Postanowienie z dnia 2001-02-02 sygn. IV CKN 251/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 251/00

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2001 r.

Przewodniczący: SSN Zbigniew Kwaśniewski.

Sędziowie SN: Gerard Bieniek, Barbara Myszka (spr.). Protokolant: Anna Grabowska.

Sąd Rejonowy w Nowym Mieście Lubawskim, po rozpoznaniu sprawy z wniosku Henryki D. z udziałem Józefa D., postanowieniem z dnia 27 lutego 1998 r. dokonał podziału majątku wspólnego uczestników postępowania - obejmującego zabudowaną nieruchomość o obszarze 0.07 ha położoną w B. wartości 66.600 zł, samochód transportowy marki Volkswagen nr rej. (...) wartości 7.500 zł, pieniądze w kwocie 29.000 zł pochodzące ze sprzedaży samochodu osobowego marki Volkswagen Passat, wyposażenie mieszkania wyszczególnione w sentencji wartości 8.476 zł, wyposażenie sklepu wykazane szczegółowo w sentencji wartości 2.865 zł, towary znajdujące się w sklepie spożywczo-przemysłowym prowadzonym przez wnioskodawczynię wartości 2.261,85 zł oraz maszyny i urządzenia warsztatowe również wyszczególnione w sentencji wartości 8.160 zł, łącznie wartości 124.862,85 zł - w ten sposób, że przyznał na własność wnioskodawczyni: nieruchomość położoną w B., samochód transportowy, wyposażenie mieszkania, wyposażenie sklepu i towary znajdujące się w sklepie spożywczo-przemysłowym o łącznej wartości 87.702,85 zł, a uczestnikowi postępowania - pieniądze w kwocie 29.000 zł pochodzące ze sprzedaży samochodu osobowego oraz maszyny i urządzenia warsztatowe o łącznej wartości 37.160 zł, zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika kwotę 24.321,42 zł tytułem wyrównania wartości udziałów, nakazał wnioskodawczyni, aby wydała uczestnikowi przyznane mu na własność maszyny i urządzenia warsztatowe oraz orzekł o kosztach postępowania. Apelacja uczestnika postępowania od tego postanowienia, oparta na zarzucie naruszenia art. 211 k.c. przez przyjęcie, że zaistniały przesłanki uzasadniające przyznanie całej nieruchomości wnioskodawczyni, została przez Sąd Wojewódzki w Toruniu oddalona postanowieniem z dnia 24 czerwca 1998 r.

Istotne elementy stanu faktycznego przyjętego przez Sąd Wojewódzki za podstawę tego postanowienia przedstawiały się następująco:

W dniu 23 października 1971 r. uczestnicy postępowania zawarli związek małżeński, poddając stosunki majątkowe ustrojowi wspólności ustawowej, która z dniem 1 września 1995 r. została zniesiona wyrokiem Sądu Rejonowego w Nowym Mieście Lubawskim, wydanym w sprawie. Uczestnicy mają z małżeństwa dwoje dzieci: syna Sławomira, który jest żonaty i mieszka u teściów, oraz Wojciecha, który ma 16 lat i razem z wnioskodawczynią mieszka w nieruchomości wchodzącej w skład majątku objętego postępowaniem. W nieruchomości tej wnioskodawczyni prowadzi sklep spożywczo-przemysłowy. Uczestnik postępowania, w sierpniu 1995 r. odszedł od żony i zamieszkał w T., gdzie pracuje zawodowo. Nieruchomość położona w B. jest zabudowana domem mieszkalnym, budynkiem gospodarczym, adaptowanym w części na sklep handlowy, oraz wiatą łączącą budynek mieszkalny z gospodarczym.

W świetle opinii biegłego z dziedziny budownictwa dopuszczalny jest podział fizyczny tej nieruchomości przez wyodrębnienie dwóch samodzielnych lokali mieszkalnych o powierzchni użytkowej po 69,80 m2 wraz z pomieszczeniami przynależnymi.

