Wyrok z dnia 2023-07-06 sygn. C-593/22

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

WYROK TRYBUNAŁU (ósma izba)

z dnia 6 lipca 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Zakres stosowania – Artykuł 1 ust. 2 – Wyłączenie warunków umowy odzwierciedlających obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze – Umowa kredytu denominowana w walucie obcej – Warunki odnoszące się do ryzyka kursowego – Domniemanie znajomości prawa

W sprawie C-593/22

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunalul Specializat Cluj (sąd wyspecjalizowany w Klużu, Rumunia) postanowieniem z dnia 23 maja 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 12 września 2022 r., w postępowaniu:

FS,

WU

przeciwko

First Bank SA,

TRYBUNAŁ (ósma izba),

w składzie: M. Safjan, prezes izby, N. Piçarra i N. Jääskinen (sprawozdawca), sędziowie,

rzecznik generalny: G. Pitruzzella,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając pisemny etap postępowania,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu First Bank SA – D. Barbu i R. Muraru, avocaţi,

–        w imieniu rządu rumuńskiego – M. Chicu, E. Gane i O.-C. Ichim, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu portugalskiego – P. Barros da Costa, A. Cunha, I. Gameiro i L. Medeiros, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – A. Boitos i N. Ruiz García, w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 1 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).

2        Powyższy wniosek został przedstawiony w ramach sporu między FS i WU a First Bank SA w przedmiocie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

3        Motyw trzynasty dyrektywy 93/13 przewiduje:

„zakłada się, iż obowiązujące w państwach członkowskich przepisy ustawowe i wykonawcze, które bezpośrednio lub pośrednio ustalają warunki umów konsumenckich, nie zawierają nieuczciwych warunków; w związku z tym nie wydaje się konieczne rozpatrywanie warunków umowy, które są zgodne z obowiązującymi przepisami ustawowymi lub wykonawczymi oraz zgodne z zasadami lub postanowieniami konwencji międzynarodowych, których stronami są państwa członkowskie lub Wspólnota; użyte w art. 1 ust. 2 sformułowanie »obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze« obejmuje również zasady, które zgodnie z prawem będą stosowane między umawiającymi się stronami z zastrzeżeniem, że nie dokonano żadnych innych uzgodnień”.

4        Artykuł 1 ust. 2 tej dyrektywy stanowi:

„Warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub Wspólnota, zwłaszcza w dziedzinie transportu, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy”.

 Prawo rumuńskie

5        Artykuł 970 Codul civil (kodeksu cywilnego), w wersji mającej zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym (zwanego dalej „dawnym kodeksem cywilnym”), stanowił:

„Umowy należy wykonywać w dobrej wierze.

Zobowiązują one strony nie tylko do tego, co w nich wyrażono, ale także do wszystkich konsekwencji, które z nich wynikają zgodnie z zasadą równości, zwyczajami lub prawem, w zależności od ich charakteru”.

6        Artykuł 1578 dawnego kodeksu cywilnego przewidywał:

„Zobowiązanie wynikające z pożyczki jest zawsze ograniczone do tej samej kwoty, jaką określono w umowie.

W przypadku wzrostu lub spadku wartości waluty przed terminem płatności dłużnik musi zwrócić kwotę otrzymaną jako pożyczkę i jest zobowiązany do zwrotu tej kwoty wyłącznie w walucie obowiązującej w momencie płatności”.

 Postępowanie główne i pytania prejudycjalne

7        W dniu 17 sierpnia 2007 r. powodowie w postępowaniu głównym, jako konsumenci, zawarli z Piraeus Bank Romania SA, obecnie First Bank, umowę kredytu na kwotę 78 180 CHF (franków szwajcarskich, około 78 500 EUR).

8        Zgodnie z warunkiem zawartym w art. 6.3 zdanie pierwsze umowy kredytu powodowie w postępowaniu głównym byli zobowiązani wpłacić, najpóźniej w dniu zapadalności, kwotę konieczną do spłaty na rachunek bieżący otwarty w First Bank w walucie wskazanej w harmonogramie spłat.

