Wyrok z dnia 2004-04-20 sygn. V CK 431/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CK 431/02

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 kwietnia 2004 r. Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Bronisław Czech (przewodniczący)

SSN Barbara Myszka

SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Protokolant Piotr Malczewski

w sprawie z powództwa J. Z. przeciwko S. G.

o ustalenie,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 kwietnia 2004 r., kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 31 stycznia 2002 r., sygn. akt I ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo J. Z. przeciwko S. G. o ustalenie, że własność samochodu marki A. […] o cechach bliżej określonych w pozwie należy do powoda, a nie do pozwanego. Oddalając powództwo Sąd ten ustalił, że powód zawarł w dniu 11 sierpnia 1997 r. z M. M. umowę komisu, w której ten ostatni zobowiązał się dokonać sprzedaży komisowej samochodu marki A.[…] stanowiącego własność powoda za kwotę nie niższą niż 65.000 zł. Samochód został sprzedany, umową z dnia 28 sierpnia 1997 r., pozwanemu S. G., jednak dotychczasowy właściciel nie uzyskał należnej mu kwoty z uwagi na zachowanie się M. M. polegające na rozpoczynaniu działalności komisowej, gromadzenie samochodów, a następnie wywożenie ich w ciągu jednej nocy na lawetach. Taka też sytuacja miała miejsce w komisie, do którego powód „wstawił" swój samochód. Samochody znajdujące się na terenie komisu, wyprodukowane po 1995 r. zostały z niego wywiezione pomiędzy 31 sierpnia a pierwszymi dniami września 1997 r.

Ustalając ten stan faktyczny Sąd oparł się na dokumentach (umowa sprzedaży, faktura wystawiona na rzecz S. G.) oraz zeznaniach świadków. Sąd nie dał wiary zeznaniom świadka J. J., który pracując w ochronie komisu, na swój prywatny użytek sporządzał każdego dnia po przyjściu do pracy protokół uwidaczniający numery znajdujących się w komisie samochodów. Według jego protokołów, których oryginały jednak zaginęły, sporny samochód A.[…] znajdował się na terenie komisu jeszcze w dniu 30 sierpnia 1997 r., a więc po dacie umowy zawartej pomiędzy M. M. a S. G. oraz po wydaniu samochodu nabywcy. Sąd wskazał, że zeznania tego świadka są sprzeczne z zeznaniami pozwanego oraz pozostałych świadków. Wobec tego umowa zawarta pomiędzy M. M. a S. G. skutecznie przeniosła własność samochodu na tego ostatniego. Jako podstawę prawną nabycia Sąd wskazał art. 169 § 1 k.c., gdyż uznał, że wprawdzie powód skutecznie uchylił się od skutków prawnych oświadczenia woli o zawarciu umowy komisu, jednak mimo zniweczenia skutków prawnych umowy komisu ustalił, iż powód dobrowolnie powierzył samochód prowadzącemu komis M. M.. Zatem pozwany, pozostając w dobrej wierze, nabył własność rzeczy w chwili objęcia jej w posiadanie.

Apelacja powoda została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 31 stycznia 2002 r. Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji. Dodatkowo wskazał, że brak jest przekonujących dowodów, iż pomiędzy pozwanym a M. M. istniała przestępcza zmowa. Nie mogą o niej świadczyć, zwłaszcza w zestawieniu z pozostałymi dowodami zgromadzonymi w sprawie, zapiski świadka J. J., czy stwierdzenie pozwanego, że samochód miał stanowić lokatę pieniędzy.

Kasacja powoda oparta została na obu podstawach kasacyjnych. W ramach naruszenia prawa materialnego wskazuje się art. 58 k.c. jako pominięty przez Sąd mimo nieważności umowy komisu; art. 88 § 1, art.86 i 84 k.c., art. 556 § 2 i 770 k.c., oraz art. 169 § 1 i 2 oraz art. 415 k.c. „przez błędne przyjęcie", że w wyniku umowy pomiędzy pozwanym a M. M. doszło do nabycia własności przez S. G.. W ramach naruszenia przepisów postępowania natomiast powód wskazuje art. 233 § 1 w związku z art. 382 i art. 391 k.p.c. przez dokonanie ustaleń sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego.

W odpowiedzi na kasację pozwany wniósł o jej odrzucenie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W rozpoznawanej sprawie oba Sądy przyjęły, że powód skutecznie uchylił się od skutków prawnych oświadczenia woli, którego złożenie doprowadziło do zawarcia przez niego umowy komisu z M. M.. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli z powodu wad tego oświadczenia pociąga za sobą skutek wsteczny. Oznacza to, że umowę komisu należy traktować jako niezawartą i - co oczywiste - upadają wszystkie jej skutki, m.in. upoważnienie komisanta do rozporządzania cudzą rzeczą stanowiącą przedmiot umowy komisu sprzedaży (o taki rodzaj umowy chodziło w sprawie). Komisant staje się osobą nieuprawnioną do rozporządzania cudzą rzeczą, w następstwie czego skuteczność nabycia własności rzeczy przez osobę, która zawarła z nim umowę sprzedaży należy oceniać według treści art. 169 k.c. Tak też uczyniły oba Sądy orzekające.

Artykuł 169 k.c. nieco odmiennie określa przesłanki nabycia własności rzeczy ruchomej od nieuprawnionego w zależności od tego, czy rzecz wyszła spod władzy właściciela zgodnie z jego wolą (dobrowolnie), czy też wbrew jego woli. Stąd w doktrynie rozróżnia się rzeczy powierzone i utracone przez właściciela. Zwykle rozróżnienie tych kategorii nie nastręcza większych trudności, jednak występują kontrowersje w ocenie sytuacji, w której oddanie rzeczy przez właściciela innej osobie nastąpiło pod wpływem wad oświadczenia woli. Do tej kwestii w istocie sprowadza się zasadniczy problem w rozpoznawanej sprawie. Należy rozstrzygnąć, czy skuteczne uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli przez komitenta pozwala uznać, że powierzenie rzeczy komisantowi nie może być traktowane jako dobrowolne wyzbycie się władztwa nad rzeczą przez właściciela.

W literaturze polskiej zaprezentowane zostały dwa zasadnicze stanowiska. Zgodnie z pierwszym wydanie rzeczy przez właściciela innej osobie na skutek błędu, podstępu lub groźby oraz na skutek pozornej czynności prawnej jest równoznaczne z jej utraceniem. Według drugiego, należy rozróżnić sytuacje, gdy rzecz została wydana przez właściciela innej osobie w ramach pozornej czynności prawnej, czy też na skutek błędu (z wyodrębnieniem podstępu) lub groźby. W razie błędu „zwykłego" oraz w przypadku pozorności mamy do czynienia z powierzeniem rzeczy i, co za tym idzie, znajdzie zastosowanie art. 169 § 1 k.c. Jeżeli jednak wydanie rzeczy późniejszemu nieuprawnionemu zbywcy nastąpiło w wyniku groźby lub podstępu, rzecz taką należy zaliczyć do utraconych. W konsekwencji, w tego rodzaju sytuacjach, nabycie własności rzeczy w wyniku umowy zawartej z nieuprawnionym zbywcą będzie uzależnione także od upływu trzyletniego terminu określonego w art. 169 §2 k.c.

Należy podzielić drugi z przedstawionych poglądów. Artykuł 169 k.c. normujący przesłanki nabycia własności rzeczy od nieuprawnionego zawiera pewną regułę, według której następuje wyważanie interesów właściciela rzeczy oraz nabywcy rzeczy, który – działając w dobrej wierze – nabył rzecz od osoby nieuprawnionej. Ustawodawca przyjął, że obciążenie właściciela ryzykiem utraty własności w wyniku nabycia rzeczy przez inną osobę od nieuprawnionego zbywcy powinno doznawać ograniczeń w sytuacjach, gdy właściciel nie miał wpływu na wyjście rzeczy spod jego władztwa. Stąd w razie powierzenia rzeczy przez właściciela osobie, która następnie zbywa rzecz powierzoną, ryzyko utraty własności obciąża właściciela w sposób nieograniczony. On ponosi swoistą odpowiedzialność za to, że obdarzył zaufaniem niewłaściwą osobę i dobrowolnie przeniósł na nią władztwo nad rzeczą ruchomą. Takich sytuacji, jak wskazano, dotyczy art. 169 § 1 k.c. Poczucie sprawiedliwości, a także zasada ochrony praw właściciela, nakazuje jednak ograniczyć wskazane ryzyko w tych sytuacjach, w których właściciel utracił rzecz wbrew swojej woli. W grę wchodzą w pierwszej kolejności przypadki oczywiste, takie jak wymienione przykładowo w art. 169 § 2 k.c. kradzież rzeczy lub jej zgubienie. Nie wyczerpują one wszakże zakresu pojęcia „rzecz utracona przez właściciela". Wynika to już z samego sformułowania art. 169 § 2 in principio k.c., w którym wskazane zostały przypadki kradzieży i zgubienia rzeczy, a także pozostałe przypadki, nieokreślone w ustawie, kiedy rzecz została „w inny sposób" utracona przez właściciela.

