Uchwała z dnia 1984-03-21 sygn. III CZP 4/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 4/84

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1984 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Piasecki (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Majorowicz, K. Olejniczak.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Kazimiery M. przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej im. T. Kościuszki w K. o zakaz czynienia przeszkód po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 30 listopada 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy uniemożliwienie lub utrudnianie właścicielowi nieruchomości odbioru programu telewizyjnego na skutek zabudowy podpada pod pojęcie działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę z art. 144 k.c., a w razie odpowiedzi twierdzącej, czy uzasadnia roszczenie o nakazanie zakłócającemu podłączenie, na jego koszt, odbiornika telewizyjnego właściciela nieruchomości do zbiorczej instalacji antenowej, znajdującej się na budynku nieruchomości sąsiedniej?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Uniemożliwianie lub utrudnianie właścicielowi nieruchomości odbioru programu telewizyjnego na skutek wzniesienia budynków na nieruchomości sąsiedniej stanowi działanie zakłócające korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę w rozumieniu art. 144 k.c. W takim wypadku osobie narażonej na tego rodzaju zakłócenia przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem (art. 222 § 2 k.c.).

Stosownie do okoliczności przywrócenie do stanu poprzedniego może wyrażać się w nakazaniu osobie zakłócającej podłączenia na jej koszt urządzeń telewizyjnych do instalacji znajdującej się na nieruchomości sąsiedniej.

UZASADNIENIE

Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne nasunęło się na tle następującego stanu faktycznego i prawnego sprawy:

Dla uzasadnienia żądania zakazania pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej czynienia przeszkód w odbiorze telewizyjnym na nieruchomości (bliżej określonej w pozwie) i nakazania pozwanej podłączenia budynku znajdującego się na tej nieruchomości do zbiorczej instalacji antenowej na budynku pozwanej Spółdzielni, gwarantującego prawidłowy odbiór telewizyjny, na koszt pozwanej Spółdzielni - powódka przytoczyła, że jest właścicielką wspomnianej nieruchomości, na której stoi mały budynek mieszkalny. Budynek ten znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie i otoczeniu kompleksu zabudowań, tzw. bloków, pozwanej Spółdzielni. Przez wniesienie nowych budynków Spółdzielnia spowodowała trwałe zniekształcenia odbioru telewizyjnego, tłumiące i odbijające sygnały telewizyjne, stwarzając odbiór wielokonturowy. Spółdzielnia wyraża zgodę na podłączenie powódki do jej urządzeń antenowych na koszt powódki. Pozwana Spółdzielnia wniosła o oddalenie powództwa.

Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo, powołując jako podstawę prawną rozstrzygnięcia art. 144 k.c.

W związku z rewizją pozwanej Spółdzielni od tego wyroku Sąd Wojewódzki sformułował przytoczone na wstępie zagadnienie prawne, wskazując w obszernym wywodzie na różne konsekwencje prawne w zależności od tego, którą z koncepcji teoretycznych przyjmuje się za podstawę rozumowania i rozstrzygnięcia w sprawie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wstępnym zagadnieniem, które wymaga rozstrzygnięcia, jest problem kwalifikacji prawnej występującej w sprawie wyżej przedstawionej sytuacji. Otóż elementy tej sytuacji uzasadniają wniosek, że odnosi się do niej hipoteza art. 144 k.c., który ma na celu zapobieżenie zakłóceniu korzystania z nieruchomości sąsiedniej ponad przeciętną miarę i jest jednym z przepisów składających się na kompleksową dziedzinę tzw. prawa sąsiedzkiego. W związku z tym wykładni wymaga sformułowanie "korzystanie z nieruchomości sąsiednich".