9        Powodowie w postępowaniu głównym wnieśli do Judecătoria Cluj-Napoca (sądu pierwszej instancji w Klużu-Napoce, Rumunia) pozew mający na celu, po pierwsze, uznanie za nieuczciwe i nieważne warunki umowy kredytu, na podstawie których muszą oni ponosić ryzyko walutowe. Po drugie, wnieśli oni o nakazanie First Bank, w celu przywrócenia równowagi kontraktowej, by obliczał i pobierał miesięczne raty, odsetki i prowizje według kursu wymiany franka szwajcarskiego na leje rumuńskie wskazanego przez Banca Națională a României (narodowy bank Rumunii) w dniu podpisania umowy, zarówno z mocą wsteczną, jak i na przyszłość, aż do momentu spłaty kredytu, oraz zwrócił nadpłatę.

10      Orzeczeniem z dnia 31 stycznia 2018 r. ów sąd oddalił ten pozew. Wskazawszy, że powodowie w postępowaniu głównym kwestionowali brak postanowienia chroniącego ich przed ryzykiem walutowym, sąd ten podkreślił, że obowiązek spłaty kredytu w walucie, w jakiej został on udzielony, odzwierciedla zasadę nominalizmu pieniężnego ustanowioną w art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego, w związku z czym powodowie w postępowaniu głównym nie mogą powoływać się na nieznajomość skutków tego obowiązku wynikającego z samego prawa.

11      Powodowie w postępowaniu głównym wnieśli apelację od tego orzeczenia do Tribunalul Specializat Cluj (sądu wyspecjalizowanego w Klużu, Rumunia), będącego sądem odsyłającym, twierdząc, że sąd pierwszej instancji błędnie zastosował zasadę nominalizmu pieniężnego ustanowioną w art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego oraz że First Bank uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi informacyjnemu w odniesieniu do ryzyka walutowego.

12      Ze swej strony First Bank utrzymuje, że warunek będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym odzwierciedla art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego, który zgodnie z art. 970 akapit drugi tego kodeksu stanowi bezwzględnie obowiązujący przepis prawa rumuńskiego. Jako że zdaniem tego banku warunek ten nie wchodzi w zakres stosowania dyrektywy 93/13, sąd pierwszej instancji słusznie nie zweryfikował ewentualnie nieuczciwego charakteru przedmiotowego warunku zgodnie z przepisem krajowym transponującym art. 1 ust. 2 tej dyrektywy.

13      Sąd odsyłający zastanawia się nad wykładnią, jaką należy nadać wyrażeniu „warunek umowy odzwierciedlający obowiązujące przepisy ustawowe” w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, a w szczególności użytemu tam czasownikowi „odzwierciedlać”.

14      Sąd ten zadaje sobie pytanie, czy w niniejszym przypadku okoliczność, że warunek będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym nie zawiera żadnego odniesienia ani odesłania do art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego lub do zasady nominalizmu pieniężnego oraz nie powtarza ani dosłownie, ani w drodze parafrazy treści tego artykułu, stoi na przeszkodzie temu, by warunek ten można było uznać za „odzwierciedlający” ów artykuł.

15      W tym względzie zastanawia się on w szczególności nad kwestią, czy konsument musi być w stanie zrozumieć – na podstawie spornego warunku umowy lub w związku z innymi warunkami umowy – konsekwencje, na jakie się naraża, bez konieczności zapoznania się z krajowymi aktami prawnymi, które nie są w sposób wyraźny lub dorozumiany wskazane w umowie zawartej z przedsiębiorcą.

16      Wreszcie sąd odsyłający podkreśla, że orzecznictwo Trybunału nie pozwala odpowiedzieć na to pytanie. W sprawach, które zostały wydane: wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Banca Transilvania (C‑81/19, EU:C:2020:532), i postanowienie z dnia 14 października 2021 r., NSV i NM (C‑87/21, niepublikowane, EU:C:2021:860), w których przedmiotem sporu był również art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego, sądy odsyłające i Trybunał oparły się bowiem na założeniu, zgodnie z którym warunek umowy, na którego jakoby nieuczciwy charakter się powoływano, odzwierciedla względnie obowiązujący przepis prawa krajowego. Jeśli chodzi o wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios (C‑243/20, EU:C:2021:1045), dotyczył on sprawy, w której zakwestionowany przez konsumenta warunek umowy stanowił parafrazę art. 291 greckiego kodeksu cywilnego.

