Postanowienie z dnia 2010-04-29 sygn. IV CO 37/09

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt IV CO 37/09

Postanowienie

z dnia 29 kwietnia 2010 r.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający w sentencji niezgodność z Konstytucją braku określonej regulacji prawnej, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 401¹ k.p.c.

Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Wojciech Katner

Sędzia SA Jan Futro

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 29 kwietnia 2010 r., na skutek skargi powoda o wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r. w sprawie z powództwa Grzegorza B. przeciwko Rafałowi K. o zapłatę,

odrzucił skargę.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 28 grudnia 2006 r. Sąd Okręgowy w Siedlcach oddalił apelację powoda Grzegorza B. od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego jego powództwo przeciwko Rafałowi K. o zasądzenie kwoty 57 090 zł tytułem wynagrodzenia, jakie – w ocenie powoda – należało mu się jako odwołanemu zastępcy odwołanego komornika. Sąd Okręgowy ustalił, że powód w okresie od dnia 13 maja 2004 r. do dnia 7 czerwca 2005 r. pełnił funkcję zastępcy odwołanego komornika rewiru III przy Sądzie Rejonowym w Siedlcach. Następnie w rewirze tym funkcję komornika pełnił pozwany.

W dniu 4 maja 2005 r. w sprawie egzekucji należności Banku "G.", Oddziału w S. powód wydał postanowienie o ustaleniu opłaty egzekucyjnej na kwotę 57 090 zł w związku ze sprzedażą licytacyjną nieruchomości. Kwota ta wpłynęła na konto rewiru kilka miesięcy po odwołaniu powoda z funkcji zastępcy komornika, gdy funkcję komornika pełnił pozwany. Sąd Okręgowy stwierdził, że art. 63 ust. 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm. – dalej: "u.k.s.e.") dotyczy wyłącznie wynagrodzenia należnego odwołanemu komornikowi, a nie odwołanemu zastępcy odwołanego komornika; jako wyjątek od zasady wyrażonej w art. 63 ust. 4 nie może być wykładany rozszerzająco, nie ma więc zastosowania do odwołanego zastępcy odwołanego komornika.

Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 63 ust. 5 w związku z art. 26 ust. 3 i 4 oraz art. 27a u.k.s.e.

Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 133/07 (OSNC 2008, nr 11, poz. 132) oddalił skargę. Wyjaśnił w szczególności, że ustawa o komornikach sądowych i egzekucji nie zawiera ogólnego przepisu, który przewiduje odpowiednie stosowanie do zastępcy komornika przepisów ustawy odnoszących się do komornika, m. in. w zakresie wynagrodzenia zastępcy komornika, regulując te kwestie samodzielnie i wyczerpująco w art. 63. Przepis art. 63 ust. 5 musi być interpretowany ściśle i nie może być stosowany odpowiednio do innych sytuacji ani osób niż w nim wskazane.

Powód wniósł, na podstawie art. 405 w związku z art. 401¹ k.p.c., skargę o wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 133/07, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2009 r., SK 5/09 (Dz.U. Nr 105, poz. 879; OTK-A Zb.Urz. 2009, nr 6, poz. 84), według którego art. 63 ust. 5 u.k.s.e. w zakresie, w jakim nie przyznaje zastępcy komornika – ustanowionemu w związku z odwołaniem albo śmiercią komornika – prawa do opłat egzekucyjnych prawomocnie przez niego ustalonych przed jego odwołaniem, jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 401¹ k.p.c., można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie, z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą. Rozważenia wymaga zatem, czy wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2009 r., SK 5/09, jest wyrokiem, o którym mowa w art. 401¹ k.p.c., a więc powodującym utratę mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu art. 63 ust. 5 u.k.s.e. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wymieniony przepis jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim nie przyznaje zastępcy komornika prawa do opłat egzekucyjnych prawomocnie przez niego ustalonych przed jego odwołaniem. Przepis ten stanowi zaś, że odwołanemu komornikowi oraz spadkobiercom zmarłego komornika należą się opłaty prawomocnie ustalone przed odwołaniem lub śmiercią.

