iż takie oświadczenie poręczyciela stanowi jedynie propozycję zawarcia umowy poręczenia - przeprowadzają postępowanie dowodowe zmierzające do wyjaśnienia, czy istotnie proponowane poręczenie zabezpiecza interes dziecka, a w razie pozytywnych ustaleń wydają postanowienia ustalające, że zawarcie umowy poręczenia o określonej treści należycie zabezpieczy interes dziecka. Takie postanowienia o charakterze ustalającym zapadają także w sprawach, w których przedstawiciel ustawowy dziecka nie wyraża zgody na zawarcie proponowanej umowy poręczenia.

Odnosząc się do tak ukształtowanej praktyki sądów opiekuńczych należy zdecydowanie odrzucić te przypadki, w których sądy opiekuńcze uznają samo złożenie oświadczenia woli przez poręczyciela za wystarczające dla należytego zabezpieczenia interesów dziecka. Jak już wskazano, rzeczą sądu opiekuńczego jest dokonanie oceny zaproponowanej umowy poręczenia, a w razie gdy nasuwa ona zastrzeżenia, nadanie jej takiej treści, aby interesy dziecka były należycie zabezpieczone. Rola sądu opiekuńczego musi być zatem aktywna w tym sensie, że sąd nie tylko ocenia treść proponowanej umowy, lecz wpływa na jej kształt, mając na względzie interes dziecka.

Powyższe uwagi jednak nie rozwiązują problemu, czy wyrażenie przez sąd opiekuńczy zgody na proponowaną przez dłużnika alimentacyjnego umowę poręczenia - jako należycie chroniącą interesy dziecka - oznacza, że umowa ta dochodzi do skutku. Zagadnienie to wychodzi ze szczególną ostrością wówczas, gdy przedstawiciel ustawowy małoletniego uprawnionego nie wyrazi zgody na proponowaną przez dłużnika umowę poręczenia, jako sposób zabezpieczenia wykonania należnych dziecku alimentów wskazując na inne, bardziej skuteczne jego zdaniem sposoby (np. złożenie na książeczkę PKO stosownej sumy pieniężnej), bądź w ogóle nie wyrazi zgody na jakikolwiek sposób zabezpieczenia wykonania obowiązku alimentacyjnego przez dłużnika.

Podniesiona kwestia dotyczy samego zawarcia umowy poręczenia. W tej materii kodeks cywilny w art. 876 § 2 stanowi, że oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie. Oznacza to, że rygor nieważności dotyczy tylko samego oświadczenia poręczyciela, a nie oświadczenia drugiej strony tej umowy, tj. wierzycieli. Wierzyciel bowiem przez samo przyjęcie dokumentu wyrażającego oświadczenie woli poręczyciela o treści odpowiadającej art. 876 § 1 k.c., może dać wyraz temu, że zawarł umowę poręczenia, przy czym dokument ten może być wręczony wierzycielowi przez poręczyciela, dłużnika bądź w inny sposób (np. przesłany pocztą). Taki tryb zawarcia umowy poręczenia wiąże się z tym, że poręczenie stwarza jednostronne zobowiązanie na korzyść wierzyciela, gdyż obowiązki wierzyciela przewidziane w art. 880, 882 i 887 k.c. służą jedynie do realizacji jego uprawnień. Powyższe nie oznacza wszakże, że poręczenie nie jest umową. Przeciwnie, jest to bezspornie umowa konsensualna i ma charakter kauzalny. Brak przepisu określającego formę oświadczenia woli wierzyciela oznacza tylko tyle, że wola ta może być wyrażona przez każde zachowanie się wierzyciela, które ujawni ją w sposób dostateczny. Wszakże wyraźna odmowa wierzyciela zawarcia tej umowy daje podstawę do stwierdzenia, że umowa nie dochodzi do skutku, jednostronne zaś oświadczenie poręczyciela może być traktowane jedynie jako oferta zawarcia tej umowy. Powstaje pytanie, czy w tej sytuacji sąd opiekuńczy może jedynie oddalić wniosek, skoro wierzyciel stanowczo odmawia zawarcia umowy poręczenia? Takie rozwiązanie nie tylko dawałoby zdecydowany prymat interesom dziecka, lecz w istocie przekreślałoby zasadę wyrażoną w art. 97 § 2 k.r.o., iż w braku porozumienia między rodzicami o istotnych sprawach dziecka rozstrzyga sąd opiekuńczy. Jeśli przedstawicielka ustawowa uprawnionego do alimentów nie wyraża zgody na proponowany przez zobowiązanego sposób zabezpieczenia wykonania świadczenia należnych dziecku alimentów, to brak jest porozumienia między rodzicami w tej istotnej sprawie dziecka. W tej sytuacji rozstrzyga sąd opiekuńczy, który musi należycie rozważyć z jednej strony interes zobowiązanego ubiegającego się o wyjazd za granicę, z drugiej - interes dziecka do zapewnienia mu należnych od osoby zobowiązanej środków utrzymania. Uznając, że proponowany przez dłużnika alimentacyjnego sposób realizacji jego obowiązku należycie zabezpiecza interesy dziecka, sąd opiekuńczy - wobec braku zgody przedstawicielki ustawowej uprawnionego na zawarcie umowy poręczenia - może wydać orzeczenie stwierdzające obowiązek przedstawicielki ustawowej uprawnionego do złożenia oświadczenia woli stanowiącego składnik umowy poręczenia (art. 64 k.c.). W takim przypadku z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia umowa dojdzie do skutku, ponieważ złożone są już oświadczenia woli obu stron (oświadczenie woli poręczyciela zostało złożone wcześniej). Treść art. 97 § 2 k.r.o. zezwalająca sądowi opiekuńczemu na rozstrzygnięcie o istotnych sprawach dziecka - w braku porozumienia rodziców - nie wyklucza sięgnięcia do art. 64 k.c. wówczas, gdy interes dziecka należycie zabezpiecza proponowana umowa poręczenia, a przedstawiciel ustawowy małoletniego nie wyraża zgody na jej zawarcie. W tym kierunku wypowiedział się też Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 24 stycznia 1989 r. III CZP 105/88.

Z tych względów na przedstawione zagadnienie prawne udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.