17      W tych okolicznościach Tribunalul Specializat Cluj (sąd wyspecjalizowany w Klużu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy art. 1 ust. 2 dyrektywy [93/13] należy interpretować w ten sposób, że:

a)      »warunki umowy odzwierciedlające […] przepisy ustawowe« muszą powielać w całości lub w części odpowiednią normę prawną zawartą w odpowiednim przepisie ustawowym;

lub

b)      »warunki umowy odzwierciedlające […] przepisy ustawowe« muszą zawierać wyraźne odesłanie do odpowiedniej normy prawnej zawartej w odpowiednim przepisie ustawowym;

lub, przeciwnie,

c)      aby uznać, że warunki umowne w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy [93/13] są wyłączone spod analizy nieuczciwego charakteru, wystarczające jest zastosowanie ogólnej zasady prawa cywilnego, zgodnie z którą umowy są uzupełniane przez ustawę w braku szczególnego odniesienia lub odesłania do odpowiedniej normy prawnej zawartej w odpowiednim przepisie ustawowym?

2)      Czy art. 1 ust. 2 dyrektywy [93/13] należy interpretować w ten sposób, że w ramach szczególnego reżimu prawnego ochrony praw konsumentów przesadne jest założenie, że konsument jest zobowiązany znać treść wszystkich norm prawnych zawartych w przepisach ustawowych uzupełniających umowę, w sytuacji gdy przedsiębiorca nie poinformował go uprzednio w tym względzie?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytania pierwszego

18      Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający chciałby się zasadniczo dowiedzieć, czy art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą powinien powielać w całości lub w części odpowiedni obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego lub przynajmniej zawierać wyraźne odesłanie do takiego przepisu, aby mógł on zostać objęty wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie owej dyrektywy.

19      Tytułem wstępu należy podkreślić, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 wyłącza z zakresu jej stosowania warunki umowy „odzwierciedlające” w szczególności obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze.

20      Ponadto z uwagi na cel ochrony konsumentów przyświecający tej dyrektywie wyjątek ustanowiony w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy podlega ścisłej wykładni (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios, C‑243/20, EU:C:2021:1045, pkt 37).

21      Jeśli chodzi, po pierwsze, o wyrażenie „obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze”, z utrwalonego orzecznictwa wynika, że wyrażenie to – interpretowane w świetle motywu trzynastego owej dyrektywy – obejmuje zarówno przepisy prawa krajowego, które mają zastosowanie między umawiającymi się stronami niezależnie od ich wyboru, jak i te, które mają charakter względnie obowiązujący, to znaczy mające domyślne zastosowanie w braku odmiennego porozumienia między stronami (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios, C‑243/20, EU:C:2021:1045, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).

22      Jeśli chodzi, po drugie, o kwestię, czy warunek umowy odzwierciedla w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 taki obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego, należy przypomnieć, że wyłączenie ustanowione w tym przepisie dyrektywy 93/13 jest uzasadnione tym, że co do zasady można słusznie domniemywać, iż prawodawca krajowy ustanowił równowagę pomiędzy ogółem praw i obowiązków stron niektórych umów, którą to równowagę prawodawca Unii miał wyraźnie zamiar zachować. Ponadto okoliczność, iż taka równowaga została ustanowiona, nie stanowi warunku zastosowania wyłączenia, o którym mowa we wspomnianym art. 1 ust. 2, lecz uzasadnienie takiego wyłączenia (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios, C‑243/20, EU:C:2021:1045, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).

23      W tym kontekście warunku umowy, który odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego, niemający zastosowania do danej umowy zawartej przez strony, lub który w sposób ogólny odsyła do przepisów ustawowych mających zastosowanie niezależnie od takiego warunku umowy, nie można uznać za odzwierciedlający taki obowiązujący przepis w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyroki: z dnia 21 marca 2013 r., RWE Vertrieb, C‑92/11, EU:C:2013:180, pkt 30; z dnia 3 kwietnia 2019 r., Aqua Med, C‑266/18, EU:C:2019:282, pkt 35–38).

24      Natomiast, aby móc zastosować wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, nie można wymagać, aby dany warunek umowy odpowiadał w pełni, z formalnego punktu widzenia, obowiązującemu przepisowi ustawowemu lub wykonawczemu prawa krajowego, który to przepis ma być odzwierciedlony w owym warunku. Taka wykładnia podważałaby ostatecznie skuteczność (effet utile) tego wyłączenia.