Omawiany wyrok Trybunału Konstytucyjnego został sformułowany jako tzw. wyrok zakresowy (częściowy). Takie wyroki charakteryzują się tym, że kwestionuje się w nich zgodność z Konstytucją określonego przepisu nie w całości, ale tylko w określonej części, co w pozostałej części pozwala utrzymać ich moc obowiązującą. Co do zasady zasługują one na aprobatę, gdyż wyłączają powstanie luki w prawie w wypadku ewentualnego zakwestionowania przepisu w całości i związanej z tym utraty jego mocy obowiązującej. Jednakże niektóre wyroki formalnie zakresowe przybierają postać tzw. wyroków interpretacyjnych albo prawotwórczych.

W pierwszym wypadku Trybunał Konstytucyjny kwestionuje zgodność z Konstytucją określonej wykładni kwestionowanego przepisu, a w drugim brak określonej regulacji prawnej.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 2009 r., SK 5/09, jest bez wątpienia tzw. wyrokiem prawotwórczym; nie stwierdził on niezgodności z Konstytucją art. 63 ust. 5 u.k.s.e., a w konsekwencji oczywiście nie spowodował utraty mocy obowiązującej tego przepisu. Z rozważanego wyroku wynika natomiast w pełni trafny wniosek, że art. 63 ust. 5 u.k.s.e. powinien odnosić się również do odwołanego zastępcy odwołanego komornika. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, niezgodny z Konstytucją jest brak stosownej regulacji prawnej w tym zakresie.

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 17 grudnia 2009 r., III PZP 2/09 (OSNC 2010, nr 7-8, poz. 97) przyjął, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzające w sentencji niezgodność z Konstytucją określonej wykładni aktu normatywnego, które nie powoduje utraty mocy obowiązującej przepisu, nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania przewidzianej w art. 401¹ k.p.c. Uchwała ta, której została nadana moc zasady prawnej, wprost dotycząca tzw. wyroków interpretacyjnych, powinna być odniesiona również do tzw. wyroków prawotwórczych, a więc stwierdzających niezgodność z Konstytucją "pominięć ustawodawczych", takie bowiem wyroki nie powodują utraty mocy obowiązującej zakwestionowanych przepisów, ale sprawiają jedynie, że ustawodawca powinien dokonać stosownej ich nowelizacji.

Należy poza tym podkreślić, że wyrok prawotwórczy Trybunału Konstytucyjnego może w określonych sytuacjach przybierać postać wyroku interpretacyjnego i odwrotnie, sentencja bowiem wyroku z dnia 16 czerwca 2009 r., SK 5/09, mogłaby być również tak sformułowana, iż art. 63 ust. 5 u.k.s.e., rozumiany w ten sposób, że nie przyznaje zastępcy komornika – ustanowionemu w związku z odwołaniem albo śmiercią komornika – prawa do opłat egzekucyjnych prawomocnie przez niego ustalonych przed jego odwołaniem, jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji. Dokonanie przez Trybunał Konstytucyjny wyboru formuły wyroku interpretacyjnego albo prawotwórczego zależy w istocie od tego, której władzy działalność chce on negatywnie ocenić: władzy sądowniczej w związku z dokonaniem nietrafnej wykładni poprawnie sformułowanego przepisu prawa, czy władzy ustawodawczej w związku z wprowadzeniem do systemu prawa przepisu, który nietrafnie nie zawiera określonej regulacji.

Z powodu niedopuszczalności skargi o wznowienie postępowania orzeczono zatem, jak w sentencji (art. 410 § 1 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 12/2011

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzający w sentencji niezgodność z Konstytucją braku określonej regulacji prawnej, nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 401¹ k. p. c.

(postanowienie z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CO 37/09, K. Pietrzykowski, W. Katner, J. Futro, OSNC 2010, nr 12, poz. 166; BSN 2010, nr 7, s. 10, Pal. 2010, nr 7-8, s. 265 ; Rej. 2011, nr 2, s. 144)

Glosa

Michała Ziółkowskiego, Państwo i Prawo 2011, nr 11, s. 127

Glosa ma charakter krytyczny.

