Postanowienie z dnia 2003-03-25 sygn. I KZP 5/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 5/03

P O S T A N O W I E N I E

Dnia 25 marca 2003 r.

Sąd Najwyższy Izba Karna w Warszawie

na posiedzeniu w składzie:

Przewodniczący:	Sędzia SN Ewa Strużyna
Sędziowie SN:	Jacek Kubiak (spraw.) Feliks Tarnowski

Protokolant: asyst. Michał Wierzbowski

przy udziale Zastępcy Prokuratora Generalnego Ryszarda Stefańskiego w sprawie A. M.

po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w T. postanowieniem z dnia 30 grudnia 2002 r. sygn. akt II Ka […], zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

1. Czy pomiędzy art. 18 § 2 k.k. w związku z art. 271 § 1 k.k. a art. 273 k.k. zachodzi pozorny zbieg przepisów ustawy, gdy spełnione są warunki do uznania czynu sprawcy jako popełnionego w warunkach art. 12 k.k.?

W razie udzielenia pozytywnej odpowiedzi na powyższe pytanie:

2. Który ze wskazanych wyżej przepisów podlega eliminacji z kwalifikacji prawnej czynu?

postanowił odmówić podjęcia uchwały.

UZASADNIENIE

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującej sytuacji procesowej.

Prokurator Rejonowy w B. oskarżył A. M. o to, że w okresie od 29 marca 2002 r. do 26 kwietnia 2002 r. w bliżej nieustalonym miejscu, chcąc aby M. S. – właścicielka firmy „[…] M.” – dokonała czynu zabronionego, nakłaniał ją do poświadczenia nieprawdy poprzez sporządzenie fikcyjnej faktury VAT nr […] datowanej na dzień 28 grudnia 2001 r., którą to fakturę następnie w dniu 26 kwietnia 2002 r. użył przedkładając w Urzędzie Skarbowym w B. jako dokument uprawniający do dokonania odliczeń od podatku dochodowego za rok 2001 z tytułu dokonanego zakupu, tj. o czyn z art. 18§2 k.k. w związku z art. 271§1 k.k. i art. 273 k.k. przy zastosowaniu art. 12 k.k.

Sąd Rejonowy w B., wyrokiem z dnia 30 października 2002 r., uznał oskarżonego za winnego tego, że w dniu 26 kwietnia 2002 r. w B. woj. […] użył – wystawionego uprzednio na jego prośbę przez M. S. – dokumentu zawierającego poświadczenie nieprawdy w postaci faktury VAT nr […] zawierającej fikcyjną datę wystawienia oraz sprzedaży, i za to na podstawie art. 273 k.k. wymierzył mu karę 10 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania oraz karę grzywny.

Dokonując oceny prawnej zachowania A. M. Sąd Rejonowy podniósł, że oskarżony wyczerpał swoim zachowaniem jedynie znamiona występku określonego w art. 273 k.k., gdyż jego czyn polegający na podżeganiu M. S. do poświadczenia nieprawdy stanowił – ze względu na rozdzielność czasową i jakościową odmienność tego zachowania - odrębny współukarany czyn uprzedni. Zdaniem Sądu Rejonowego za uznaniem podżegania do poświadczenia nieprawdy jako współukaranego czynu uprzedniego decydują cztery argumenty. Po pierwsze, oba czyny należą do tej samej kategorii przestępstw. Po wtóre, podżeganie nie miało tutaj samodzielnego bytu, a stanowiło jedynie środek do posłużenia się dokumentem poświadczającym nieprawdę. Po trzecie – i jest to zdaniem Sądu Rejonowego argument wiodący – w całokształcie działania oskarżonego dominuje wspomniane dokonanie, samo zaś podżeganie do wystawienia dokumentu poświadczającego nieprawdę nie zawiera w sobie znacznego ładunku społecznej szkodliwości, gdyż dopiero istnienie, a następnie użycie tego dokumentu, niesie w sobie znaczne niebezpieczeństwo. Wreszcie, po czwarte, reakcja karna za użycie dokumentu poświadczającego nieprawdę, obejmująca niejako ujemną zawartość obydwu czynów (podżegania i dokonania) będzie wystarczającą odpłatą za wyrządzone bezprawie z punktu widzenia zasady sprawiedliwości.