25      Wobec powyższego, aby warunek umowy „odzwierciedlał” obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, warunek ten musi powtarzać treść normatywną obowiązującego przepisu mającego zastosowanie do danej umowy, tak że można uznać, iż wyraża on w konkretny sposób tę samą normę prawną co norma ujęta w tym obowiązującym przepisie. Taka sytuacja ma miejsce nie tylko wtedy, gdy warunek umowy odpowiada dosłownie obowiązującemu przepisowi lub zawiera wyraźne odesłanie do tego przepisu, ale także wtedy, gdy warunek ten – jakkolwiek wyrażony w innych słowach – jest materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem.

26      W niniejszym przypadku do sądu odsyłającego należy dokonanie koniecznych ocen – w szczególności z uwzględnieniem charakteru, ogólnej systematyki i postanowień umowy kredytu będącej przedmiotem sporu w postępowaniu głównym oraz kontekstu prawnego i faktycznego, w jaki wpisuje się ta umowa – w celu ustalenia, czy warunek umowy będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym odzwierciedla, w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego.

27      Jako że – jak wyjaśniono w pkt 24 niniejszego wyroku – możliwość zastosowania art. 1 ust. 2 tej dyrektywy nie zakłada formalnej zgodności między warunkiem umowy będącym przedmiotem sporu w postępowaniu głównym a art. 1578 dawnego kodeksu cywilnego w tym znaczeniu, że powinien on przytaczać dosłownie ten przepis lub zawierać wyraźne odesłanie do tego przepisu, sąd odsyłający jest obowiązany między innymi zweryfikować, czy ten warunek umowy i ów art. 1578 są materialnie równoważne w tym znaczeniu, iż zastosowanie owego warunku pociągałoby za sobą, w odniesieniu do powodów w postępowaniu głównym, obowiązek zapłaty identyczny z obowiązkiem, jaki wynikałby z bezpośredniego zastosowania owego art. 1578 w związku z umową będącą przedmiotem sporu w postępowaniu głównym.

28      W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż dla objęcia warunku ujętego w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie owej dyrektywy nie jest konieczne, by ów warunek przytaczał dosłownie odpowiedni obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego lub zawierał wyraźne odesłanie do takiego przepisu, lecz wystarczy, że jest on materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem, to znaczy, że ma on tę samą treść normatywną.

 W przedmiocie pytania drugiego

29      Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że do celów ustalenia, czy warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą jest objęty wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie, istotna jest okoliczność, że konsument nie wiedział o tym, iż warunek ten odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego.

30      Zastosowanie tego wyłączenia, ustanowionego w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, zakłada spełnienie dwóch przesłanek, a mianowicie, dany warunek umowy powinien odzwierciedlać przepis ustawowy lub wykonawczy, zaś przepis ten musi być obowiązujący (zob. podobnie postanowienie z dnia 14 października 2021 r., NSV i NM, C‑87/21, niepublikowane, EU:C:2021:860, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).

31      Tym samym, jak zauważyła Komisja w swoich uwagach na piśmie, zastosowanie art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 ma charakter obiektywny i nie zależy zatem od informacji udzielonych konsumentowi przez przedsiębiorcę ani od znajomości przez konsumenta mających zastosowanie przepisów prawnych.

32      Ponadto Trybunał, dokonując wykładni tego art. 1 ust. 2, orzekł już, że wyłączenie z zakresu stosowania tej dyrektywy, przewidziane w owym przepisie, ma zastosowanie, nawet jeżeli przedsiębiorca nie dopełnił spoczywającego na nim obowiązku informacyjnego i przejrzystości (zob. podobnie postanowienie z dnia 14 października 2021 r., NSV i NM, C‑87/21, niepublikowane, EU:C:2021:860, pkt 42).

33      Z uwagi na powyższe względy na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że do celów ustalenia, czy warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą jest objęty wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie, nie jest istotna okoliczność, że konsument ten nie wiedział o tym, iż warunek ten odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego.

 W przedmiocie kosztów

34      Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (ósma izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich

należy interpretować w ten sposób, że:

dla objęcia warunku ujętego w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie owej dyrektywy nie jest konieczne, by ów warunek przytaczał dosłownie odpowiedni obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego lub zawierał wyraźne odesłanie do takiego przepisu, lecz wystarczy, że jest on materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem, to znaczy, że ma on tę samą treść normatywną.

2)      Artykuł 1 ust. 2 dyrektywy 93/13

należy interpretować w ten sposób, że:

do celów ustalenia, czy warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą jest objęty wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym we wspomnianym przepisie, nie jest istotna okoliczność, że konsument ten nie wiedział o tym, iż warunek ten odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego.