Wyrok z dnia 2004-04-02 sygn. III CK 537/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 537/02

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 2 kwietnia 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)

SSN Mirosław Bączyk

SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)

Protokolant Iwona Budzik

w sprawie z powództwa "L.[…]" S.A. w L.

przeciwko "S.[…]" sp. z o.o. w L.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 kwietnia 2004 r.,

kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 11 lipca 2002 r., sygn. akt I ACa […],

oddala kasację.

Uzasadnienie

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w […] oddalił apelacje powódki Spółki Akcyjnej „L.[…]” z siedzibą w L. od wyroku Sądu Okręgowego w L. z dnia 25 marca 2002 r. i orzekł o kosztach postępowania. Sąd Okręgowy we wspomnianym wyroku oddalił powództwo Spółki Akcyjnej „L.[…]” przeciwko Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością „S.[…]” o wykreślenie wpisanego na rzecz pozwanej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej i zasądził od powódki na rzecz pozwanej koszty procesu w wysokości 24 015 zł. Wpis, którego wykreślenia domagała się powódka, znajduje się w dziale […] księgi wieczystej Kw nr […] prowadzonej przez Sąd Rejonowy w L. Takie rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach.

W dniu 21 czerwca 1999 r. strony niniejszego sporu zawarły w formie notarialnej umowę przedwstępną, w której powódka zobowiązała się sprzedać pozwanej, należące do niej prawo użytkowania wieczystego do nieruchomości położonej w L., dla której Sąd Rejonowy w L. prowadzi księgę wieczystą Kw nr […]. Wspomniana umowa zawierała również zobowiązanie powódki do przeniesienia na rzecz pozwanej prawa własności budynków i budowli znajdujących się na opisanej wyżej nieruchomości. Strony ponadto ustaliły, że przyrzeczona umowa sprzedaży zostanie zawarta do dnia 31 grudnia 1999 r., a cena nieruchomości wyniesie 500 000 zł. Dodatkowo w umowie z dnia 21 czerwca 1999 r., powódka zobowiązała się do demontażu i usunięcia maszyn oraz urządzeń służących do produkcji młynarskiej (§ 5 umowy), a także do bezzwłocznego wystąpienia o wydanie decyzji zatwierdzającej podział działki nr […], wychodzącej w skład nieruchomości będącej przedmiotem umowy przedwstępnej, na dwie nowe działki o nr […] i […] (§ 9 umowy). Przedmiot umowy przyrzeczonej miał być wydany w stanie wolnym od wszelkich obciążeń.

W dniu 29 grudnia 1999 r., także z zachowaniem formy notarialnej, strony zmieniły umowę przedwstępna w ten sposób, że przesunęły termin zawarcia umowy przyrzeczonej do 31 stycznia 2000 r. oraz zastrzegły, że strona pozwana ma prawo do przeniesienia na osoby trzecie uprawnień wynikających z łączącej je umowy przedwstępnej. W dniu 9 grudnia 1997 r. dokonano oględzin przedmiotu sprzedaży. We wnioskach zawartych w protokole z tych oględzin strona powodowa zobowiązała się do usunięcia, przed terminem zawarcia umowy przyrzeczonej, galerii oraz fragmentów podłóg z ostatniej kondygnacji młyna. W styczniu 2000 r., po uzyskaniu informacji o kłopotach finansowych pozwanej, powódka podjęła próbę uzyskania zabezpieczenia płatności ceny sprzedaży, jednakże ostatecznie do zabezpieczenia nie doszło. Przed terminem zawarcia umowy przyrzeczonej powódka wyeksmitowała lokatorów z budynku przeznaczonego do rozbiórki. Ostatni lokator wydał powódce zajmowany przez siebie lokal w dniu 30 stycznia 2000 r.

Strony nie zawarły umowy przyrzeczonej. W dniu 28 stycznia 2000 r., pozwana, powołując się na niewykonanie przez powódkę postanowień umowy przedwstępnej, złożyła notarialne oświadczenie o powstrzymaniu się od zawarcia umowy sprzedaży oraz wyznaczyła powódce dodatkowy termin, do 31 marca 2000 r., do wykonania postanowień umowy przedwstępnej zawartych w § 5 i 9. z zaznaczeniem, że po upływie tego terminu będzie miała prawo odstąpienia od umowy wzajemnej. Z kolei powódka dwukrotnie (31 stycznia 2000 r. i 21 lutego 2000 r.) wzywała pozwaną do stawienia się w kancelarii notarialnej w celu zawarcia umowy przyrzeczonej. Powódka zaznaczyła, że po bezskutecznym upływie drugiego terminu będzie miała prawo do odstąpienia od umowy przedwstępnej. W dniu 21 lutego 2000 r. powódka złożyła do protokołu notarialnego oświadczenie o odstąpieniu od umowy przedwstępnej z dnia 21 czerwca 1999 r.

Na podstawie omawianej umowy przedwstępnej w księdze wieczystej Kw […] wpisano na rzecz pozwanej roszczenie o zawarcie przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości objętej tą księgą. Pozwana nie złożyła wniosku o wykreślenie tego wpisu, kwestionując skuteczność odstąpienia przez powódkę od umowy przedwstępnej. W dniu 1 lutego 2001 r. pozwana, dochodząc swoich praw z tej umowy, złożyła wniosek o zawezwanie do próby ugodowej, jednakże na posiedzeniu sądowym, w dniu 23 maja 2001 r., do ugody nie doszło.

Powódka z kolei, w dniu 5 kwietnia 2001 r., złożyła wniosek o wykreślenie, na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, wpisanego na rzecz pozwanej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej. Wniosek ten został oddalony ostatecznie prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w L. z dnia 31 stycznia 2002 r. Powódka pismem z dnia 24 września 2001 r. wezwała pozwaną do złożenia oświadczenia woli zawierającego zgodę na wykreślenie wpisanego na jej rzecz roszczenia, lecz pozwana odmówiła złożenia takiego oświadczenia.

Powódka opiera swoje roszczenie na art. 64 w związku z art. 1047 k.p.c. Na podstawie art. 64 k.c. można dochodzić zobowiązania strony do złożenia oświadczenia woli o określonej treści, jeżeli zobowiązanie do złożenia takiego oświadczenia woli wynika z ustawy lub z ważnej czynności prawnej. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, gdyż jego zdaniem brak podstawy prawnej, z której można by wywieść istnienie po stronie pozwanej obowiązku wyrażania zgody na wykreślenie wpisanego na jej rzecz w księdze wieczystej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej. Przede wszystkim Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 19 ustawy o księgach wieczystych i hipotece właściciel nieruchomości nabywa uprawnienie do złożenia wniosku o wykreślenie roszczenia wpisanego na rzecz osoby trzeciej po upływie roku od dokonania wpisu. Jeżeli jednak osoba uprawniona wykaże, że w tym terminie wystąpiła do sądu o przeniesienie prawa, którego roszczenie dotyczy, bieg rocznego terminu rozpoczyna się z chwilą zakończenia postępowania. Z przepisu tego nie wynika więc obowiązek uprawnionego wyrażania zgody na wykreślenie z księgi wieczystej roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości lub użytkowania wieczystego. Obowiązku takiego nie można również wyprowadzać z art. 494 k.c. i art. 222 § 2 k.c., gdyż są to regulacje ogólne, które są wyłączone przez szczególe przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Przepisy tej ostatniej ustawy nie nakładają zaś na uprawnionego obowiązku wyrażania zgody na wykreślenie wpisu roszczenia o przeniesienie własności lub prawa użytkowania wieczystego. Strony łączyła tylko umowa przedwstępna, która nie przewidywała oczywiście obowiązku złożenia takiego oświadczenia. W sumie brak więc podstawy prawnej dla żądania, aby pozwany złożył oświadczenie woli o wykreśleniu wpisu w księdze wieczystej, a w konsekwencji sąd nie może wydać orzeczenia zastępującego takie oświadczenie. Sąd Okręgowy stwierdził także, że nie jest możliwe przy tak sformułowanym powództwie, aby rozstrzygnięcie dotyczyło wyłącznie skuteczności odstąpienia od umowy, gdyż byłoby to niedopuszczalne orzeczenie ponad żądanie pozwu. Powódka może, w odrębnym procesie, dochodzić ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. istnienia lub nieistnienia roszczenia wpisanego na jej rzecz w księdze wieczystej. Takie ustalenie może stanowić przesłankę wykreślenia wspomnianego wpisu w księdze wieczystej.

W apelacji powódka zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie zarówno przepisów procesowych art. 316 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c., jak również przepisów prawa materialnego art. 494 k.c., w związku z art. 64 k.c. i w związku z art. 31 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Sąd Apelacyjny uznał za uzasadniony zarzut sprzeczności istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nietrafnie Sąd Okręgowy ustalił, że pozwana wezwanie do próby ugodowej podjęła w celu zawarcia umowy przyrzeczonej. Z treści wezwania do próby ugodowej wynika bowiem, że pozwana nie żądała przeniesienia użytkowania wieczystego w drodze ugody sądowej, lecz zmierzała do zawarcia w formie takiej ugody kolejnej umowy przedwstępnej i to w sytuacji, gdy nie istniały żadne przeszkody do wykonania umowy przedwstępnej z dnia 21 czerwca 1999 r., poprzez złożenie stosownych oświadczeń woli przed notariuszem. Jak ustalił Sąd Apelacyjny, powód wykonał bowiem, przewidziane umową przedwstępną, dodatkowe obowiązki, tzn. wyeksmitował lokatorów z budynku przeznaczonego do rozbiórki, uporządkował teren, a w dacie wyznaczonej do zawarcia umowy przyrzeczonej przedmiotem tej umowy była nieruchomość obejmująca wszystkie działki nr […],[…] i […] wpisane do jednej księgi wieczystej; jej podział był więc niemożliwy. W konsekwencji, w opinii Sądu Apelacyjnego, próba ugodowa nie zmierzała bezpośrednio do realizacji roszczenia z umowy przedwstępnej z dnia 21 czerwca 1999 r. Za sprzeczne z zebranym materiałem dowodowym, uznał również Sąd Apelacyjny, ustalenie Sądu Okręgowego, że powódka zobowiązała się do usunięcia galerii w budynku młyna. Takie zobowiązanie nie zostało bowiem wprowadzone do umowy notarialnej z dnia 21 czerwca 1999 r., a jedynie w protokole oględzin nieruchomości z dnia 9 grudnia 1999 r., przedstawiciel pozwanej wnioskował, aby powódka usunęła galerie stalową i górną część podłóg na ostatniej kondygnacji młyna.

Na podstawie dokonanych ustaleń Sąd Apelacyjny stwierdził, że roszczenie pozwanej wynikające z umowy przedwstępnej z dnia 21 czerwca 1999 r. uległo przedawnieniu. Skoro próba ugodowa nie zmierzała bezpośrednio do realizacji roszczenia z umowy przedwstępnej, to nie spowodowała ona przerwy biegu termin z art. 390 § 3 k.c. Roczny termin do dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej upłynął, po upływie roku od dnia wyznaczonego do jej zawarcia, czyli 31 stycznia 2001 r. Dokonana przez Sąd Apelacyjny ocena wezwania do ugodowego załatwienia sprawy, prowadzi także do wniosku, że nie może ono być traktowane jako wystąpienie do sądu o przeniesienie prawa w rozumieniu art. 19 § 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy trafnie nie zajmował się oceną skuteczności odstąpienia powódki od umowy przedwstępnej. Umowa przedwstępna nie jest bowiem umową wzajemną, nie mają wiec do niej zastosowanie art. 491 i nast. k.c. Ponadto, Sąd Apelacyjny podzielił opinię Sądu Okręgowego, że orzekanie w sentencji o istnieniu lub nieistnieniu zobowiązania z umowy przedwstępnej byłoby w okolicznościach sprawy, orzekaniem ponad żądanie.

W kasacji strona powodowa zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niezastosowanie art. 487 § 2 k.c. w związku z art. 398 k.c. i art. 491 k.c. sprowadzającą się do przyjęcia, że dwustronna umowa przedwstępna nie jest umową wzajemną, a w związku z tym nie stosuję się do niej przepisów o ustawowym odstąpieniu od umowy. Ponadto skarżąca zarzuciła naruszenie art. 222 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie oraz naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. przez zanegowanie prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego w L. z dnia 31 stycznia 2002 r., syg. II Ca […] oddalającego wniosek strony powodowej o wykreślenie z księgi wieczystej Kw nr […], wpisanego na rzecz pozwanej roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Kasacja nie zasługuje na uwzględnienie. Trafnie Sąd Apelacyjny przyjął, iż umowa przedwstępna, w której obie strony zobowiązują się do zawarcia umowy przyrzeczonej nie jest umową wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 k.c. Strony umowy przedwstępnej zobowiązują do się zawarcia oznaczonej umowy. W sytuacji gdy do zawarcia umowy przyrzeczonej zobowiązała się każda ze stron, umowa przedwstępna jest niewątpliwie umową dwustronnie zobowiązującą. Nie jest jednak wykluczone, aby została ona ukształtowana jako umowa jednostronnie zobowiązująca. Już z tego względu pojawiają się problemy z kwalifikowaniem umowy przedwstępnej, rozumianej jako typ umowy, do kategorii umów wzajemnych. Nawet jednak, przyjmując za uzasadniony dominujący pogląd, że wzajemność należy oceniać na tle konkretnej umowy, gdy określona umowa przedwstępna jest dwustronnie zobowiązującą, uznanie jej za wzajemną nie wydaje się możliwe. Cechą umów wzajemnych, w rozumieniu art. 487 § 2 k.c. jest to, aby świadczenie jednej ze stron było w sensie ekonomicznym odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. Każda ze stron zobowiązuje się przy tym dlatego, że otrzyma świadczenie drugiej strony. Umowa wzajemna jest umową kausalną. Przyczyną, dla której jedna ze stron zobowiązuje się jest bowiem zapewnienie sobie zobowiązania drugiej strony do spełnienia przez nią świadczenia (causa obligandi).

Umowa przedwstępna tylko z pozoru odpowiada cechom, jakie powinny spełniać umowy wzajemne. Byłaby ona wzajemna, gdyby uznać, że w przypadku dwustronnie zobowiązujących umów przedwstępnych jedna ze stron zobowiązuje się tylko po to, aby zapewnić sobie roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej przez drugą stronę. Tymczasem z reguły kontrahentowi z umowy przedwstępnej chodzi o uzyskanie świadczenia z umowy przyrzeczonej, a nie o złożenie oświadczenia woli przez drugą stronę. Dobitnie świadczy o tym istnienie jednostronnie zobowiązujących umów przedwstępnych. W razie zawarcia takiej umowy, nawet gdy kontrahent nie zobowiązuje się do zawarcia umowy przyrzeczonej, druga strona podejmuje takie zobowiązanie, gdyż zainteresowana jest właśnie uzyskaniem świadczenia z umowy przyrzeczonej, a nie samym tylko zobowiązaniem się do zawarcia takiej umowy. Trafnie w doktrynie i orzecznictwie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1999 r. II CKN 624/98, OSNC 2000/6/120) podkreśla się, że przyczyną prawna zawarcia umowy przedwstępnej są przyszłe korzyści wynikające z umowy przyrzeczonej, a nie oczekiwanie na zobowiązanie się drugiej strony do zawarcia takiej umowy. Potwierdza to również sam mechanizm wykonania umowy przedwstępnej i skutki związane z jej niewykonaniem. Zgodnie z art. 390 k.c., w razie gdy strona zobowiązana uchyla się od jej zawarcia, drugiej stronie przysługują roszczenia, które zapewniają zawarcie umowy przyrzeczonej lub odszkodowanie związane z niedojściem jej do skutku, bez względu na to, czy do zawarcia umowy przyrzeczonej zobowiązane były obie strony umowy, czy tylko jedna z nich.

W sumie uznać więc trzeba, że brak podstaw, aby dwustronnie zobowiązującą umowę przedwstępną uznać za wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 k.c. W konsekwencji zarzut naruszenia w zaskarżonym wyroku przepisów art. 487 § 2 k.c. w związku z art. 398 k.c. i art. 491 k.c. przez ich niezastosowanie w rozpoznawanej sprawie, uznać należy za chybiony. Powód nie może wobec tego formułować swojego żądania o wykreślenie wpisu w księdze wieczystej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, na podstawie przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej, skoro łącząca go z pozwanym umowa przedwstępna nie może być uznana za wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 k.c.

Nie jest także usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 222 k.c. § 2 k.c. Przewidziane w tym przepisie roszczenie negatoryjne polega na przyznaniu właścicielowi żądania do zaprzestania zachowań, które naruszają jego własność. Nie można do tak ukształtowanego roszczenia zaliczyć zachowania polegającego na nie składaniu oświadczenia woli zmierzającego do wykreślenia wpisu w księdze wieczystej. Rację ma Sąd Apelacyjny, kiedy podkreśla, że przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowią wystarczającą podstawę dla dokonywania i wykreślania wpisów i nie można formułować żądania o wykreślenie wpisu na podstawie ogólnych regulacji dotyczących ochrony własności.

Nie jest wreszcie również usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. przez zanegowanie prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego w L. z dnia 31 stycznia 2002 r., syg. II Ca […], oddalającego prawomocnie wniosek strony powodowej o wykreślenie z księgi wieczystej Kw nr […] wpisanego na rzecz pozwanej roszczenia o przeniesienie własności nieruchomości. Oddalenie powództwa nastąpiło z uwagi na jego przedwczesność. Jeżeli więc powód aktualnie wykaże, że zachodzą już przesłanki pozwalające, na podstawie art. 19 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, na wykreślenie wpisu roszczenia o przeniesienie własności, może liczyć na uwzględnienie powództwa. Nie jest również wykluczone, aby wykreślenie takiego wpisu nastąpiło, na podstawie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, w razie gdy powód wykaże, że osobie wpisanej roszczenie takie nie przysługuje.

Mając na względzie, ze zarzuty podniesione w kasacji nie zasługują na uwzględnienie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c., orzekł jak w sentencji.