Uczestnicy postępowania są skłóceni ze sobą i każdy z nich prowadzi własne życie osobiste. Wnioskodawczyni związała się z innym mężczyzną, który mieszka razem z nią w nieruchomości w B., natomiast uczestnik jest związany z inną kobietą, u której zamieszkał w T. Syn Sławomir, podobnie jak uczestnik postępowania, jest skłócony z wnioskodawczynią. W toku postępowania uczestnik podkreślał, że jest zainteresowany ustanowieniem odrębnej własności lokali mieszkalnych, gdyż przypadający mu lokal zamierza przekazać synowi Sławomirowi. Zasadniczą kwestią sporną między uczestnikami postępowania było to, czy należy dokonać podziału fizycznego nieruchomości poprzez ustanowienie odrębnej własności lokali mieszkalnych. Sąd Wojewódzki, oddalając apelację uczestnika postępowania, powołał się na stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w orzeczeniu z dnia 21 czerwca 1979 r. III CRN 68/79 (OSNCP 1980, z. 1, poz. 11), zgodnie z którym występujące między współwłaścicielami nieporozumienia nie mogą uzasadniać odmowy dokonania podziału nieruchomości z powołaniem się na społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy i prowadzić do przyznania jednemu ze współwłaścicieli domu przekraczającego jego potrzeby, z jednoczesnym pozbawieniem mieszkania drugiego współwłaściciela zamieszkującego w tym domu.

W nawiązaniu do przytoczonej tezy Sąd Wojewódzki podkreślił, że uczestnik postępowania nie mieszka w nieruchomości objętej postępowaniem i nie jest mu ona potrzebna, natomiast dom mieszkalny, stanowiący część składową tej nieruchomości, nie przekracza potrzeb wnioskodawczyni, która zajmuje go wspólnie z dorastającym synem. W tej sytuacji istniejący między uczestnikami postępowania ostry konflikt uzasadnia, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, przyznanie całej nieruchomości wnioskodawczyni. Podział fizyczny byłby bowiem - jak stwierdził Sąd Wojewódzki - sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem budynku, zwłaszcza że ewentualne zamieszkanie w nim syna Sławomira i odwiedzanie go przez uczestnika postępowania "nie usunęłoby dalszych konfliktów z wnioskodawczynią".

Uczestnik postępowania zaskarżył postanowienie Sądu Wojewódzkiego kasacją, w której - powołując się na podstawę z art. 393[1] pkt 2 k.p.c. - wnosił o jego zmianę przez ustanowienie odrębnej własności lokali zgodnie z opinią biegłego Edmunda Chechłowskiego z dnia 14 lutego 1997 r. i przyznanie wnioskodawczyni lokalu nr 1 położonego na parterze, a uczestnikowi - lokalu nr 2 usytuowanego na piętrze budynku mieszkalnego, łącznie z określonymi w opinii biegłego pomieszczeniami przynależnymi, oraz przez "stosowne rozliczenie spłat z tytułu otrzymanych udziałów w majątku" i zasądzenie od wnioskodawczyni kosztów postępowania "za trzy instancje". Skarżący wskazał na naruszenie przepisu art. 211 k.c. przez przyjęcie, że zaistniała przesłanka uzasadniająca przyznanie całej nieruchomości wnioskodawczyni.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z przepisu art. 211 k.c., który ma zastosowanie do podziału majątku wspólnego (por. art. 46 k.r.o. w związku z art. 1035 k.c.), wynika, że podział fizyczny jest podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, preferowanym przez ustawodawcę. Oznacza to, że w sytuacji, gdy zniesienie współwłasności następuje z mocy orzeczenia sądu, powinien on brać pod uwagę przede wszystkim ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że nie są nim zainteresowani sami współwłaściciele. Przez podział fizyczny należy przy tym rozumieć także wyodrębnienie własności lokali, co wynika z art. 7 ust. 1 i art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (por. w dacie wydania zaskarżonego postanowienia: Dz. U. z 1994 r. Nr 85, poz. 388; zm. Dz. U. z 1997 r. Nr 106, poz. 682). Z regulacji zawartej w art. 11 tej ustawy, jak i w art. 211 k.c., trzeba wyprowadzić wniosek, że odmowa ustanowienia przez sąd odrębnej własności lokali może mieć miejsce jedynie wyjątkowo i tylko wówczas, gdy za odmową tą przemawia całokształt okoliczności sprawy.