Według tradycyjnych pojęć korzystanie z nieruchomości przejawia się w wykonywaniu aktów władztwa fizycznego nad nieruchomością. Uniemożliwienie lub utrudnienie w sferze wykonywania aktów władztwa w tym sensie może polegać na różnego rodzaju immisjach materialnych. Istota ich wyraża się w tym, że określone przyczyny (zachowania) są źródłem przenikania w sferę nieruchomości sąsiedniej określonych elementów i zjawisk przyrody w szerokim tego słowa znaczeniu lub oddziaływania na nieruchomość określonych sił. Przyczyną sprawczą tych zakłóceń mogą być konstrukcje budowlane, dymy, gazy, wyziewy, zapylenia, wstrząsy, energia itd. Rozwój techniki i w jego wyniku powstawanie coraz szerzej rozbudowującego się środowiska technicznego, cywilizacyjnego człowieka nakazuje objęcie art. 144 k.c. także immisji mających swoje źródło w falach elektromagnetycznych (radio, telewizja). Kategorię tego rodzaju zakłóceń charakteryzuje to, że zarówno źródła zakłóceń, jak i ich przedmiot mają charakter "materialny". W ich wyniku powstające zakłócenia odnoszą się do samej substancji nieruchomości w rozumieniu art. 46 § 1 i art. 48 k.c., rzeczy i zwierząt, które się na niej znajdują. Nie można też z tej grupy przypadków wyłączyć oddziaływania na samą stronę fizyczną istoty ludzkiej.

Hipoteza jednak art. 144 k.c. obejmuje także tzw. immisje niematerialne, tj. immisje oddziaływające nie na nieruchomość w powyższym sensie, ale na sferę psychiczną właściciela lub posiadacza nieruchomości. Z reguły wchodzi tu w grę wywoływanie zagrożeń psychicznych, stresów i różnego rodzaju napięć psychicznych, naruszenie poczucia piękna, odczuć moralnych itd. Mechanizm "działań" zakłócających korzystanie z nieruchomości sąsiednich może być złożony. Wzniesienie określonej konstrukcji (systemu lamp oświetleniowych, anten) lub budynku może wywoływać - stosownie do okoliczności - niekorzystne oddziaływanie na zmysły człowieka, może też - tak jak to ma miejsce w niniejszym przypadku - uniemożliwiać lub utrudniać "ponad przeciętną miarę" odbiór programów radiowych lub telewizyjnych. Cechą swoistą takiego stanu rzeczy, odróżniającą ten wypadek od większości innych, jest to, że właściciel lub posiadacz (art. 336 k.c.) nieruchomości sąsiedniej doznaje na skutek immisji w rezultacie wzniesienia budynku na nieruchomości wyjściowej ograniczenia w korzystaniu z urządzeń technicznych umożliwiających dostęp do dóbr kultury (art. 73 Konstytucji z dnia 22 lipca 1952 r.). Odbiór, i to bez zakłóceń, programu telewizyjnego jest wartością, dobrem kulturalnym prawnie chronionym, zależy on od nie zakłóconego niczym działania środowiska technicznego. Środowisko to jest z istoty rzeczy związane z określoną nieruchomością. Fakt ten ma istotne znaczenie z punktu widzenia art. 144 k.c. Pozwala bowiem na objęcie hipotezą tego przepisu także uniemożliwienia lub utrudnienia właścicielowi nieruchomości sąsiedniej odbioru programu telewizyjnego na skutek wniesienia budynku i korzystania w ten sposób z określonych przeżyć psychicznych.

Należy zwrócić uwagę na to, że skutkiem immisji uniemożliwiającej lub utrudniającej odbiór audycji telewizyjnych jest swoisty mechanizm zakłóceń. Oddziaływania fizyczne, zakłócenia odnoszą się bezpośrednio do urządzeń technicznych (urządzeń telewizyjnych). Urządzenia techniczne na skutek wniesienia budowli lub określonej działalności prowadzonej na nieruchomości wyjściowej przestają być sprawne, przestają należycie funkcjonować na sąsiedniej nieruchomości. Dopiero w konsekwencji tego następuje oddziaływanie na psychikę ludzką poprzez pozbawienie lub utrudnienie korzystania z dóbr kultury, z dostępu do nich za pomocą określonych powszechnie stosowanych urządzeń technicznych znajdujących się na nieruchomości.

Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie każdy wypadek tzw. immisji niematerialnych może stanowić naruszenie dobra osobistego (art. 23 k.c.) i w drodze ochrony dóbr osobistych zakłócenie może podlegać usunięciu. Nie można jako argumentu przemawiającego na rzecz tezy przeciwnej traktować stwierdzenia, że art. 144 k.c. należy zaliczyć do norm regulujących wykonywanie i ochronę praw majątkowych. "Korzystanie z nieruchomości" bowiem nie może być ujmowane tylko w kategoriach ściśle fizycznych. Immisję opisanego rodzaju można określić mianem immisji przeszkadzającej przenikaniu fal na nieruchomość sąsiednią. Pod wieloma względami podobna jest ona do immisji przeszkadzającej w przenikaniu nasłonecznienia na nieruchomość sąsiednią wywołanej wznoszeniem budynku lub innego urządzenia (orzecz. SN z dnia 10.IX.1960 r. IV CR 879/59, OSN z 1962 r., poz. 15). Dlatego też w obu wypadkach nie ma znaczenia kwestia, czy wzniesienie budynku jest zgodne z przepisami prawa budowlanego czy też z nimi sprzeczne. W każdym razie powoływanie się właściciela nieruchomości wyjściowej na zgodność wzniesienia budynku z prawem budowlanym nie wyłącza stosowania przepisu art. 144 k.c.

Zagadnieniem, które z kolei wymaga rozstrzygnięcia, jest problem podstaw prawnych sankcji na wypadek działań zakłócających korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę zarówno w razie immisji materialnych, jak i immisji niematerialnych. Przede wszystkim chodzi o odpowiedź na pytanie, czy przepis art. 144 k.c. jest samoistnym źródłem roszczeń negatoryjnych i roszczeń mających inny charakter, związanych z uprawnieniami właściciela. Otóż wymaga podkreślenia, że art. 144 k.c. - ogólnie rzecz biorąc - ma charakter normy zakazującej. Stanowi on tym samym przede wszystkim punkt wyjścia, podłoże dla roszczeń negatoryjnych mających na względzie powstrzymywanie się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę. Norma ta zakreśla granice wykonywania prawa własności ze względu na stosunki sąsiedzkie.

W związku z tym i w tym kontekście powstaje kwestia stosunku między art. 144 k.c. a przepisami art. 222 § 2 k.c. dotyczącego ochrony własności w wypadku, gdy naruszenie własności następuje w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Otóż związki między art. 144 k.c. a art. 222 § 2 k.c. są ścisłe. Nie ma żadnych uzasadnionych racji dogmatycznych ani praktycznych, aby - gdy chodzi o płaszczyznę sankcji cywilnoprawnych i warunkujących je roszczeń właściciela - przepis art. 144 k.c. odrywać od art. 222 § 2 k.c. wyraźnie określającego roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Dlatego też w wypadku uniemożliwiania lub utrudniania właścicielowi nieruchomości odbioru programu telewizyjnego w opisanych okolicznościach osobie narażonej na tego rodzaju zakłócenia przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem (art. 222 § 2 k.c.).

"Przywrócenie do stanu poprzedniego" może w sferze uprawnień wynikających z własności przejawiać się w różnych formach. Jednakże istotną, ogólną jego cechą jest to, że powinno ono zmierzać do usunięcia skutków naruszenia prawa własności, a więc i skutków immisji, w taki sposób, aby właściciel nieruchomości sąsiedniej mógł z niej korzystać w taki sposób jak przed działaniem zakłócającym (art. 144 k.c.). Na tym tylko bowiem może polegać efektywność sankcji cywilnoprawnych. Stosownie do okoliczności przywrócenie do stanu poprzedniego w celu usunięcia skutków immisji może wyrażać się w nakazaniu osobie zakłócającej podłączenia na jej koszt urządzeń telewizyjnych do instalacji znajdującej się na nieruchomości, skąd pochodzą zakłócenia, aby umożliwić odbiór programu telewizyjnego.