Uchwała z dnia 2009-04-17 sygn. III CZP 9/09

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 9/09

Uchwała

z dnia 17 kwietnia 2009 r.

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sędzia SN Wojciech Katner

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Krzysztofa S. przy uczestnictwie Moniki T., Adama T., (...) o wpis z urzędu w dziale III księgi wieczystej (...) służebności gruntowej, po rozstrzygnięciu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 kwietnia 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu postanowieniem z dnia 14 października 2008 r.:

"Czy w świetle treści przepisu art. 290 § 2 k.c. na nieruchomości stanowiącej wyodrębnioną działkę z nieruchomości wieczystoksięgowej utrzymuje się z mocy prawa służebność gruntowa, mimo że wyodrębniana działka nie była objęta zakresem wykonywania tej służebności?"

podjął uchwałę:

Jeżeli jedna księga wieczysta urządzona jest dla kilku geodezyjnie tylko wyodrębnionych działek i niektóre z nich objęte są służebnością gruntową, to odłączenie z księgi wieczystej działki nieobjętej zakresem wykonywania służebności i założenie dla niej nowej księgi wieczystej nie powoduje wygaśnięcia obciążenia jej tą służebnością.

Uzasadnienie

Wnioskodawca Krzysztof S. wniósł o odłączenie z księgi wieczystej działki nr (...) i założenie dla niej nowej księgi wieczystej z wpisem prawa własności na jego rzecz. W wyniku rozpoznania tego wniosku, referendarz sądowy w dniu 4 grudnia 2007 r. odłączył z księgi wieczystej wymienioną działkę i założył dla niej nową księgę wieczystą z wpisem prawa własności na rzecz wnioskodawcy. Jednocześnie, wobec odłączenia części nieruchomości i założenia dla niej odrębnej księgi wieczystej, do działu III nowej księgi wieczystej przeniósł do współobciążenia łącznego ograniczone prawa rzeczowe, tj. odpłatne służebności gruntowe, polegające na prawie przejazdu i przechodu przez działki nr (...) na rzecz każdoczesnego właściciela i posiadacza działek nr (...).

Po rozpoznaniu skargi wnioskodawcy na wpis referendarza sądowego Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Krzyków we Wrocławiu postanowieniem z dnia 7 lutego 2008 r. utrzymał w mocy wpis referendarza.

Sąd Okręgowy we Wrocławiu, rozpoznając apelację wnioskodawcy, powziął wątpliwość, czy w świetle art. 290 § 2 k.c. na nieruchomości stanowiącej wyodrębnioną działkę z nieruchomości wieczystoksięgowej utrzymuje się z mocy prawa służebność gruntowa, mimo że wyodrębniona działka nie była objęta zakresem wykonywania tej służebności, i zagadnienie to przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Treść art. 290 § 2 k.c. w zasadzie nie budzi wątpliwości; wynika z niego, że w razie podziału nieruchomości obciążonej służebnością gruntową, służebność ta utrzymuje się na nieruchomościach powstałych w wyniku podziału także wówczas, gdy wyodrębniona w wyniku podziału nieruchomość nie była poprzednio objęta zakresem wykonywania służebności gruntowej, a zainteresowanemu właścicielowi (właścicielom) nieruchomości obciążonej przysługuje roszczenie o zwolnienie od służebności.

W dziale II jednej księgi wieczystej wpisano kilka działek; niektóre z nich są objęte zakresem wykonywania służebności gruntowej, inne nie. Wątpliwość Sądu Okręgowego nie dotyczy zatem wykładni art. 290 § 2 k.c., lecz tego, czy wszystkie te działki należy traktować jako jedną nieruchomość i czy odłączenie z księgi wieczystej działki nieobjętej zakresem służebności i założenie dla niej odrębnej księgi wieczystej jest podziałem nieruchomości obciążonej, o którym mowa w art. 290 § 2 k.c.

Wykładnia pojęcia nieruchomości była przedmiotem licznych kontrowersji, wynikających z niedostatecznego sprecyzowania pojęcia „odrębnego przedmiotu własności”, wskazanego w art. 46 § 1 k.c. jako kryterium powstania i istnienia nieruchomości gruntowej. Ponieważ ustawodawca nie określił wprost, o jakiej formie wyodrębnienia części powierzchni ziemskiej mowa, na gruncie art. 46 § 1 k.c. i art. 24 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h.") możliwe są co najmniej dwa sposoby rozumienia pojęcia nieruchomości gruntowej.

W pierwszym z nich przyjmowane jest fizyczne kryterium wyodrębnienia, czyli to, czy grunty należące do tego samego właściciela są z zewnątrz otoczone nieruchomościami innych właścicieli (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1970 r., II CR 361/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 97 i uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1988 r., III CZP 15/88, OSNC 1989, nr 7-8, poz. 123). W tym tzw. materialnoprawnym ujęciu nieruchomości jedna księga wieczysta mogłaby obejmować kilka nieruchomości, zatem odłączenie z księgi wieczystej i założenie nowej księgi wieczystej niekoniecznie musiałoby się wiązać z podziałem nieruchomości.

W myśl drugiej propozycji, określanej jako ujęcie wieczystoksięgowe, rozumienie pojęcia nieruchomości o wyodrębnieniu decyduje objęcie działki lub większej liczby działek jedną księgą wieczystą (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2007 r., IV CSK 56/07, nie publ., uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r., III CZP 27/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 62 i z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 24/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 24 lub wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., IV CK 114/02, OSNC 2004, nr 12, poz. 201). W tym ujęciu kilka działek objętych jedną księgą wieczystą stanowi zawsze jedną nieruchomość, nawet jeżeli działki nie graniczą ze sobą, a odłączenie chociażby jednej z działek z księgi wieczystej równoznaczne jest z podziałem nieruchomości.

Zestawiając treść art. 46 § 1 k.c. i art. 24 u.k.w.h., za trafne należy uznać wieczystoksięgowe rozumienie pojęcia nieruchomości, wyrażające się w formule „jedna księga wieczysta – jedna nieruchomość”. Jednakże, jeżeli nieruchomość składa się z dwóch lub więcej działek niegraniczących ze sobą i jest obciążona służebnością gruntową w ten sposób, że niektóre z niegraniczących działek nie są objęte zakresem wykonywania służebności, to ze względu na specyfikę służebności można przyjąć, iż odłączenie z księgi wieczystej działki nieobjętej zakresem wykonywania służebności nie wywołuje skutku, który według art. 290 § 1 k.c. wiąże się z podziałem nieruchomości obciążonej.

W stanie faktycznym niniejszej sprawy poszczególne działki są – jak się wydaje – wyodrębnione tylko geodezyjnie. Nadanie działkom odrębnych numerów geodezyjnych nie wywołuje skutków cywilnoprawnych; jeżeli takie działki objęte są jedną księgą wieczystą to bez względu na sposób rozumienia pojęcia nieruchomości składają się na jedną nieruchomość. W takim wypadku bez znaczenia jest, że jedynie niektóre działki objęte są zakresem wykonywania służebności. Odłączenie z księgi wieczystej działki wyodrębnionej tylko geodezyjnie, nieobjętej zakresem wykonywania służebności, i założenie dla niej nowej księgi wieczystej jest równoznaczne z podziałem nieruchomości obciążonej i stosownie do art. 290 § 2 k.c. nie powoduje wygaśnięcia obciążenia odłączonej części nieruchomości służebnością,

Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2010

Jeżeli jedna księga wieczysta urządzona jest dla kilku geodezyjnie tylko wyodrębnionych działek i niektóre z nich objęte są służebnością gruntową, to odłączenie z księgi wieczystej działki nieobjętej zakresem wykonywania służebności i założenie dla niej nowej księgi wieczystej nie powoduje wygaśnięcia obciążenia jej tą służebnością.

(uchwała z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CZP 9/09, S. Dąbrowski, W. Katner, H. Pietrzkowski, OSNC 2010, nr 1, poz.4; BSN 2009, nr  4, s.10; Rej. 2009, nr 4, s. 185; Rej. 2009, nr 5, s. 175; NPN 2009, nr 2, s. 110)

Glosa

Anny Sylwestrzak, Monitor Prawniczy 2010, nr 2, s. 114

Zdaniem glosatorki, przyjęta w uchwale formalna koncepcja gruntu zasługuje na aprobatę. Kryterium wyodrębnienia nieruchomości należy poszukiwać nie tylko w definicji gruntu ujętej w przepisach kodeksu cywilnego, ale także w art. 21 i 24 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece. Łącznie przepisy te składają się na definicję nieruchomości gruntowej w płaszczyźnie poziomej. Z art. 46 k.c. wynikają dwie konieczne cechy gruntu; jest on substancją, która jest częścią powierzchni ziemskiej oraz to, że nieruchomością można nazwać tylko teren objęty prawem własności. Ze wskazanych przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece wynika ponadto, że nieruchomość może składać się z kilku działek położonych oddzielnie, ale połączonych w jednej księdze wieczystej ze względu na to, że stanowią całość gospodarczą. Założenie, że nieruchomość może składać się z działek nieprzylegających do siebie nie narusza kodeksowej definicji gruntu. Wymóg ciągłości gruntu można co prawda wyprowadzić z art. 45 i 47 k.c., stosując kodeksową definicję rzeczy i części składowej, reguła ta nie jest jednak bezwzględna i na mocy przepisów szczegółowych można wyłączyć jej stosowanie. W przypadku nieruchomości gruntowej takim przepisem wyłączającym jest art. 21 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

Autorka zgłosiła uwagi krytyczne co do tezy glosowanej uchwały. Jej zdaniem Sąd Najwyższy wyjaśnił, że gdyby nieruchomość złożona z kilku niegraniczących ze sobą działek była obciążona służebnością gruntową, to odłącznie z księgi wieczystej działki, która nie była objęta zakresem wykonywania służebności, spowodowałoby, że służebność ta nie ulegała by wpisowi do księgi III księgi wieczystej odłączonej działki. Pogląd ten należy uznać za dyskusyjny, gdyż nie koresponduje z wcześniej przyjętą definicją formalną gruntu. Należy przyjąć, że konsekwencją złożenia, iż niegraniczące ze sobą działki są objęte jedną księgą wieczystą, jest przyjęcie, że odłączenie jednej z nich należy oceniać jako podział nieruchomości. W tym wypadku, na podstawie art. 290 § 2 k.c., podział tak nie powoduje wygaśnięcia istniejących służebności, a jedynie powstanie roszczenia właścicieli gruntów obciążonych o zwolnienie od służebności.

Uchwałę uwzględnił Z. Strus w „Przeglądzie orzecznictwa” (Pal. 2009, nr 5-6,  s. 268).