Postanowienie z dnia 2000-07-19 sygn. II CKN 1071/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 1071/98

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 2000 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Jacek Gudowski.

Sędziowie SN: Zbigniew Kwaśniewski, Krzysztof Strzelczyk (spr.).

Sąd Najwyższy, Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 19 lipca 2000 r. na rozprawie sprawy z wniosku Małgorzaty i Marka małżonków K. z udziałem Haliny R. oraz Beaty i Andrzeja małżonków R. o zniesienie współwłasności, na skutek kasacji uczestników Beaty i Andrzeja małżonków R. od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w P. z dnia 23 kwietnia 1998 r.,

postanawia:

oddalić kasację.

Małgorzata i Marek małżonkowie K., dysponujący udziałami wynoszącymi 18/20 części, wnieśli o zniesienie współwłasności nieruchomości gruntowej zabudowanej położonej w P. przy ulicy S. (...) o powierzchni 1657 m2 w ten sposób, żeby opisaną nieruchomość przyznać na ich wyłączną własność ze stosownymi opłatami na rzecz pozostałych współwłaścicieli. Uczestnicy Beata i Andrzej małżonkowie R. przyłączając się do wniosku co do zasady wnosili o zniesienie współwłasności przez ustanowienie na ich rzecz odrębnej własności lokalu użytkowego, który zajmowali o powierzchni 49,25 m2 położonego na parterze budynku. Podobne stanowisko zajmowała Halina R. dysponująca, jak uczestnicy R., udziałami wynoszącymi 1/20 część, która domagała się ustanowienia na jej rzecz odrębnej własności zajmowanego przez nią lokalu mieszkalnego o powierzchni 47,75 m2 położonego na pierwszym piętrze budynku usługowo mieszkalnego. Postanowieniem z dnia 13 maja 1997 r.

Sąd Rejonowy w P. uwzględnił oba wnioski uczestników i ustanowił na ich rzecz odrębną własność lokalu użytkowego i mieszkalnego oraz przyznał wnioskodawcom wszystkie pozostałe niewyodrębnione lokale mieszkalne i użytkowe. Sąd przyznał jednocześnie wszystkim współwłaścicielom odpowiednie udziały we współwłasności gruntu i w tych częściach budynku, które nie służą wyłącznie do użytku właścicielom lokali lub właścicielom niewyodrębnionych lokali oraz zasądził stosowne dopłaty i rozliczył współwłaścicieli z poczynionych nakładów i pobranych pożytków. Jak ustalił ten Sąd: w budynku głównym położonym na przedmiotowej nieruchomości znajdują się tylko dwa lokale użytkowe, z których większy wykorzystują wnioskodawcy na sklep włókienniczy zaś w mniejszym uczestnicy - małżonkowie R. prowadzą sklep chemiczny. Halina R. zajmowała wyodrębniony lokal mieszkalny. Sąd Rejonowy uznał, że odmienny sposób zniesienia współwłasności pozostawałby w sprzeczności z dyspozycją przepisu art. 211 k.c.

Na skutek apelacji wnioskodawców Sąd Wojewódzki w P. zmienił opisane postanowienie w ten sposób, że utrzymał w mocy ustanowienie odrębnej własności lokalu mieszkalnego a pozostałe nie wyodrębnione lokale, w tym lokal zajmowany przez uczestników małżonków R., Sąd przyznał wnioskodawcom na prawach małżeńskiej wspólności ustawowej. Jednocześnie Sąd Wojewódzki ustalił udziały wnioskodawców i uczestniczki Haliny R. we współwłasności gruntu i części budynków, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli nie wyodrębnionych lokali lub właścicielce wyodrębnionego lokalu oraz rozliczył współwłaścicieli z dokonanych przez nich nakładów i pobranych pożytków.

