Wyrok z dnia 2024-01-18 sygn. III SA/Kr 1038/23

|Sygn. akt III SA/Kr 1038/23 | [pic] W Y R O K W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Dnia 18 stycznia 2024 r., Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie, w składzie następującym:, Przewodniczący Sędzia: WSA Janusz Kasprzycki (spr.), Sędzia: WSA Elżbieta Czarny - Drożdżejko, Sędzia: WSA Katarzyna Marasek - Zybura, Protokolant: st. sekr. sąd. Anna Boczkowska, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 stycznia 2024 r., sprawy ze skargi F. G., na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Krakowie, z dnia 31 marca 2023 r. Nr SKO.PS/4110/792/2021, w przedmiocie ustalenia wysokości świadczenia nienależnie pobranego, I. uchyla zaskarżoną decyzję oraz poprzedzającą ją decyzję organu pierwszej instancji, II. przyznaje od Skarbu Państwa – Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie na rzecz radcy prawnego J. H. tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu 195,12 (słownie: sto dziewięćdziesiąt pięć, 12/100) złotych podwyższoną o podatek od towarów i usług przewidziany dla tego rodzaju czynności.

Uzasadnienie:

Zaskarżoną przez F. G., zwanego dalej skarżącym, decyzją z dnia 31 marca 2023 r., znak: SKO.PS/4110/792/2021, Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Krakowie, działając na podstawie art. 8, art. 39, art. 98, art. 104 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2021 r., poz. 2268., zwanej dalej ustawą o pomocy społecznej) oraz art. 138 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2022 r., poz. 2000), utrzymało w mocy decyzję Prezydenta Miasta Krakowa z dnia 25 października 2021 r. Nr F1.95270.9361.2021w przedmiocie ustalenia wysokości świadczenia nienależnie pobranego w formie zasiłku celowego na leki.

Powyższa decyzja zapadła w następujących okolicznościach faktycznych i prawnych:

Decyzją z dnia 25 października 2021 r. nr F1.95270.9361.2021 Prezydent Miasta Krakowa:

-ustalił wysokość świadczenia nienależnie pobranego przez skarżącego w miesiącu styczniu 2021 r. w formie zasiłku celowego na leki w wysokości 200 zł przyznanego decyzją z dnia 18 stycznia 2021 r., znak: F1.95270.335.2021,

- zażądał zwrotu należności o której mowa w pkt. 1, w całości tj. w kwocie 200 zł,

- podał, że kwotę należną do zwrotu w wysokości 200 zł należy wpłacić w terminie do ostatniego dnia listopada 2022 r.

Od powyższej decyzji odwołanie wniósł skarżący, wskazując na bardzo ciężką sytuację życiowo-finansową.

Opisaną na wstępie decyzją Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Krakowie utrzymało w mocy decyzję organu pierwszej instancji.

W uzasadnieniu decyzji Kolegium podało, że zgodnie z art. 109 ustawy o pomocy społecznej, osoby i rodziny korzystające ze świadczeń z pomocy społecznej są obowiązane niezwłocznie poinformować organ, który przyznał świadczenie, o każdej zmianie w ich sytuacji osobistej, dochodowej i majątkowej, która wiąże się z podstawą do przyznania świadczeń. Zgodnie z art. 104 w zw. z art. 6 pkt. 16 ustawy o pomocy społecznej, świadczenie pieniężne uzyskane na podstawie przedstawionych nieprawdziwych informacji oraz uzyskane wskutek niepoinformowania o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej, jest świadczeniem nienależnie pobranym i podlega ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. O treści ww. przepisów skarżący był informowany przez pracownika socjalnego w toku postępowania w sprawie przyznania świadczenia pieniężnego, odpowiednie pouczenie zawarto także w decyzji administracyjnej kończącej postępowanie w sprawie.

Kolegium wskazało, że ustalono, iż na podstawie decyzji z dnia 18 stycznia 2021 r., znak: Fl.95270.335.2021, skarżący otrzymywał świadczenie w formie zasiłku celowego na zakup leków w wysokości 200 zł miesięcznie. W dniu 27 sierpnia 2021 r. skarżący poinformował, że zmieniła się jego sytuacja w ten sposób, że od 2 listopada 2020 r. podjął zatrudnienie na umowę o pracę i pierwsze wynagrodzenie z tego tytułu otrzymał w miesiącu grudniu 2020 r., nadto podjął prace na umowę zlecenie od 3 listopada 2020 r. i pierwsze wynagrodzenie otrzymał w grudniu 2020 r. co w okolicznościach przedmiotowej sprawy nie może być uznane za niezwłoczne poinformowanie organu. Odpowiednie pouczenie w tym zakresie zostało skarżącemu przekazane w decyzji przyznającej świadczenie. Organ podkreślił, że w trakcie wywiadu środowiskowego w dniu 11 stycznia 2021 r. w związku z toczącym się postępowaniem o przyznanie pomocy, skarżący zataił podjęcie zatrudnienia i uzyskiwanie z tego tytułu dochodu tym samym wprowadzając pracownika socjalnego w błąd.

W toku postępowania w sprawie nienależnie pobranych świadczeń ustalono, że zmianie uległa sytuacja dochodowa skarżącego. Dochód skarżącego, po odliczeniu alimentów świadczonych na rzecz innych osób, w miesiącu grudniu 2020 r. wyniósł 1626,08 zł (dochody z pracy 925,08 zł, zasiłek stały 645,00 zł i zasiłek okresowy 56,00 zł).

Kryterium dochodowe uprawniające do otrzymania zasiłku stałego w przypadku osoby samotnie gospodarującej zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej wynosi natomiast poniżej 701,00 zł. Dlatego też świadczenie w formie zasiłku celowego na leki w wysokości 200,00 zł organ uznał za świadczenie nienależnie pobrane.

Kolegium wyjaśniło, że zgodnie z art. 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej, w przypadkach szczególnie uzasadnionych, zwłaszcza jeżeli żądanie zwrotu wydatków na udzielone świadczenie, z tytułu opłat określonych w ustawie oraz z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części stanowiłoby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub też niweczyłoby skutki udzielanej pomocy, właściwy organ, na wniosek pracownika socjalnego lub osoby zainteresowanej, może odstąpić od żądania takiego zwrotu, umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty. O treści ww. przepisu skarżący informowany był w związku z wszczęciem postępowania w sprawie nienależnie pobranych świadczeń.

Dlatego też, oprócz ustalenia w zakresie nienależnie pobranego świadczenia, okresu jego pobierania i wysokości organ orzeka także co do żądania jego zwrotu, w tym zakresie biorąc pod uwagę w szczególności dyspozycję art. 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej. W toku postępowania skarżący złożył wniosek o odstąpienie od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.

W oparciu o ustalenia niniejszego postępowania Kolegium stwierdziło, że pomimo niepełnosprawności skarżącego pozostaje on w zatrudnieniu na umowę o pracę i umowę zlecenie i uzyskuje z tego tytułu dochód. Skarżący nie poinformował o swojej sytuacji dochodowej, co więcej w toku postępowania w styczniu 2021 r. podał nieprawdziwe informacje. Kolegium nie znalazło podstaw do odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Dlatego też zażądano zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w całości.

W skardze do Wojewódzkiego Sadu Administracyjnego w Krakowie skarżący zarzucił organowi dyskryminacje i poniżanie osób niepełnosprawnych.

W odpowiedzi na skargę Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Krakowie podtrzymało swoje dotychczasowe stanowisko i wniosło o oddalenie skargi.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie zważył, co następuje:

Stosownie do treści art. 1 § 2 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. z 2022 r., poz. 2492 ze zm.) w zw. z art. 3 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2023 r., poz. 1634, zwanej dalej w skrócie P.p.s.a.), sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej, stosując środki określone w ustawie. Kontrola sądu polega na zbadaniu zgodności z prawem (legalności) zaskarżonego aktu (odpowiednio decyzji, postanowienia) z przepisami postępowania administracyjnego, a także prawidłowości zastosowania i wykładni norm prawa materialnego. Sąd nie jest przy tym związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną, zgodnie z dyspozycją art. 134 § 1 P.p.s.a. Sąd administracyjny nie rozstrzyga więc merytorycznie, lecz ocenia zgodność decyzji z przepisami prawa.

