Wyrok z dnia 2000-12-05 sygn. V CKN 150/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CKN 150/00

W Y R O K

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 grudnia 2000 r.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSN – Gerard Bieniek

Sędziowie: SN – Tadeusz Domińczyk

SN – Maria Grzelka (spraw.)

Protokolant: Piotr Malczewski

po rozpoznaniu w dniu 24 listopada 2000 r. na rozprawie

sprawy z powództwa […] Zakładów […] SA w W.

przeciwko J. O., K. O. i małoletniemu D. O.

o zapłatę,

na skutek kasacji pozwanej J. O. od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 3 lipca 1998 r., sygn. akt I ACa 518/98

1. oddala kasację,

2. zasądza od Skarbu Państwa – Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu na rzecz adwokata J. S. prowadzącego Kancelarię Adwokacką w W. kwotę 1.000,- (jeden tysiąc) złotych tytułem kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.

U Z A S A D N I E N I E

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny we Wrocławiu oddalił apelację pozwanych od wyroku Sądu Wojewódzkiego we Wrocławiu z dnia 6 lutego 1998 r., mocą którego zasądzona została od pozwanych solidarnie na rzecz powoda kwota 14.984,- złotych z określonymi odsetkami.

Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska wyrażonego w apelacji odnośnie do zaistnienia w okolicznościach rozpoznawanej sprawy niemożliwości świadczenia w rozumieniu przepisu art. 475 § 1 kc i uznał, że ewentualna niewypłacalność pozwanych może stanowić znaczącą okoliczność jedynie w ewentualnym postępowaniu egzekucyjnym.

W kasacji, powołując się na podstawę przewidzianą w art. 393¹ pkt 1 kpc, pozwana J. O. zarzuciła powyższemu wyrokowi naruszenie przepisu art. 475 § 1 kc przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że pozostawanie pozwanej na rencie I grupy i pokrywanie z tego źródła kosztów utrzymania również dwojga dzieci, oraz posiadanie, jako jedynego majątku, tylko mieszkania spółdzielczego, aktualnie zajmowanego, nie wyczerpuje przesłanek niemożliwości świadczenia w sytuacji, gdy po śmierci męża pozwana została pozostawiona własnemu losowi. Z powołaniem się na powyższe skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa oraz o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przewidziana w przepisie art. 475 § 1 kc niemożliwość świadczenia skutkująca wygaśnięciem zobowiązania obejmuje sytuacje, gdy po powstaniu zobowiązania zaistnieje stan zupełnej, trwałej i obiektywnej niemożności zachowania się dłużnika w sposób wynikający z treści zobowiązania. Zupełność tego stanu oznacza niemożność zaspokojenia wierzyciela w jakikolwiek sposób, trwałość zaś, oznacza niezmienność w czasie wchodzącym w rachubę z punktu widzenia interesu wierzyciela, względnie z uwagi na naturę zobowiązania.

Obiektywny charakter niemożności spełnienia świadczenia wyraża się natomiast w tym, że nie tylko dłużnik, ale także każda inne osoba nie jest w stanie zachować się w sposób zgodny z treścią zobowiązania, ponieważ z przyczyn o charakterze powszechnym lub dotyczących sytuacji dłużnika świadczenie jest niewykonalne.

Z logicznego punktu widzenia istotą niemożliwości jest konieczność nienastąpienia skutku rozumiana jako „nie da się osiągnąć”. Dla potrzeb wykładni niemożliwości jako instytucji prawnej winno by to skutkować przyjęciem, że tylko przyczyny o charakterze powszechnym wchodzą w rachubę jako usprawiedliwiające niemożność spełnienia świadczenia prowadzącą do wygaśnięcia zobowiązania. Dla kwestii niewypłacalności dłużnika w aspekcie niemożliwości świadczenia miałoby to takie znaczenie, że a limine wykluczałoby ewentualność powoływania się dłużnika na brak środków finansowych; wszakże każda inna osoba, która – w odróżnieniu od dłużnika – środki finansowe by posiadała, byłaby w stanie świadczenie spełnić i w tym sensie przyczyna w postaci niewypłacalności dłużnika nie miałaby charakteru powszechnego.

Jednakowoż, jak to już wzmiankowano wyżej, przyczyna niemożności spełnienia świadczenia dotyczyć może również tylko dłużnika, a mimo to świadczenie może być uznane za obiektywnie niewykonalne.

Tego rodzaju ujęcie instytucji niemożliwości świadczenia jest wewnętrznie sprzeczne z logicznego punktu widzenia, ale wydaje się być przyjmowane w polskiej doktrynie prawniczej, przynajmniej w okresie do zmiany kodeksu cywilnego wprowadzonej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. nr 55, poz. 321). Ma ono za punkt wyjścia koncepcję ogólnego pojęcia niewykonania zobowiązania jako obejmującego każde zachowanie się dłużnika skutkujące brakiem zaspokojenia wierzyciela zgodnie z treścią stosunku prawnego, a w tym – niemożliwość świadczenia jako jedną z postaci niewykonania zobowiązania. Powyższe ujmowanie instytucji niemożliwości następczej świadczenia dotyczy, przede wszystkim, zobowiązań ze świadczeniem oznaczonym co do tożsamości przedmiotowo, lub zobowiązań których istota wyraża się w nawiązaniu do konkretnego dłużnika (te przypadki, zresztą, w rzeczy samej ostatecznie nie różnią się od niemożliwości z przyczyn obiektywnych), ale, nadto, dotyczy również stosunków zobowiązaniowych, w których zobowiązanie opiewa na świadczenia oznaczone co do gatunku.