Zdaniem Sądu Wojewódzkiego, sąd pierwszej instancji dopuszczając do ustanowienia odrębnej własności lokalu użytkowego naruszył art. 211 k.c. Przemawia za tym zmniejszenie wartości nieruchomości o 30% - 40% w przypadku wydzielenia jednego z dwóch lokali użytkowych, które jako jedyne przynoszą dochód niezbędny do utrzymania całości nieruchomości. Powyższe wnioski Sąd oparł na opinii biegłego J. Jednocześnie Sąd Wojewódzki posiłkując się opinią tego biegłego wskazał, że nie ma przeszkód do dokonania innego podziału przez wydzielenie dla uczestników - małżonków R. mniejszego lokalu, albowiem istnieje możliwość adaptacji zajmowanego przez nich lokalu użytkowego na dwa mniejsze: jeden o powierzchni 16,61 m2 i drugi o powierzchni 32,65 m2 . Każdy z nich miałby przymiot lokalu samodzielnego w rozumieniu art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 o własności lokali (Dz. U. Nr 85, poz. 388) i w każdym z nich można prowadzić działalność gospodarczą, nie wyłączając handlowej. Wartość samodzielnego lokalu o powierzchni 16,61 m2 zarówno w wariancie z wejściem od frontu, jak i z wejściem z bramy odpowiada wartości udziałów uczestników we współwłasności.

W toku postępowania współwłaściciele prezentowali odmienne stanowiska co do sposobu podziału, przy czym uczestnicy małżonkowie R. domagali się ostatecznie przed Sądem Wojewódzkim wydzielenia lokalu o powierzchni 32,65 m2 i odmawiali całkowicie możliwości przejęcia lokalu o powierzchni 16,61 m2 . Nie znajdując porozumienia pomiędzy współwłaścicielami Sąd Wojewódzki wskazał, że zasadniczym czynnikiem decydującym o wielkości wydzielonej fizycznie części nieruchomości jest wartość udziału we współwłasności.

Uczestnicy małżonkowie R. mają niewielki, bo wynoszący 5% udział we współwłasności a wartość samodzielnego lokalu użytkowego o powierzchni 32,65 m2 przewyższa dwukrotnie wartość ich udziału. Dlatego Sąd uznał, że nie ma żadnych szczególnych okoliczności, które nakazywałyby preferowanie ich interesu wobec sprzeciwu współwłaścicieli reprezentujących 90% udziałów we współwłasności i przydzielenie dużego lokalu o wartości przekraczającej dwukrotnie wartości ich udziału, kiedy istnieje możliwość wydzielenia lokalu nadającego się do działalności gospodarczej i to odpowiadającego wartością ich udziałowi we współwłasności.

Z tych względów Sąd Wojewódzki zmienił zaskarżone postanowienie na podstawie art. 385 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. W kasacji wniesionej od tego postanowienia, opartej na obu podstawach, wymienionych w art. 3931 k.p.c., uczestnicy Beata i Andrzej małżonkowie R. zarzucili naruszenie art. 211 k.c. przez odstąpienie od zniesienia współwłasności przez podział fizyczny rzeczy wspólnej oraz przez błędną jego wykładnię, polegającą na przyjęciu, że podział nieruchomości według ich propozycji byłby sprzeczny z przepisami ustawy, ze społeczno gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub znacznie zmniejszy wartość nieruchomości. Z kolei w zakresie przepisów postępowania uczestnicy podnieśli naruszenie art. 316 § 1 i 233 § 1 k.p.c. przez pominięcie zebranego materiału dowodowego co do możliwości utworzenia dwóch lokali użytkowych a także bliższych ustaleń związanych z ustaleniem wartości rynkowej zajmowanego przez nich lokalu a w końcu zarzucili naruszenie art. 227, 278 § 1 i 233 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że biegły uznał za niedopuszczalny podział nieruchomości według ich propozycji.

Powołując się na te podstawy uczestnicy wnieśli o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w części dotyczącej rozstrzygnięcia o zniesienie współwłasności pomiędzy nimi a wnioskodawcami i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarżący zarzucając naruszenie art. 227 i 278 § 1 k.p.c. nie wskazali w kasacji ani sposobu ani zakresu w jakim doszło do ich uchybienia. Uzasadnienie przytoczonych podstaw kasacji rozmija się z zakresem regulacji tych przepisów. Pierwszy z nich określa przedmiot dowodu w postępowaniu cywilnym a drugi precyzuje sytuacje kiedy Sąd może zasięgnąć opinii biegłych. Taka konstrukcja kasacji uniemożliwia kontrolę sądową dotychczasowego postępowania przez Sądem drugiej instancji pod kątem naruszenia przytoczonych przepisów.

Wnoszący kasację upatrują naruszenia art. 233 k.p.c. w bezkrytycznym przyjęciu opinii biegłego co do dopuszczalności podziału nieruchomości przez ustanowienie odrębnej własności lokalu użytkowego, których ich zdaniem wkroczył w kompetencje Sądu orzekającego, oceniającego przesłanki z art. 211 k.c. Ten zarzut nie odpowiada prawdzie, albowiem Sąd drugiej instancji odwołał się jedynie do opinii biegłego specjalisty d/s budownictwa (k. 290), która jak każdy innych dowód w sprawie, podlega ocenie w granicach określonych w art. 233 § 1 k.p.c. Można co najwyżej zgodzić się z tymi wywodami kasacji, które odnoszą się do aprobowanego przez Sąd wniosku biegłego o zmniejszeniu wartości nieruchomości po wyodrębnieniu lokalu zajmowanego przez uczestników, którego to skutku biegły bliżej nie wyjaśnił pomimo, iż wyliczona przez niego wartość tego lokalu jest o wiele niższa. Sąd Wojewódzki podzielając opinię biegłego przyjął, że wydzielenie lokalu użytkowego, przynoszącego dochód zmniejszy wartość nieruchomości o 30, 40%.

Z tego stwierdzenia wynika, że Sąd skupił się wyłącznie na stanie nieruchomości mającej pozostać na skutek podziału w dyspozycji wnioskodawców a ten stan wartościowo zawsze, w przypadku fizycznego podziału polegającego także na ustanowieniu odrębnej własności lokalu, ulegnie zmniejszeniu i to proporcjonalnie do wartości odłączonej części budynku. Te okoliczności nie mają jednak istotnego wpływu na rozstrzygnięcie o dopuszczalności podziału rzeczy wspólnej ponieważ znaczne zmniejszenie wartości nieruchomości jako negatywna przesłanka podziału w naturze odnosi się do nieruchomości jako całości, gdy suma wartości części, które powstałyby w wyniku ewentualnego podziału byłaby dużo niższa niż wartość nieruchomości przed podziałem.

W rozpoznawanej sprawie są bowiem i inne dostateczne powody do dostąpienia od podziału w naturze, zgodnego z żądaniem uczestników wnoszących kasację. W opinii przedstawionej w postępowaniu odwoławczym biegły przewidział dwa warianty dostępu do lokalu o powierzchni 16,61 m2 . Z kolei przedstawione przez uczestników pisma pochodzące od odpowiednich instytucji nadzoru budowlanego odnosiły się tylko do jednego z wariantów, z wejściem planowanym od frontu budynku, co nie wykluczało podziału według drugiego wariantu, z wejściem od bramy. Biegły w tym zakresie konsekwentnie podtrzymywał swoją opinię (k. 276) a uczestnicy skutecznie jej nie zakwestionowali i nie złożyli żadnych przeciwnych dowodów. Jeśli do tego uwzględni się ich zdecydowane stanowisko, odrzucające ustanowienie odrębnej własności lokalu użytkowego, składającego się z pomieszczenia o powierzchni 16,61 m2 w jakimkolwiek wariancie, to wówczas brak jest uzasadnionych podstaw do formułowania zarzutu, że Sąd drugiej instancji sprzecznie z art. 316 § 1 k.p.c. nie uwzględnił całokształtu stanu rzeczy w chwili zamknięcia rozprawy a zwłaszcza dokumentów dotyczących zmiany elewacji frontowej części budynku.