„Inny sposób" utracenia rzeczy przez właściciela to także sytuacje, w których wydanie rzeczy nastąpiło w wykonaniu zobowiązania wykreowanego oświadczeniem woli złożonym na skutek podstępu (art. 86 k.c.) lub groźby (art. 87 k.c.). Uchylenie się od skutków prawnych takiego oświadczenia woli i unieważnienie w rezultacie dokonanej czynności, musi prowadzić do upadku wszystkich jej skutków prawnych, a także do innej oceny zdarzenia w postaci wyjścia rzeczy ruchomej spod władztwa właściciela. Nie sposób bowiem twierdzić, że wydanie pod wpływem groźby lub na skutek wyłudzenia rzeczy, w sytuacji, gdy właściciel uchylił się od skutków prawnych swojego oświadczenia po ustaniu stanu zagrożenia lub po wykryciu podstępu, nastąpiło zgodnie z wolą właściciela. Konsekwentnie należy przyjąć, że w takich sytuacjach rzecz została przez właściciela utracona, a nie powierzona innej osobie.

Odnosząc powyższy wywód do stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy trzeba stwierdzić, że skuteczne uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego przy zawieraniu umowy komisu między powodem a M. M. pozwala w rezultacie kwalifikować wyjście samochodu marki A.[…] spod władztwa powoda jako utracenie przez niego tej rzeczy. W takiej sytuacji nie byłoby możliwe nabycie własności spornego samochodu przez S. G. po upływie kilkunastu dni od chwili „wstawienia" samochodu przez powoda do komisu prowadzonego przez M. M..

Przyjęcie przedstawionego stanowiska czyni zasadnymi większość zarzutów sformułowanych w kasacji powoda. Jednak jako niezasadny należy ocenić zarzut naruszenia art. 58 k.c. Sąd drugiej instancji, podobnie jak Sąd Okręgowy, ustaliły, że powód skutecznie uchylił się od skutków prawnych swojego, obarczonego wadą, oświadczenia woli. W takiej sytuacji nie mogło wchodzić w grę zastosowanie art. 58 k.c. (nawiasem mówić skarżący nie precyzuje, który z paragrafów tego przepisu powinien znaleźć zastosowanie), gdyż skutek w postaci bezwzględnej nieważności czynności prawnej występuje jedynie przy dwóch rodzajach wad, tzn. w razie pozorności (art. 83 § 1 k.c.) oraz w przypadku złożenia oświadczenia woli w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.). Jako niezrozumiały należy natomiast ocenić zarzut naruszenia art. 415 k.c., gdyż skarżący nie precyzuje, o jaki czyn niedozwolony chodzi i jaki związek mógłby ewentualnie istnieć pomiędzy kwestią nabycia własności rzeczy przez nieuprawnionego a owym czynem niedozwolonym.

Rozstrzygnięcie we wskazany sposób kwestii, czy samochód został przez powoda powierzony M. M. czy też został utracony, nie pozwala jednak jeszcze na jednoznaczne rozstrzygnięcie sporu. Sąd drugiej instancji, podobnie jak Sąd Okręgowy, nie rozważały bowiem w ogóle kwestii, jaka wada stanowiła przyczynę uchylenia się przez powoda od skutków prawnych złożonego przez niego oświadczenia woli. Tymczasem ta właśnie kwestia ma decydujące znaczenie dla oceny zasadności żądania sformułowanego w pozwie. Jeżeli bowiem zostanie ustalone, że w grę wchodzi podstęp, powód utracił swój samochód, a nie powierzył go M. M.. W takim przypadku właściwym dla oceny skuteczności nabycia własności przez pozwanego będzie art. 169 § 2 zdanie pierwsze k.c. Jeżeli natomiast w grę wchodziłaby inna wada oświadczenia woli (poza groźbą), właściwym stawałby się § 1 art. 169 k.c. Rozstrzygnięcie w tym zakresie nie jest jednak możliwe w postępowaniu przed Sądem Najwyższym.

Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu, a sprawa przekazaniu do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1 k.p.c.).