Wyrok z dnia 2024-01-11 sygn. I OSK 777/22

Naczelny Sąd Administracyjny w składzie: Przewodniczący: sędzia NSA Aleksandra Łaskarzewska Sędziowie: sędzia NSA Elżbieta Kremer (spr.) sędzia del. WSA Dariusz Chaciński Protokolant: starszy asystent sędziego Anna Siwonia-Rybak po rozpoznaniu w dniu 11 stycznia 2024 r. na rozprawie w Izbie Ogólnoadministracyjnej skargi kasacyjnej Z. P. od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 14 grudnia 2021 r. sygn. akt II SA/Bk 805/21 w sprawie ze skargi Z. P. na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Białymstoku z dnia 6 września 2021 r. nr [...] w przedmiocie umorzenia należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego oddala skargę kasacyjną.

Wyrokiem z dnia 14 grudnia 2021 r. sygn. akt II SA/Bk 805/21 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku oddalił skargę Z. P. na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Białymstoku z dnia 6 września 2021 r. w przedmiocie umorzenia należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego.

Wyrok zapadł na tle następujących okoliczności sprawy:

Skarżący wystąpił z wnioskiem o umorzenie pozostałej do spłaty należności dłużnika alimentacyjnego z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego.

Decyzją z dnia 30 lipca 2021 r. Prezydent Miasta Białegostoku odmówił umorzenia w całości pozostałej do spłaty kwoty należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego wraz z odsetkami.

W uzasadnieniu decyzji organ I instancji wyjaśnił, że skarżący - lat 49, jest rozwiedziony i prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe w domu jednorodzinnym, którego jest współwłaścicielem w części wraz z siostrą (z którą jest także współwłaścicielem gruntów rolnych o pow. 0,33ha oraz budynków gospodarczych). Wnioskodawca nie pracuje zawodowo, ani dorywczo. Aktualnie korzysta ze świadczeń z pomocy społecznej w postaci zasiłku stałego w kwocie 645 zł miesięcznie. Wnioskodawca z uwagi na ogólny stan zdrowia orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS Oddział w Białymstoku z dnia 22 września 2015 r. był uznany za całkowicie niezdolnego do pracy do 30 września 2016 r. Nie nabył uprawnień do otrzymywania renty chorobowej. Orzeczeniem Wojewódzkiego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności był uznany za osobę niepełnosprawną w stopniu umiarkowanym przyznanym okresowo do dnia 31 stycznia 2017 r. (warunki pracy chronionej). Skarżący z uwagi na stan zdrowia orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS Oddział w Białymstoku z dnia 22 października 2019 r. został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy do dnia 31 października 2020 r. Ponadto został również uznany za osobę niepełnosprawną w stopniu umiarkowanym przyznanym okresowo do dnia 24 maja 2022 r. Jednocześnie wnioskodawca, z uwagi na stan zdrowia orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS Oddział w Białymstoku z dnia 10 maja 2021 r. został uznany za częściowo niezdolnego do pracy do dnia 31 maja 2022 r., natomiast w okresie od 23 maja 2019 r. do 31 października 2020 r. był całkowicie niezdolny do pracy. Ponadto wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 10 listopada 2015 r., sygn. akt V RC 276/15 ustalono, że obowiązek alimentacyjny Z. P. wobec P. P. i D. P. ustał z dniem 3 czerwca 2015 r.

Od powyższej decyzji skarżący złożył odwołanie.

Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Białymstoku decyzją z dnia 6 września 2021 r. utrzymało w mocy zaskarżoną decyzję.

W uzasadnieniu organ odwoławczy wskazał, że dłużnik alimentacyjny jest co do zasady osobą borykającą się z problemami finansowymi, dlatego sytuacja dochodowa, rodzinna i zdrowotna dłużnika ubiegającego się o umorzenie należności z tytułu wypłaconych z funduszu alimentacyjnego świadczeń powinna wyróżniać go spośród innych dłużników alimentacyjnych. Skarżący prowadzi samodzielne gospodarstwo domowe w domu jednorodzinnym, którego jest współwłaścicielem w części wraz z siostrą. Jest osobą bezrobotną i aktualnie korzystającą ze świadczeń z pomocy społecznej w postaci zasiłku stałego w kwocie 645 zł miesięcznie. Legitymuje się orzeczeniami o niepełnosprawności, z treści których wynika, że orzeczenia wydane są do 31 maja 2022 r. i 24 maja 2022 r., można więc uznać, że niepełnosprawność skarżącego ma charakter czasowy.