W tym stanie rzeczy pozostaje do rozważenia, czy na gruncie poczynionych ustaleń faktycznych Sąd drugiej instancji odstępując od fizycznego podziału nieruchomości poprzez ustanowienie odrębnej własności lokalu użytkowego dopuścił się naruszenia art. 211 k.c. Z jego brzmienia wynika wyraźnie pierwszeństwo fizycznego podziału rzeczy wspólnej między współwłaścicielami. Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku fizycznej możliwości podziału w naturze, niezależnie od wielkości udziałów jakimi dysponują uczestnicy, mogą oni skutecznie ubiegać się o taki podział, który znacznie przekracza wartość ich udziału, zwłaszcza w sytuacji konfliktu pomiędzy współwłaścicielami na tle sposobu zniesienia współwłasności.

Uczestnicy dysponujący niewielką, bo wynoszącą 1/20 częścią we współwłasności nieruchomości, odrzucili podział odpowiadający wartościowo ich udziałowi, a jako jedyne rozwiązanie dopuszczają ustanowienie odrębnej własności lokalu o wartości przenoszącej prawie dwukrotnie wartość ich udziału. Przy takim stanowisku uczestników, podział, którego się domagają, byłby sprzeczny ze społeczno gospodarczym przeznaczeniem nieruchomości. Według tego kryterium podział mógłby okazać się niewskazany, jeżeli w jego wyniku doszłoby do wyraźnego pogorszenia sytuacji jednego lub kilku współwłaścicieli (por. uzasadnienie Uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 21 grudnia 1974 r. OSNIC 1975, z. 9, poz. 128).

Dopiero w ramach tej przesłanki, wyłączającej dopuszczalność podziału nieruchomości w naturze stają się aktualne wywody dotyczące znacznego ograniczenia dochodów jakie przynosiłaby nieruchomość w razie ustanowienia odrębnej własności lokalu użytkowego o wartości przewyższającej istotnie udział uczestników R. Podzielając stanowisko Sądu drugiej instancji w przedmiocie niedopuszczalności zniesienia współwłasności według koncepcji uczestników, celowe jest również odwołanie się do treści art. 623 k.p.c., który pomimo usytuowania go wśród norm dotyczących postępowania cywilnego ma materialny charakteru. Według niego w wyniku podziału mają powstać części, które wartością będą odpowiadały udziałowi we współwłasności. Osiągnięcie takiego rezultatu jest z oczywistych względów najczęściej niemożliwe i w przypadku różnic wyrównuje się wartości poprzez dopłaty. Nie dotyczy to jednak sytuacji kiedy istnieje możliwość wydzielenia lokalu użytkowego nadającego się do prowadzenia działalności gospodarczej (tak przyjął Sąd Wojewódzki a w kasacji tego się nie kwestionuje), odpowiadającego wartością udziałowi współwłaściciela domagającego się zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej.

Także z tych przyczyn przyjąć należy, że nie stanowi naruszenia art. 211 k.c. odstąpienie od podziału rzeczy wspólnej, pomimo, iż taki sposób zniesienia współwłasności jest fizycznie możliwy i w jego wyniku mogą powstać części wartościowo odpowiadające udziałom we współwłasności, jeżeli współwłaściciele domagający się fizycznego podziału rzeczy zgłaszają tylko dalej idące żądania, przekraczające znacznie wartość ich udziałów we współwłasności. Z tych wszystkich względów należało oddalić kasację uczestników na podstawie art. 39312 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lipca 2000 r. na podstawie art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - kodeks postępowania cywilnego (...) Dz. U. Nr 48, poz. 554) w związku z art. 13 § 2 k.p.c.