W przedmiotowej sprawie uczynienie zadość przesłance samodzielności lokali, a tym samym wyodrębnienie własności lokali w budynku znajdującym się na nieruchomości objętej postępowaniem, było - jak wynika z niekwestionowanych ustaleń - możliwe. Sąd Wojewódzki uznał jednak, że podział fizyczny byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem nieruchomości, a w szczególności usytuowanego na niej budynku. Wniosek taki wyprowadził z analizy samej tylko tezy orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1979 r. III CRN 68/79 (OSNCP 1980, z. 1, poz. 11) i porównania jej z ustalonym stanem faktycznym rozstrzyganej sprawy. Tego rodzaju wykładnia nie może być uznana za prawidłową, gdyż teza orzeczenia nie ma charakteru uniwersalnego. Dotyczy konkretnego stanu faktycznego i musi być zawsze poddawana analizie łącznie z uzasadnieniem. Pomijając to oczywiste, lecz konieczne, stwierdzenie, trzeba zauważyć, że o sprzeczności podziału fizycznego w drodze ustanowienia odrębnej własności lokali ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem nieruchomości - ocenie Sądu Wojewódzkiego - zadecydowały: konfliktowa sytuacja między uczestnikami postępowania i przekonanie, że uczestnik postępowania ma zaspokojone własne potrzeby mieszkaniowe, skoro wyprowadził się i nie korzysta z przedmiotowej nieruchomości.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażony został pogląd, że poważny konflikt istniejący między współwłaścicielami może stanowić okoliczność uzasadniającą odmowę zniesienia współwłasności przez ustanowienie odrębnej własności lokali (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1980 r. III CRN 126/80, OSNCP 1981, z. 8, poz. 150). Nie można jednak nie dostrzegać, że orzeczenie, o którym mowa, wydane zostało w odmiennym stanie prawnym, blisko 14 lat przed uchwaleniem powoływanej ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali, jeszcze pod rządem Prawa lokalowego z dnia 10 kwietnia 1974 r. i ustanowionych w nim ograniczeń co do posiadania więcej niż jednego mieszkania (por. Dz. U. z 1974 r. Nr 14, poz. 84 ze zm.), jak i przed skreśleniem art. 206 Prawa spółdzielczego z dnia 16 września 1982 r., który przewidywał podobne ograniczenia w odniesieniu do tzw. mieszkań spółdzielczych (por. Dz. U. z 1982 r. Nr 30, poz. 210 ze zm., a także Dz. U. z 1994 r. Nr 90, poz. 419). Poza tym, miało to miejsce blisko 10 lat przed wprowadzeniem gospodarki rynkowej, czyli nie tylko w odmiennym stanie prawnym, lecz także w odmiennych warunkach gospodarczych.

Zmiana stosunków, o której mowa, nie może pozostać bez znaczenia dla oceny, czy nieporozumienia istniejące między współwłaścicielami mogą, same przez się, uzasadniać odmowę dokonania podziału fizycznego w drodze ustanowienia odrębnej własności lokali z powołaniem się na społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy. Jak wskazał już na to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 5 maja 1999 r. III CKN 95/99 (niepubl.), właściwości fizyczne przedmiotu i prawne następstwa ustanowienia odrębnej własności lokali (przymusowa współwłasność) stawiają właścicieli takich lokali wobec konieczności pozytywnego ułożenia wzajemnych stosunków dla zachowania wspólnej substancji, a w ostateczności - żądania rozstrzygania spraw zarządu przez sąd. Sam tylko wzgląd na stosunki osobiste istniejące między współwłaścicielami nie może niweczyć wynikającego z art. 211 k.c. uprawnienia do otrzymania części rzeczy wspólnej w naturze.

Prowadzi to do wniosku, że odmowa ustanowienia przez sąd odrębnej własności lokali może mieć miejsce tylko wówczas, gdy za odmową tą przemawia nie sama konfliktowa sytuacja między współwłaścicielami, lecz całokształt okoliczności sprawy (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 1999 r. II CKN 549/98 niepubl.). Skoro Sąd Wojewódzki wyszedł z odmiennego założenia, a przekonanie o tym, że lokal, który można by wyodrębnić w budynku na nieruchomości objętej postępowaniem nie jest skarżącemu potrzebny, oparł na takich przesłankach, jak fakt wyprowadzenia się i zamieszkania u innej kobiety w T., to podniesiony w kasacji "zarzut" naruszenia przepisu art. 211 k.c. trzeba uznać za usprawiedliwiony. Stanowisko Sądu Wojewódzkiego w kwestii odmowy fizycznego podziału nieruchomości w drodze ustanowienia odrębnej własności lokali wymaga ponownego rozważenia całokształtu okoliczności przedmiotowej sprawy.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393[13] § 1 k.p.c. sprzed dnia 1 lipca 2000 r. (por. art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego...", Dz. U. Nr 48, poz. 554) w związku z art. 13 § 2 k.p.c., a w zakresie kosztów postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 393[19] k.p.c., orzekł jak w sentencji.