Od wyroku tego apelację wniósł prokurator zarzucając obrazę prawa materialnego przez niezastosowanie art. 12 k.k. i eliminację z kwalifikacji prawnej czynu przepisów art. 18§2 k.k. w związku z art. 271 k.k. w sytuacji, gdy prawidłowo ustalony stan faktyczny uzasadniał kumulatywną kwalifikację prawną czynu. Podnosząc ten zarzut skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez przyjęcie, iż oskarżony wyczerpał swoim zachowaniem znamiona przestępstwa określonego w art. 18§2 k.k. w związku z art. 271 §1 k.k. i art. 273 k.k. przy zastosowaniu art. 12 k.k. w miejsce przyjętej w wyroku kwalifikacji prawnej czynu z art. 273 k.k. W uzasadnieniu prokurator podniósł, że oskarżony powinien być skazany za wszystkie podejmowane przez siebie (w warunkach art. 12 k.k.) przestępne działania, przyjęcie zaś przez Sąd Rejonowy jedynie kwalifikacji z art. 273 k.k. nie obrazuje całej zawartości bezprawia w zachowaniu oskarżonego, który najpierw podjął różne działania w kierunku nakłonienia M. S. do sporządzenia dokumentu poświadczającego nieprawdę, a następnie takim dokumentem posłużył się w Urzędzie Skarbowym.

Podczas rozpoznawania tej apelacji Sąd Okręgowy w T. uznał, iż wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy. Postanowieniem z dnia 30 grudnia 2002 r. odroczył rozpoznanie sprawy i przekazał Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przedstawione w części dyspozytywnej niniejszego postanowienia. W uzasadnieniu Sąd Okręgowy wskazał, iż w literaturze różnie rozstrzygana jest kwestia rzeczywistego, czy też pozornego, zbiegu przepisów ustawy w sytuacji, gdy sprawca działając w warunkach czynu ciągłego najpierw nakłania osobę uprawnioną do wystawienia dokumentu poświadczającego nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, a następnie takiego dokumentu używa. Zdaniem Janusza Wojciechowskiego (Kodeks karny – Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 478) za czyn określony w art. 273 k.k. może odpowiadać sprawca świadomie używający dokumentu zawierającego poświadczenie nieprawdy, ale tylko w sytuacji, gdy uprzednio nie nakłaniał funkcjonariusza publicznego (innej osoby uprawnionej) do poświadczenia w nim nieprawdy. Sprawca, który najpierw nakłonił funkcjonariusza publicznego (inną osobę uprawnioną) do poświadczenia nieprawdy, a potem takiego dokumentu użył, nie odpowiada z art. 273 k.k., lecz jedynie za podżeganie do przestępstwa z art. 271§1 k.k. Użycie dokumentu stanowi wówczas współukarany czyn następczy. Z kolei Andrzej Marek (Komentarz do Kodeksu karnego, Warszawa 2000, s. 287) uważa, że zachowanie sprawcy, który wyłudził poświadczenie nieprawdy w dokumencie (analogicznie nakłonił do poświadczenia nieprawdy), a następnie dokumentu tego używał, rozpatrywać należy w ramach prawnej jedności przestępstwa z tym zastrzeżeniem, że podlega ono kumulatywnej kwalifikacji na podstawie art. 272 i 273 k.k. (analogicznie art. 271 i 273 k.k.). Podobny pogląd reprezentuje Włodzimierz Wróbel (Komentarz do Kodeksu karnego pod red. Andrzeja Zolla, t. 2, Kraków 1999, s. 1049). Zdaniem tego Autora, sprawca przestępstwa określonego w art. 273 k.k., który wcześniej poświadczył nieprawdę lub wyłudził takie poświadczenie dopuszcza się jednego czynu zabronionego kumulatywnie kwalifikowanego z art. 273 k.k. oraz 271 lub 272 k.k., o ile spełnione są warunki do uznania jego zachowania za czyn ciągły w rozumieniu art. 12 k.k.