Skarga zasługiwała na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 6 pkt 16 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2023 r., poz. 901, zwanej dalej ustawą o pomocy społecznej), użyte w ustawie określenie "świadczenie nienależnie pobrane" oznacza świadczenie pieniężne uzyskane na podstawie przedstawionych nieprawdziwych informacji lub niepoinformowania o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej.

W myśl art. 98 ustawy o pomocy społecznej świadczenia nienależnie pobrane podlegają zwrotowi od osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej, niezależnie od dochodu rodziny. Art. 104 ust. 4 stosuje się odpowiednio.

Stosownie zaś do art. 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej w przypadkach szczególnie uzasadnionych, zwłaszcza jeżeli żądanie zwrotu wydatków na udzielone świadczenie, z tytułu opłat określonych w ustawie oraz z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części stanowiłoby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub też niweczyłoby skutki udzielanej pomocy, właściwy organ, który wydał decyzję w sprawie zwrotu należności, o których mowa w ust. 1, na wniosek pracownika socjalnego lub osoby zainteresowanej, może odstąpić od żądania takiego zwrotu, umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty. Przepis art. 104 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej stanowi, że wysokość należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń podlegających zwrotowi oraz terminy ich zwrotu ustala się w drodze decyzji administracyjnej.

Dokonując zatem wykładni określenia "nienależnie pobrane świadczenie" należy uwzględnić to, czy osobie pobierającej takie świadczenie można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania).

Aby zatem przypisać skarżącemu, że we wskazanym okresie pobrał nienależnie świadczenie w formie zasiłku celowego na leki, najpierw organy powinny wykazać, że miał on świadomość co do zaistnienia okoliczności mających wpływ na przyznanie tego świadczenia i pomimo tego nie poinformował o zmianie sytuacji materialnej bądź osobistej.

Ocena świadomego działania strony, przeprowadzana dla celów postępowania w przedmiocie ustalenia i zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, wymaga zatem stwierdzenia przez organ, czy stronie były znane odpowiednie przepisy prawa, a więc wymaga stwierdzenia ponad wszelką wątpliwość, czy była ona skutecznie powiadomiona przez organ pomocy społecznej o okolicznościach, których zaistnienie ma wpływ na istnienie uprawnienia do świadczeń wypłacanych przez ten organ. Jednocześnie należy w tym miejscu wyjaśnić, że w orzecznictwie sądów administracyjnych utrwalony jest pogląd, że nie można uznać za spełniające wymogi prawidłowego pouczenia przytoczenie treści przepisu, czy też przepisów. Pouczenie spełnia wymogi prawidłowego tylko wówczas, gdy jest zredagowane w sposób zrozumiały dla konkretnej osoby i w taki sposób, aby mogła jego treść odnieść do swojej sytuacji, by następnie wiedzieć, że określona okoliczność w jej sytuacji ma znaczenie dla przyznania jej uprawnienia, a jej zaistnienie rodzi po jej stronie obowiązek poinformowania organu o tym fakcie (por. przykładowo wyroki NSA z dnia: 27 października 2010 r., sygn. akt I OSK 981/10; 8 marca 2013 r., sygn. akt I OSK 1529/12; 1 kwietnia 2011 r., sygn. akt I OSK 2078/10; 21 marca 2019 r., sygn. akt I OSK 3417/18).

Zwrócić także należy uwagę, że ustawodawca w art. 6 pkt 16 ustawy o pomocy społecznej posługuje się pojęciem "świadczenia nienależnie pobranego", a nie "świadczenia nienależnego", to przy ustalaniu świadczenia nienależnie pobranego i orzekaniu o jego zwrocie, nie wystarczy samo stwierdzenie, że świadczenia pieniężne z pomocy społecznej zostały - z obiektywnych względów - wypłacone nienależnie osobie lub rodzinie. To oznacza, że organ orzekając o zwrocie świadczenia, powinien badać, czy strona była świadoma tego, że świadczenie jej się nie należy, a więc powinien oceniać winę strony.

