Wyrok z dnia 2001-01-09 sygn. II CKN 1194/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 1194/00

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2001 r.

Przewodniczący: SSN Zbigniew Strus.

Sędziowie SN: Bronisław Czech (spr.), Barbara Myszka.

Sąd Okręgowy w Kaliszu wyrokiem z dnia 30 listopada 1999 r.,

1) uchylił wyrok zaoczny z dnia 19 listopada 1998 r.,

2) nakazał, aby w dziale II księgi wieczystej, prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Ostrzeszowie dla nieruchomości o powierzchni 2,13 ha, położonej w miejscowości I., zamiast "Józef J. syn Józefa i Franciszki" wpisać: "Józef J. syn Józefa i Franciszki w 25/40 części, Wacław J. syn Józefa i Janiny, Małgorzata J. córka Józefa i Janiny, Maria C. córka Józefa i Janiny, Piotr J. syn Józefa i Janiny, Elżbieta J. córka Józefa i Janiny w 3/40 części każde z nich",

3) orzekł o kosztach postępowania. Apelację pozwanego od tego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny w Łodzi wyrokiem zaskarżonym kasacją. Podstawą rozstrzygnięcia stały się następujące ustalenia i wnioski: Józef J. i Janina J. zawarli małżeństwo 20 lipca 1955 r. Umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 5 października 1966 r. pozwany kupił od Balbiny W. gospodarstwo rolne o powierzchni 2,1340 ha położone w I. W umowie tej oświadczył, że nabycie gospodarstwa następuje z jego majątku odrębnego. Na podstawie tego aktu notarialnego pozwany Józef J. wpisany został w księdze wieczystej jako właściciel przedmiotowej nieruchomości. Żona pozwanego Janina J. zmarła 4 października 1995 r., a spadek po niej (łącznie z gospodarstwem rolnym) nabyli: mąż Józef J. w 5/20 częściach oraz dzieci: Wacław J., Małgorzata J., Maria C., Piotr J. i Elżbieta J. w 3/20 części każde z nich. Pozwany nie wykazał wiarygodnymi dowodami, by przedmiotowe gospodarstwo rolne kupił ze środków finansowych stanowiących jego majątek odrębny. W związku z tym stanowi ono dorobek (art. 32 § 1 k.r.o.). W takiej sytuacji wpis w księdze wieczystej jako właściciela jedynie Józefa J. nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu, bo nie uwzględnia, że nieruchomość objęta przedmiotową księgą wieczystą stanowiła dorobek Józefa i Janiny małżonków J. oraz że Janina J. zmarła, a spadek po niej nabyły wskazane wyżej osoby. Niezgodność ta - zdaniem Sądu Apelacyjnego - podlega usunięciu z mocy art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Pozwany w kasacji opartej na podstawie "naruszenia prawa procesowego, tj. art. 316 § 1 k.p.c. przez przyjęcie wbrew dyrektywie wynikającej z art. 6 k.c., że ciężar dowodu w niniejszym procesie spoczywał na pozwanym", wniósł o "uchylenie zaskarżonego wyroku" w części nakazującej dokonanie wpisu w księdze wieczystej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Wskazana przez pełnomocnika pozwanego podstawa kasacyjna w brzmieniu przytoczonym wyżej (w istocie podpadająca pod obie podstawy z art. 3931 pkt 1 i 2 k.p.c.) zawiera wewnętrzną sprzeczność. Nie można bowiem uzasadniać naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. przez wadliwą wykładnię art. 6 k.c. wskazanego w podstawie kasacji. Art. 316 § 1 k.p.c. stanowi, że "po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy; w szczególności zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy". Skarżący - od strony procesowej - nie wykazuje, na czym miałoby polegać naruszenie tego przepisu i że mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 393[1] pkt 2 oraz art. 393[3] k.p.c.). Nie wskazuje również przepisów postępowania dotyczących reguł dowodzenia, które - zdaniem skarżącego - zostały naruszone przez sąd drugiej instancji w związku z art. 6 k.c. Zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. nie jest zatem zasadny. Oceny zasadności zarzutu naruszenia prawa materialnego (art. 6 k.c.) dokonuje przeto Sąd Najwyższy na podstawie stanu faktycznego, na którym oparto zaskarżone orzeczenie (por. wyroki SN z 7.III.1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, z. 8, poz. 11 i z 26.III.1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, z. 9, poz. 128).

2. Skarżący w uzasadnieniu kasacji powołuje się na domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 § 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.). Zapomina jednak, że domniemanie to może być obalone w trybie art. 10 tej ustawy. W związku z tym powstaje problem ciężaru dowodu w rozpoznawanej sprawie, dotyczącej usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej (pozwany wpisany jako jedyny właściciel) a rzeczywistym stanem prawnym. Ten rzeczywisty stan prawny ma wynikać - zdaniem powodów - z faktu, że przedmiotowa nieruchomość stanowiła dorobek pozwanego i jego żony.

3. Zagadnienie na kim - w razie sporu między stronami stosunku cywilnoprawnego - spoczywa obowiązek udowodnienia faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jest zaliczane tradycyjnie do problematyki prawa materialnego. Ogólną regułę stwarza tu art. 6 k.c. ("ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne") i jako podstawowy przepis w tym przedmiocie, stosowany w postępowaniu sądowym, pozostaje w ścisłym związku i tłumaczony jest w powiązaniu z przepisami kodeksie postępowania cywilnego normującymi reguły dowodzenia. W procesie cywilnym strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności (faktów), które stosownie do art. 227 k.p.c. mogą być przedmiotem dowodu. Tzw. fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza twierdzoną okoliczność negatywną. W związku z tym w doktrynie przyjmuje się następujące reguły:

a) faktów tworzących prawo powinien w zasadzie dowieść powód; dowodzi on również fakty uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi fakty uzasadniające jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda;

b) faktów tamujących oraz niweczących powinien dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z zasady pozwany.

4. W obowiązującym kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, przyjmującym jako zasadę reżym ustawowej wspólności majątkowej, można skonstruować domniemanie faktyczne (art. 231 k.p.c.), oparte na życiowym prawdopodobieństwie, według którego (domniemania) określone rzeczy w transakcji dokonanej tylko przez jednego z małżonków zostały nabyte z majątku dorobkowego w interesie i na rzecz ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej. Natomiast nabycie rzeczy z majątku odrębnego małżonka musi wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia tego małżonka, ale przede wszystkim - z całokształtu okoliczności istotnych prawnie z punktu widzenia przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (zob. np. wyrok SN z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSPiKA 1086, nr 9-10, poz. 185; uzasadnienia: postanowienia SN z dnia 14 grudnia 1984 r., III CRN 270/84, OSNC 1985, nr 9, poz. 134, uchwały SN z dnia 29 stycznia 1993 r., III CZP 172/92, OSNC 1993, nr 6, poz. 110 oraz wyroku SN z dnia 27 stycznia 1999 r., II CKN 408/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 136). Przede wszystkim decydujący o zaliczeniu przedmiotów majątkowych do dorobku jest czas ich nabycia: dorobkiem są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej (art. 32 § 1 k.r.o.). Jedynie w ściśle i wyczerpująco wymienionych przez k.r.o. wypadkach nabyty w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej przedmiot majątkowy nie zwiększa zasobów dorobku, lecz staje się z mocy art. 33 k.r.o. przedmiotem majątku odrębnego. Art. 32 k.r.o. wyraża zasadę ogólną, a art. 33 pkt 2-10 k.r.o. - wyjątki od tej zasady. Z art. 33 k.r.o. wynika, że dorobkiem są przedmioty majątkowe nabyte zarówno ze środków pochodzących z majątku wspólnego, jak i ze środków pochodzących z majątku odrębnego każdego z małżonków. Wyjątek stanowi surogacja przewidziana w art. 33 pkt 3 k.r.o. Jeżeli idzie o surogację, to w postępowaniu dowodowym najpierw musi zostać ustalone, że zostały spełnione jej warunki i dopiero na tej podstawie staje się możliwe stwierdzenie, że przedmiot nabyty (w rozpoznawanej sprawie nieruchomość) zastąpił poprzedni składnik majątku odrębnego (w sprawie niniejszej środki finansowe pozwanego pochodzące z darowizny jego matki). Strona, która twierdzi, że nastąpiła surogacja, obowiązana jest wykazać konkretnie środki finansowe, z których nastąpiło nabycie przedmiotu majątkowego.

5. Mając na uwadze powyższe zasady oraz twierdzony w sprawie stan faktyczny należy przyjąć, że a) powodowie wytaczając powództwo z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece powinni byli wykazać, że przedmiotowa nieruchomość nabyta została przez pozwanego w czasie trwania wspólności ustawowej, b) pozwany powinien wykazać, że nieruchomość kupił ze środków finansowych pochodzących z darowizny swojej matki, c) powodowie, kwestionując twierdzenie pozwanego, mogli wykazywać, że nieruchomość kupiona została z dorobku (okoliczności negatywnej, że nie została zakupiona z majątku odrębnego nie można wykazać). Jest w sprawie bezsporne, że przedmiotową nieruchomość kupił pozwany w czasie trwania jego małżeństwa i wspólności ustawowej z Janiną J., zatem wymaganie wymienione wyżej w punkcie a) zostało spełnione. Pozwany twierdził, że nieruchomość tę kupił ze środków, jakie otrzymał tytułem darowizny od swojej matki. Ciążył na nim zatem obowiązek udowodnienia tej okoliczności (pkt b), a powodowie mogli udowadniać okoliczność przeciwną (pkt c). Sąd meriti prowadził dowody zawnioskowane przez obie strony na okoliczności wymienione w punktach b) oraz c), oceniając zaś wiarygodność i moc dowodów ustalił, że pozwany nie udowodnił twierdzonej przez siebie okoliczności. Wynika z powyższego, że nie nastąpiło naruszenie art. 6 k.c. wymienionego w podstawie kasacyjnej oraz że powodowie obalili domniemanie z art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, a tym samym ich powództwo z art. 10 tej ustawy okazało się zasadne. Skoro podstawy kasacji okazały się nieusprawiedliwione, a brak nieważności postępowania uwzględnianej z urzędu, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji [art. 39312 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 30.VI.2000 r., w zw. z art. 5 ust. 2 ustawy z 24.V.2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 48, poz. 554)].