Omawiany stan faktyczny dotyczył sytuacji w której ustawodawca, działając w ramach swobody legislacyjnej, ukształtował reżim prawny z naruszeniem konstytucyjnej zasady równości w ten sposób, że „milcząco” wyłączył z zakresu podmiotowego normy część beneficjentów konstytucyjnych praw i wolności, którzy mają wspólną cechę relewantną z podmiotami objętymi zakresem tej normy.

Należy dodać, że istotny dla glosowanego postanowienia wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 czerwca 2009 r., SK 5/09 (OTK 2009, nr 6A, poz. 84) miał postać negatywnego orzeczenia zakresowego, w którym za dyskryminujące zostało uznane zróżnicowanie sytuacji komorników i ich zastępców w zakresie prawa do opłat egzekucyjnych ustalonych prawomocnym postanowieniem, a niepobranych i nie ściągniętych przed odwołaniem. W świetle ugruntowanego poglądu Trybunału Konstytucyjnego, sytuację taką klasyfikuje się jako pominięcie prawodawcze.

Reasumując, glosowany wyrok Sądu Najwyższego omawiał skutki prawne,  jakie wynikają z wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niekonstytucyjność pominięcia prawodawczego. Sąd Najwyższy przedstawiając stanowisko wyłączające możliwość wznowienia postępowania w omawianym stanie faktycznym wskazał na dwa argumenty.

Po pierwsze, tego rodzaju orzeczenie wykazuje podobieństwo do wyroku interpretacyjnego, którego wydanie przez Trybunał Konstytucyjny nie uzasadnia wznowienia postępowania cywilnego w świetle uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2009 r.

Po drugie, wyroki stwierdzające niekonstytucyjność pominięcia „nie powodują utraty mocy obowiązującej zakwestionowanych przepisów, ale sprawiają jedynie, że ustawodawca powinien dokonać stosownej ich nowelizacji”.

Glosator zaznaczył, że Sąd Najwyższy podtrzymał dotychczas obrany kierunek przy rozpoznawaniu skarg kasacyjnych odwołujących się do wyroków Trybunału Konstytucyjnego. Zgodził się ze stanowiskiem, zgodnie z którym nie każdy wyrok stwierdzający niezgodność pominięcia prawodawczego z Konstytucją może uzasadniać wznowienie postępowania cywilnego, natomiast zakwestionował pogląd, że żaden wyrok tego rodzaju nie może wywoływać skutku przewidzianego w art. 190 ust. 4 Konstytucji, gdyż nie prowadzi do utraty mocy obowiązującej normy prawnej i ma wyłącznie skutek ustalający (deklaratoryjny).

Prezentując pogląd odmienny, tj. że orzeczenia o niekonstytucyjności pominięcia mają charakter konstytutywny (ściślej, tworzą nowy stan prawny) i mogą wywoływać skutki przewidziane w art. 190 ust. 4 Konstytucji, komentator oparł go na następujących argumentach.

Po pierwsze, z zastosowania językowych i systemowych reguł wykładni do art. 190 ust. 3 zdanie pierwsze w związku z art. 190 ust. 1 Konstytucji wynika, że wyroki Trybunału Konstytucyjnego w przedmiocie braku zgodności aktu lub jego części z Konstytucją mają charakter konstytutywny.

Po drugie, wielokrotnie zaznaczany w orzecznictwie konstytucyjnym pogląd, że zarzut niekonstytucyjności (może) dotyczyć zarówno tego, co ustawodawca w danym akcie unormował, jak i tego, co w akcie tym pominął, choć postępując zgodnie z Konstytucją powinien był unormować. Autor glosy zauważył, że Trybunał Konstytucyjny, oceniając pełną treść normatywną zaskarżonego przepisu, orzeka o niekonstytucyjności zawartych w nim norm, w zakresie, w jakim nie obejmują materii, która powinna zostać uregulowana z uwagi na normy konstytucyjne. Glosator wskazał sytuację, w której wywodzone z oznaczonego w sentencji przepisu normy nie wyczerpują zakresu regulacji podyktowanej konstytucyjnym standardem.

Po trzecie, przeciwko poglądowi Sądu Najwyższego przemawiają przypadki, w których zanim doszło do stwierdzenia niekonstytucyjności pominięcia prawodawczego regulacja nim dotknięta została zmieniona, przed zakończeniem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Postępowanie nie podlega wówczas umorzeniu.

Po czwarte, jednopłaszczyznowa koncepcja skutku zobowiązującego nie wystarcza do scharakteryzowania następstw wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sferze stosowania prawa. Od chwili wejścia w życie wyroku norma prawna uznana za niezgodną z Konstytucją przestaje być regułą zachowania powinnego. Orzeczenie o niekonstytucyjności jest zdarzeniem prawnym, które wywołując skutek przewidziany w art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji, ustanawia generalną normę zakazującą oznaczonego zachowania, które przed stwierdzeniem niekonstytucyjności było powinne. Ze względu na art. 8 ust. 1 w związku z art. 178 i art. 190 ust. 1 Konstytucji, od chwili wejścia w życie wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność pominięcia prawodawczego do momentu zmiany jednostki redakcyjnej aktu normatywnego w drodze interwencji ustawodawczej, w sprawach w których zastosowanie powinien znaleźć przepis dotknięty pominięciem, sądy są zobowiązane poszukać interpretacji zapewniającej wykonanie wyroku, z zastrzeżeniem zakazu oparcia rozstrzygnięcia na niekonstytucyjnej normie. Z tych samych powodów należy udzielić ochrony żądaniu opartemu na art. 190 ust. 4 Konstytucji i art. 401¹ k.p.c.

Po piąte, z zastosowania językowych i funkcjonalnych reguł wykładni do art. 401¹ k.p.c. i art. 190 Konstytucji wynika, że stwierdzenie niekonstytucyjności stanowi przesłankę formalną do restytucji konstytucyjności. Orzeczenie o niekonstytucyjności tworzy ex lege podstawę prawną do likwidacji skutków prawnych obowiązywania niekonstytucyjnej normy, art. 401¹ k.p.c. „operacjonalizuje” zaś prawo podmiotowe do restytucji konstytucyjności i nie powinien podlegać wykładni zwężającej. Generalna odmowa wznowienia postępowania ze względu na formułę sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego niweczy wówczas cel art. 79 w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji.

*******************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2011

Glosa

Piotra Radziewicza, Przegląd Sejmowy 2011, nr 2, s. 179

Glosa ma charakter krytyczny.

Zdaniem autora, Sąd Najwyższy nietrafnie uznał, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzający niekonstytucyjność braku określonej regulacji w systemie prawa nie może stanowić podstawy wznowienia postępowania na podstawie art. 401¹ k.p.c. Trybunał orzeka w takim wypadku o sprzeczności z konstytucją całej regulacji, nie zaś jedynie o niekonstytucyjności samego pominięcia normatywnego, a ponadto jego wyroki zawsze mają skutek derogujący, zatem – w opinii glosatora – brak argumentów przemawiających za wykluczeniem wznowienia postępowania cywilnego na tej podstawie. Możliwość ta stanowi konsytucyjne publiczne prawo podmiotowe, gwarantujące skuteczność orzeczeń Trybunału w sferze stosowania prawa. Z tego powodu, choć możliwość wznowienia postępowania wskutek orzeczenia Trybunału stanowi wyjątek od reguły prawomocności orzeczeń sądowych, nie powinna być ona, zdaniem autora, interpretowana zwężająco.

Wśród kwestii bardziej szczegółowych autor zwrócił uwagę na brak konsekwencji Sądu Najwyższego w określaniu skutków wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność braku określonej regulacji, który raz określany jest jako „prawotwórczy“, w innych zaś miejscach jako „pozbawiony skutku derogującego“. Aprobująco odniósł się natomiast do dostrzeżonej w komentowanym orzeczeniu nadmiernej swobody Trybunału Konstytucyjnego w określaniu skutków prawnych w sentencji wyroku, poza granicami ustawowej kompetencji. Sposób językowego wyrażenia skutku wyroku nie wpływa jednak na te skutki, w tym na możliwość wznowienia na jego podstawie postępowania cywilnego zakończonego prawomocnym orzeczeniem.