Samorządowe Kolegium Odwoławcze podkreśliło, że skarżący pomimo trudnej sytuacji finansowej dokonuje wpłat z tytułu zadłużenia w formie rat, w wysokości po 100 zł miesięcznie, które zostały ustalone decyzją z dnia 16 maja 2018 r., a ponadto ma możliwość w przyszłości poszukiwania pracy. Nawet mimo posiadania pewnych schorzeń, które wymagają leczenia, może on podjąć próbę znalezienia pracy umożliwiające zatrudnienia. Ponadto możliwość braku regulowania spłaty zadłużenia nie jest okolicznością uzasadniającą umorzenie należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego powstałych w poprzednich okresach. Zgłoszone przez skarżącego okoliczności, nie czynią jego sytuacji wyjątkową na tle innych dłużników alimentacyjnych, bowiem z samej istoty zadłużenia wynika zły stan finansowy i zdrowotny dłużnika.

Skargę na powyższą decyzję wniósł skarżący, powołując się na swoją trudną sytuację zdrowotną, materialną i finansową, w tym orzeczoną niepełnosprawność, a także brak możliwości zarobkowania.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku oddalając skargę uznał, że organ zebrał wyczerpująco materiał dowodowy i poddał go ocenie zgodnie z regułami wynikającymi z K.p.a. Ustalenia faktyczne i motywy, które legły u podstaw zaskarżonego rozstrzygnięcia nie dawały, w ocenie Sądu, podstaw do stwierdzenia przekroczenia przez organ granic uznania administracyjnego.

Na skarżącym w chwili obecnej nie ciąży już obowiązek alimentacyjny, gdyż ustał z dniem 3 czerwca 2015 r. (wyrok Sądu Rejonowego z dnia 10 listopada 2015 r. sygn. akt V RC 276/15). Do uregulowania dla skarżącego pozostała zatem kwota 5.858,82 zł i odsetki w kwocie 2.232,33 zł.

W ocenie Sądu trafnie organy wskazały, że wprawdzie sytuacja zdrowotna i dochodowa skarżącego jest trudna, niemniej jednak do stanu zadłużenia doszło na skutek zaniechania skarżącego. W związku z powyższym, zdaniem Sądu, wprawdzie sytuacja dochodowa i rodzinna skarżącego może, co do zasady, stanowić przesłankę umorzenia przez organ właściwy wierzyciela tego rodzaju należności, jednakże wybór rozstrzygnięcia po dokonaniu jej analizy, należy ostatecznie do organu administracji, który w rozpatrywanej sprawie w sposób wyczerpujący i logiczny przedstawił swoje stanowisko w oparciu o całokształt materiału dowodowego (art. 80 K.p.a.).

Podkreślono przy tym, że skarżący kilkukrotnie już składał wnioski o umorzenie należności alimentacyjnych, a sprawy te również były przedmiotem postępowań przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym w Białymstoku i Naczelnym Sądem Administracyjnym.

Ponadto Sąd wskazał, że umorzenie przedmiotowych należności prowadziłoby do przerzucenia obowiązku utrzymania dziecka dłużnika na wszystkich podatników, a zatem sprzeciwia się temu interes społeczny. Natomiast trudna sytuacja materialna i życiowa rodziców nie zwalnia ich od obowiązku świadczenia na potrzeby dzieci. Rodzice są obowiązani dzielić się z dziećmi nawet bardzo niskimi dochodami. Zobowiązania o charakterze alimentacyjnym mają zatem charakter obligatoryjny, a wszelkie zwolnienia z obowiązku alimentacyjnego także mają charakter wyjątkowy i powinny być interpretowane w sposób ścisły, a nie rozszerzający.

Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wniósł skarżący, zarzucając naruszenie:

1) prawa materialnego, tj. art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 2008 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów poprzez jej niewłaściwe zastosowanie polegające na błędnym i niewłaściwym przyjęciu, że sytuacja skarżącego nie wskazuje na przeszkody zdrowotne życiowe, które stanowią realną przeszkodę w możliwości pozyskania dochodu;

2) przepisów postępowania mające wpływ na wynik sprawy, tj. art. 7 K.p.a. poprzez przekroczenie zasady prawdy obiektywnej, art. 8 K.p.a. poprzez naruszenia zasady pogłębiania zaufania do organów publicznych, art. 11 K.p.a. poprzez naruszenie zasady przekonywania, art. 77 K.p.a. poprzez naruszenia zasady oficjalności postępowania dowodowego, a także art. 80 K.p.a. poprzez dokonanie dowolnej oceny dowodów, a naruszenie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Mając na uwadze powyższe zarzuty skarżący kasacyjnie wniósł o:

1) uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy sądowi administracyjnemu do ponownego rozpoznania;

2) przyznanie kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych dla pomocy prawnej udzielonej z urzędu za postępowanie przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym, która nie została opłacona ani w części ani w całości oraz zwrotu wydatków w kwocie 150,44 zł jako zwrot wydatków związanych z przejazdem pełnomocnika z Łomży do Białegostoku w dniach 23 lutego 2022 r. celem zapoznania się z aktami sprawy;

3) zasądzenie kosztów zastępstwa przed Naczelnym Sądem Administracyjnym dla radcy prawnego udzielonej z urzędu, która nie została opłacona ani w części ani w całości w maksymalnej wysokości wynikającej z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości;

4) rozpoznanie skargi kasacyjnej na rozprawie.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje: zgodnie z art. 183 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2023 r., poz. 1634 ze zm.), dalej powoływanej jako "P.p.s.a.", Naczelny Sąd Administracyjny związany jest podstawami skargi kasacyjnej, z urzędu zaś bierze pod uwagę jedynie nieważność postępowania. W niniejszej sprawie żadna z wymienionych w art. 183 § 2 P.p.s.a. przesłanek nieważności postępowania nie zaistniała, wobec czego kontrola Naczelnego Sądu Administracyjnego ograniczyła się wyłącznie do zbadania zawartych w skardze zarzutów, sformułowanych w granicach podstaw kasacyjnych.

Skargę kasacyjną oparto na obu podstawach określonych w art. 174 P.p.s.a., tj. naruszeniu prawa materialnego (pkt 1) i przepisów postępowania (pkt 2). W tej sytuacji w pierwszej kolejności podlegają rozpoznaniu zarzuty naruszenia przepisów postępowania. Powołanie się na obie podstawy wymaga co do zasady rozważenia w pierwszej kolejności prawidłowości zarzutów procesowych, gdyż dopiero po przesądzeniu, że stan faktyczny sprawy został prawidłowo ustalony i nie doszło do istotnych uchybień procesowych, można przejść do oceny podstawy naruszenia prawa materialnego.

W ramach podstawy określonej w art. 174 pkt 2 P.p.s.a. zarzucono naruszenie art. 7 K.p.a., art. 8 K.p.a., art. 11 K.p.a., art. 77 K.p.a., a także art. 80 K.p.a. bez powiązania z przepisami ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Tymczasem dla poprawności zarzutu sformułowanego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, tj. art. 174 pkt 2 P.p.s.a. konieczne jest wskazanie przepisów procedury sądowoadministracyjnej naruszonych przez sąd w powiązaniu z właściwymi przepisami regulującymi postępowanie przed organami. Sąd administracyjny nie orzeka bowiem na podstawie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, lecz na podstawie przepisów ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. To w oparciu o przepisy tej ustawy sąd administracyjny ocenia legalność postępowania administracyjnego prowadzonego na podstawie K.p.a. Stąd prawidłowo sformułowany zarzut skargi kasacyjnej naruszenia prawa procesowego powinien przywoływać odpowiednie przepisy procedury sądowoadministracyjnej, ale w powiązaniu z przepisami K.p.a., jak również innymi przepisami dotyczącymi postępowania jeżeli takie przepisy w danej sprawie miały zastosowanie. Niepełne wskazanie podstawy kasacyjnej przez jej autora nie dyskwalifikuje jednak zarzutu naruszenia przepisów postępowania, gdyż Naczelny Sąd Administracyjny po przeanalizowaniu uzasadnienia skargi kasacyjnej samodzielnie zidentyfikował zarzut naruszenia prawa przez wojewódzki sąd administracyjny (por. uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego w pełnym składzie z dnia 26 października 2009 r. sygn. akt I OPS 10/09 wraz z uzasadnieniem, opubl. ONSAiWSA 2010, nr 1, poz. 1). Według skarżącego kasacyjnie Wojewódzki Sąd Administracyjny w Białymstoku nie dostrzegł naruszenia wskazanych przepisów postępowania oddalając skargę, pomimo że organy przekroczyły zasadę prawdy obiektywnej, pogłębiania zaufania do organów publicznych, przekonywania, oficjalności postępowania dowodowego, a także w sprawie dokonano dowolnej oceny dowodów. Uwzględniając powyższe należało przyjąć, że w istocie zarzut ten dotyczy naruszenia art. 151 P.p.s.a. w zw. z art. 7 K.p.a., art. 8 K.p.a., art. 11 K.p.a., art. 77 K.p.a. oraz art. 80 K.p.a.

Zgodnie ze wskazanymi przepisami, organy administracji stoją na straży praworządności i podejmują kroki niezbędne do dokładnego ustalenia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli (art. 7 K.p.a.), powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwieniu sprawy, aby w ten sposób w miarę możności doprowadzić do wykonania przez strony decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu (art. 11 K.p.a.), zobowiązane są w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy (art. 77 § 1 K.p.a.) i dopiero na podstawie całokształtu materiału dowodowego ocenić, czy dana okoliczność została udowodniona (art. 80 K.p.a.). Biorąc pod uwagę powyższe należy zgodzić z oceną dokonaną przez Sąd I instancji, że organy administracyjne dysponowały wystarczającym materiałem dowodowym istotnym dla sprawy. W sprawie ustalono wysokość zobowiązań skarżącego, jego aktualne dochody, stan zdrowia, ogólną sytuację finansową i życiową.

W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego zebrany w sprawie materiał dowodowy był wystarczający dla prawidłowego jej rozstrzygnięcia i został przez organy prawidłowo oceniony. Niezasadne jest zatem twierdzenie skarżącego kasacyjnie, że w kontrolowanym przez Sąd I instancji postępowaniu administracyjnym doszło do naruszenia art. 7, art. 11, art. 77 § 1 i art. 80 K.p.a., a wydane decyzje były przedwczesne. Brak jest podstaw do kwestionowania rzetelności postępowania dowodowego i prawidłowości ustaleń stanowiących podstawę wydanych w sprawie decyzji odmawiających umorzenia przedmiotowych należności. Dokonana ocena materiału dowodowego może być natomiast skutecznie podważona tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami lub gdy rozumowanie wykracza poza reguły logiki albo, wbrew zasadom doświadczenia życiowego, nie uwzględnia związku przyczynowo-skutkowego. Taka sytuacja nie ma jednak miejsca w niniejszej sprawie. Nie jest zatem wystarczające do wykazania naruszenia ww. przepisów prawa procesowego samo przekonanie skarżącego kasacyjnie o innej niż przyjęta doniosłości poszczególnych dowodów i ich odmiennej ocenie.