Świadczenie polegające na zapłacie sumy pieniężnej jest świadczeniem oznaczonym rodzajowo i jako takie podlega rozważeniu w ramach problematyki niemożliwości świadczenia z przyczyn subiektywnych.

Niektóre okoliczności dające się subsumować pod pojęcie subiektywnych przyczyn niemożliwości świadczenia, przywoływane w doktrynie na uzasadnienie potrzeby zastosowania reguły rebus sic stantibus w celu przyjmowania rozszerzającej interpretacji pojęcia niemożliwości świadczenia, zostały obecnie, tj. po 1 października 1990 r., objęte hipotezą przepisu art. 357¹ kc. W związku z tym, powstaje zagadnienie, czy wobec wprowadzenia przepisu art. 357¹ kc nadal mogą być traktowane w kategoriach niemożliwości świadczenia takie okoliczności jak nieprzewidywalna zmiana stosunków lub ryzyko nadmiernych trudności, względnie groźba rażącej straty po stronie dłużnika, czy też objęcie tych okoliczności hipotezą przepisu art. 357¹ kc winno być ocenione jako argument na rzecz ograniczenia obecnie przyczyn niemożliwości świadczenia do przyczyn wyłącznie o charakterze powszechnym, tj. w ujęciu zgodnym z logicznym określeniem pojęcia niemożliwości.

Zdaniem Sądu Najwyższego, w rozpoznawanej spawie nie zachodzi potrzeba zajęcia stanowiska odnośnie do tego zagadnienia. Niezależnie bowiem od wyniku rozważań w tym zakresie, w rozpoznawanej sprawie pozwani nie mogli w ramach przepisu art. 475 § 1 kc powołać się skutecznie na zarzut własnej niewypłacalności.

Brak środków finansowych po stronie dłużnika nie oznacza braku warunków czyniących w ogóle świadczenie pieniężne niemożliwym do spełnienia skoro – jak to już wyżej wskazano - brak środków finansowych nie dotyczy wszystkich dłużników, przez co, brak ten nie stanowi przyczyny powszechnej i nie usprawiedliwia obiektywnego charakteru niemożności spełnienia świadczenia. Nadto, brak środków finansowych z natury swej jest nie tylko następstwem okoliczności związanych z osobą lub z działalnością dłużnika ale też jest następstwem okoliczności dających się przewidzieć i ma charakter przemijający.

Sprawia to, że niemożność wykonania zobowiązania z powodu braku środków finansowych należy traktować zasadniczo jako stan tymczasowy, i zależny od dłużnika, a nie stan trwałej niewykonalności, jak tego wymaga instytucja niemożliwości świadczenia unormowana w przepisie art. 475 § 1 kc.

Cecha przemijającej niemożności spełnienia świadczenia ma szczególne znaczenie w przypadku dłużnika osobistego, którego odpowiedzialność ma charakter nieograniczony w tym sensie, że odpowiada on za dług całym swoim majątkiem zarówno teraźniejszym jak i przyszłym.

W sprawie niniejszej pozwani ponoszą odpowiedzialność wobec powoda w następstwie sukcesji uniwersalnej wynikłej z dziedziczenia po W. O., który w ramach prowadzonej działalności gospodarczej kupił od powoda towar za cenę 16.384,42 złotych i zalegał z zapłatą kwoty 14.984,42 zł.

Wprawdzie, wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, W. O. nie miał w niniejszym postępowaniu statusu pozwanego, bo bezspornie nie żył już w chwili wytoczenia powództwa i wobec tego brak było podstaw do zawieszenia w Sądzie Rejonowym postępowania, a następnie, do traktowania pozwanych jako Jego następców procesowych zaś pozew podlegał odrzuceniu na mocy art. 199 § 1 pkt 3 kpc, to jednak stanowisko Sądu Apelacyjnego w tej kwestii nie stwarzało podstaw do stwierdzenia przez Sąd Najwyższy nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji (art. 393¹¹ kpc w brzmieniu sprzed 1 lipca 2000 r.). W postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym pozwani wzięli udział i podjęli obronę, a wobec tego, że pisma procesowe powoda powtarzające żądanie pozwu zostały pozwanym wcześniej doręczone, to w rzeczy samej sprawa toczyła się przeciwko pozwanym tak, jakby powództwo wytoczone zostało od początku przeciwko nim.

Jako spadkobiercy, pozwani wstąpili w miejsce W. O. i stali się osobistymi dłużnikami powoda w związku z niewykonaniem przez ich poprzednika prawnego zobowiązania z umowy wiążącej go z powodem (art. 922 § 1 kc). Pozwani odpowiadają, zatem, całym swoim majątkiem i to zarówno obecnym jak i przyszłym za kwotę dochodzoną pozwem. Aktualny brak środków finansowych pozwalających zaspokoić powoda oraz aktualny brak innego majątku, aniżeli tylko spółdzielcze własnościowe prawo do zajmowanego mieszkania, którego wyzbycie się – według stanowiska autora kasacji – miałoby pozbawić pozwanych podstaw egzystencji, nie stanowi o zaistnieniu po stronie pozwanych niemożliwości świadczenia i nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania pozwanych. Sprawia jedynie, że w danym momencie przedmiotowa wierzytelność mogłaby okazać się nieściągalna w związku z czym spełnienie świadczenia uległoby swego rodzaju odroczeniu.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do uznania kasacji za mającą usprawiedliwioną podstawę i dlatego działając na podstawie przepisu art. 393¹² kpc Sąd Najwyższy oddalił kasację.