Tymczasem w rozpoznawanej sprawie orzekające w obydwu instancjach organy uznały, że skarżący zataił podjęcie zatrudnienia i uzyskiwanie z tego tytułu dochodu celowo wprowadzając pracownika socjalnego w błąd, co wyczerpało przesłankę z art. 6 pkt 16 ustawy o pomocy społecznej.

Istotnie z ustalonego stanu faktycznego niezbicie wynika, że skarżący istotnie podjął zatrudnienie. Niemniej jednak nie jest wystarczające jedynie wskazanie w kwestii, że odpowiednie pouczenie w tym zakresie zostało skarżącemu przekazane w decyzji przyznającej świadczenie oraz, że od 2 listopada 2020 r. podjął zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, pierwsze wynagrodzenie z tego tytułu otrzymał w miesiącu grudniu 2020 r., co w okolicznościach przedmiotowej sprawy poinformowanie w dniu 27 sierpnia 2021 r. nie może być uznane za niezwłoczne poinformowanie organu.

Zdaniem Sądu niedopuszczalne są w tym względzie swego rodzaju założenia a priori. Obowiązkiem organów było wykazanie, że pouczenie zawarte w decyzji przyznającej mu świadczenie było tak zredagowane, że skarżący mógł z łatwością zrozumieć jego treść i odnieść go do swojej sytuacji oceniając przy tym, że okoliczność podjęcia przez niego zatrudnienia i uzyskania z tego tytułu dochodu zmienia jego sytuację dochodową, o której powinien niezwłocznie poinformować organ, bo ma ona znaczenie dla przyznania tego świadczenia. Samo powołanie się na art. 109 ustawy o pomocy społecznej, w świetle którego beneficjenci są obowiązani niezwłocznie poinformować organ, który przyznał świadczenie lub ustalił odpłatność, o każdej zmianie w ich sytuacji osobistej, dochodowej i majątkowej, która wiąże się z podstawą do przyznania świadczeń lub ponoszenia odpłatności jest w tym zakresie daleko niewystarczające.

Ale nawet jeżeli by uznać, że pouczenie o tej treści, że powtarza ono zasadniczą część art. 109 ustawy o pomocy społecznej z jakiś względów mogłoby by być uznane za spełniające wymogi prawidłowego pouczenia, to organy nie wykazały dostatecznie zaistnienia przesłanki z art. 6 pkt 16 ustawy o pomocy społecznej.

W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego "...wykładnia sformułowania "nieprawdziwe informacje" wskazuje na jego obiektywny charakter - "nieprawdziwą informacją" jest informacja niezgodna ze stanem faktycznym. Należy też przyjąć, że niezwłoczne niepoinformowanie o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej nie wymaga oceny stanu emocjonalnego czy intelektualnego wnioskodawcy." (por. wyrok NSA z dnia 7 października 2021 r., sygn. akt I OSK 538/21; LEX nr 3267517).

Zdaniem Sądu z poglądem tym nie można do końca się zgodzić. Oczywiście, że niepoinformowanie jest okolicznością obiektywną, lecz mogącą wynikać z tego, iż nie każda np. zmiana sytuacji materialnej może mieć znaczenie dla podstaw przyznania określonego świadczenia. Dlatego też obowiązkiem organów jest jednak, zdaniem Sądu, wykazanie posiadania przez beneficjenta wiedzy co do znaczenia np. zmiany jego sytuacji materialnej dla podstawy przyznania określonego świadczenia, o które się starał. Tego zabrakło w rozważaniach organów obydwu instancji.

Ponadto, zgodnie z treścią art. 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej w przypadkach szczególnie uzasadnionych, zwłaszcza jeżeli żądanie zwrotu wydatków na udzielone świadczenie z tytułu nienależnie pobranych świadczeń niweczyłoby skutki udzielanej pomocy, właściwy organ, który wydał decyzję w sprawie zwrotu należności, na wniosek pracownika socjalnego lub osoby zainteresowanej, może odstąpić od żądania takiego zwrotu, umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty.

Organy administracji publicznej orzekające w sprawach zwrotu nienależnie pobranych środków pomocy publicznej mają zatem obowiązek stosowania art. 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej także na etapie postępowania w przedmiocie ustalenia kwoty do zwrotu wynikającej z faktu nienależnego pobrania wsparcia. Wynika to wprost z treści art. 98 in fine ustawy o pomocy społecznej. Oznacza to, że postępowanie wyjaśniające prowadzone przez organy powinno obejmować nie tylko kwestie związane z ustaleniem, że określone świadczenia zostały pobrane nienależnie i wyliczenia ich wysokości, ale także ustalenie, czy zwrot takiej należności stanowiłby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub niweczyłby skutki udzielonej pomocy.

Za niewystarczające uznać należało jedynie jednozdaniowe stwierdzenie, że "Organ nie znalazł jednak podstaw do odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia" oraz dodanie, iż pomimo niepełnosprawności skarżący pozostaje w zatrudnieniu na umowę o pracę i umowę zlecenie i uzyskuje z tego tytułu dochód i nie poinformował o swojej sytuacji dochodowej, co więcej w toku postępowania w oświadczeniu z dnia 11 stycznia 2021 r. podał nieprawdziwe informacje."

Nie wypowiedziały się organy zupełnie, czy zwrot takiej należności stanowiłby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub niweczyłby skutki udzielonej jej pomocy. Stanowisko w tym zakresie Kolegium nakazuje również zwrócić uwagę, że z nienależnie pobranym świadczeniem z art. 6 pkt 16 mamy do czynienia wówczas, gdy ktoś podał nieprawdziwe informacje (pierwsza sytuacja) lub gdy nie poinformował o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej (druga sytuacja). Nieprawdziwa informacją jest zaś ta, która jest sprzeczna ze stanem faktycznym.

Powyższe stanowi nie tylko o błędnej wykładni przepisów prawa materialnego i ich niewłaściwym zastosowaniu (art. 6 pkt 16 i 98 oraz 104 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej), ale także wskutek tego - o nie ustaleniu wszystkich istotnych dla treści rozstrzygnięcia okoliczności, co stanowi naruszenia przepisów prawa procesowego w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik tej sprawy – artykułów 7, 77 § 1, 80 i 107 § 3 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2023 r., poz.. 775), co wyczerpuje przesłanki do uchylenia kontrolowanych decyzji o których mowa w 145 § 1 pkt 1 lit a i c P.p.s.a.

Wobec powyższego skarga musiała wywrzeć zamierzony skutek.

W tym stanie rzeczy, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie, na podstawie art. 145 § 1 pkt 1 lit a i c, art. 135 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2023 r., poz.1634), orzekł, jak w punkcie I sentencji wyroku.

Na podstawie art. 250 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2023 r., poz. 1634 ), Sąd przyznał wyznaczonemu z urzędu pełnomocnikowi skarżącego – koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w wysokości 195, 12 zł, wynikającej z § 21 ust. 1 pkt 1 lit. c w związku z § 4 ust. 2 pkt 1 i 3 oraz ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. z 2019 r., poz. 68), orzekając, jak w punkcie II sentencji wyroku. Sąd brał

przy tym pod uwagę przede wszystkim nakład pracy pełnomocnika, jego wkład w przyczynienie się do wyjaśnienia sprawy oraz nieskomplikowany charakter spraw i tożsamość stanu faktycznego, a w szczególności okoliczności, iż skarżący sam sporządził i złożył skargę, zaś pełnomocnik przystąpił do postępowania już po jej wniesieniu, a rola jego ograniczyła się do stawiennictwa na rozprawie, podtrzymaniu skargi i jedynie uzupełnieniu jej argumentacji w wystąpieniu na rozprawie. Sąd uznał zatem, że przyznane koszty w wysokości określonej w wyroku za adekwatne w każdej ze spraw.