Zauważyć przy tym należy, że materialnoprawną podstawą zaskarżonej decyzji stanowił art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2021 r., poz. 877), zgodnie z którym organ właściwy wierzyciela może na wniosek dłużnika alimentacyjnego umorzyć jego należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego łącznie z odsetkami w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty, uwzględniając sytuację dochodową i rodzinną. Powołany przepis wskazuje zatem kryteria brane pod uwagę przez organ (sytuacja dochodowa i rodzinna wnioskodawcy), ale uwzględnienie wniosku pozostawia do uznania organu, zobowiązanego do uwzględnienia zarówno słusznego interesu strony, jak i interesu społecznego. Umorzenie ciążącego na dłużniku alimentacyjnym zadłużenia z tytułu wypłaconych na rzecz uprawnionego świadczeń z funduszu alimentacyjnego, do zwrotu których jest on zobligowany z mocy art. 27 ust. 1 tej ustawy, stanowi bez wątpienia najdalej idącą formę ulgi w ich spłacie, jakiej organ właściwy wierzyciela może temu dłużnikowi udzielić w warunkach uznania administracyjnego. Ma ono zatem charakter wyjątkowy i zachodzi jedynie wówczas, gdy na skutek obiektywnych okoliczności, sytuacja dochodowa i rodzinna uniemożliwia zobowiązanemu wywiązanie się z ciążącego na nim obowiązku. Co do zasady bowiem każdy dłużnik alimentacyjny wobec którego okazała się bezskuteczna egzekucja nie uzyskuje dochodów wystarczających na pokrycie zasądzonych przez sąd alimentów. Samo uzyskiwanie niskich dochodów bądź też nieuzyskiwanie dochodów nie jest okolicznością wyjątkową i szczególną - na tle innych dłużników alimentacyjnych. Zatem sytuacja rodzinna i dochodowa dłużnika ubiegającego się o umorzenie należności musi go wyróżniać spośród innych dłużników alimentacyjnych. Może mieć to miejsce tylko wówczas, gdy sytuacja dochodowa lub rodzinna nie pozwala dłużnikowi na wywiązanie się z obowiązku alimentacyjnego. Rzecz jednak w tym, że stan taki powinien być efektem wpływu czynników obiektywnych. Przepis art. 30 ust. 2 ustawy powinien być interpretowany w sposób ścisły, a nie rozszerzający (por. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 października 2017 r. sygn. akt I OSK 3474/15, z dnia 21 czerwca 2018 r. sygn. akt I OSK 278/18, z dnia 21 lipca 2020 r. sygn. akt I OSK 3074/19, z dnia 6 października 2020 r. sygn. akt I OSK 2391/19 oraz z dnia 26 lipca 2023 r. sygn. akt I OSK 547/21).

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego Sąd I instancji dokonał prawidłowej wykładni wskazanego przepisu. Miał bowiem na uwadze opisane powyżej kryteria decydujące o odmowie umorzenia pozostałej do spłaty kwoty należności dłużnika alimentacyjnego w łącznej wysokości 5.858,82 zł z tytułu wypłaconych P. P. i D. P. świadczeń z funduszu alimentacyjnego oraz odmowie umorzenia w całości pozostałej do spłaty kwoty odsetek. Za właściwe uznać należy stanowisko zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że aktualna sytuacja skarżącego nie jest nadzwyczajna i wyjątkowa na tle porównywalnych typowych sytuacji rodzinnych i dochodowych, w jakich znajdują się dłużnicy alimentacyjni. W grupie tej nie brakuje osób dotkniętych kryzysem bezdomności, niemających stałych dochodów lub niemogących podjąć pracy z powodu podeszłego wieku lub niepełnosprawności w stopniu znacznym. Tymczasem skarżący, prowadzący jednoosobowe gospodarstwo domowe i zamieszkujący w domu jednorodzinnym, którego jest współwłaścicielem (oraz gruntów rolnych o pow. 0,33ha i budynków gospodarczych), dysponuje stałym źródłem dochodu w postaci zasiłku stałego, jest osobą w wieku produkcyjnym (49 lat), nie został wyłączony z aktywności zawodowej bowiem na dzień wydania zaskarżonej decyzji nie legitymował się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, a także na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika ZUS z dnia 10 maja 2021 r. został uznany jedynie za częściowo niezdolnego do pracy do dnia 31 maja 2022 r. Niewątpliwie niski poziom dochodów skarżącego i stan zdrowia utrudnia zaspokajanie jego potrzeb bytowych lub osobistych, jednak powyższe nie może prowadzić do wniosku, że aktualna sytuacja rodzinna i dochodowa strony jest wyjątkowa i nadzwyczajna. Zaprezentowana powyżej argumentacja nie pozwala tym samym zgodzić się z zarzutem niewłaściwego zastosowania art. 30 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów przez Sąd I instancji.

Z tych względów Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 184 P.p.s.a., oddalił skargę kasacyjną.

Naczelny Sąd Administracyjny nie orzekł o przyznaniu pełnomocnikowi z urzędu wynagrodzenia na zasadzie prawa pomocy, gdyż przepisy art. 209 i art. 210 P.p.s.a. mają zastosowanie tylko do kosztów postępowania między stronami. Natomiast wynagrodzenie dla pełnomocnika ustanowionego z urzędu za wykonaną pomoc prawną, należne do Skarbu Państwa (art. 250 P.p.s.a.), przyznawane jest przez wojewódzki sąd administracyjny w postępowaniu określonym w przepisach art. 258-261 P.p.s.a.