Sąd Okręgowy pośrednio – gdyż nie daje temu wyrazu w uzasadnieniu – zdaje się wywodzić w ten sposób, że odmienne rezultaty wykładni dokonane przez Autorów komentarzy rzeczywiście świadczą o zagadnieniu prawnym wymagającym zasadniczej wykładni ustawy.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

W pytaniach prawnych formułowanych na podstawie art. 441 §1 k.p.k. musi wprawdzie istnieć związek pomiędzy ustaleniami faktycznymi, dokonanymi w konkretnej sprawie, a treścią pytania prawnego, ale samo pytanie prawne powinno zmierzać do uzyskania abstrakcyjnego stanowiska Sądu Najwyższego, a zatem udzielona odpowiedź nie może wyręczać sądu odwoławczego w subsumcji stanu faktycznego pod określoną normę prawną. Tymczasem, w niniejszej sprawie odpowiedź na pytanie prawne Sądu Okręgowego w T. – mimo istnienia pozorów wątpliwości typowo prawnych, na co wskazywać ma odwołanie się do komentarzy do kodeksu karnego – musiałaby uwzględniać realia sprawy, a mianowicie:

a/ czy zachowanie oskarżonego powinno być rozpatrywane jako jeden czyn czy więcej czynów;

b/ czy w zachowaniach oskarżonego są zawarte elementy czynu ciągłego (art. 12 k.k.) i w czym w tej części pytania tkwi problem prawny, skoro Sąd odwoławczy go nie uzasadnia;

c/ czy powinno dojść do redukcji ocen prawnokarnych z zastosowaniem konstrukcji czynu współukaranego następczego.

Nie bez znaczenia jest wreszcie i to, że pierwotną, w stosunku do wymienionych, kwestią prawną na tle stanu faktycznego sprawy jest to, czy faktura VAT jest dokumentem, o którym mowa w art. 271§1 k.k., a to zwłaszcza w świetle rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 25 października 2001 r., III KKN 76/99, OSNKW 2002, z. 1-2,poz. 8; z glosą krytyczną S. Łagodzińskiego, Prok. i Pr. 2003 nr 1, s. 113-118; postanowienie z dnia 3 października 2001 r., V KKN 249/01, OSNKW 2002, z. 1-2,poz. 7).

Doktryna i orzecznictwo formułują kilka kryteriów mających służyć ustalaniu jedności czynu. Są nimi głównie: wyodrębnienie zintegrowanych zespołów aktywności sprawcy, zwartość czasu i miejsca, tożsamość motywacji względnie planu sprawcy. Dodatkowo zwraca się przy tym uwagę na okoliczność, czy dające się wyodrębnić działania sprawcy naruszają dobra osobiste różnych osób (tak zwłaszcza A. Wąsek, w: O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek: Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk, 2002/2003 s. 143). Bez odwołania się do faktów sprawy, a w szczególności do tego, jaka jest rozpiętość czasowa między poszczególnymi zespołami ruchów, nie sposób ocenić, nie tylko czy mamy do czynienia z jednym czynem czy wieloma czynami, lecz także, czy dwa lub więcej zachowań mogą być – w ramach konstrukcji przewidzianej w art. 12 k.k. - ocenione jako jeden czyn zabroniony (kryterium „krótkich odstępów czasu”).

W postanowieniu z dnia 25 lutego 2002 r., I KZP 1/02 (OSNKW 2002, z. 5-6, poz. 35; z pozytywną glosą M. Kulika, Pal. 2003 nr 1-2, s. 215-221) Sąd Najwyższy sformułował tezę, którą skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela, że redukcja ocen prawnokarnych, przeprowadzona z punktu widzenia tego czy jakiś czyn jest, czy też nie jest czynem następczym współukaranym (tak zresztą, jak i redukcja ocen z punktu widzenia ewentualnego stwierdzenia współukaranego czynu uprzedniego), jest zawsze problemem teleologicznym, którego właściwe rozwiązanie może być dokonane nie w formie abstrakcyjnej, lecz z uwzględnieniem realiów konkretnej sprawy. Jednocześnie Sąd Najwyższy przypomniał, że przy dokonywaniu analizy, czy w okolicznościach konkretnego wypadku powinno dojść do redukcji ocen prawnokarnych z zastosowaniem konstrukcji czynu współukaranego następczego, należy mieć w polu rozważań następujące okoliczności:

a/ integralne powiązanie czynu, za który sąd skazuje sprawcę i wymierza mu karę, z czynem, który uznany zostaje za współukarane przestępstwo następcze;

b/ porównanie stopnia społecznej szkodliwości obu czynów, przy czym nie może być uznane za współukarane przestępstwo następcze takie, które przewyższa stopniem społecznej szkodliwości czyn, który stanowi podstawę skazania i wymierzenia kary lub gdy w istotny sposób wzmaga ono skutek wywołany przestępstwem głównym;

c/ z reguły tożsamość rodzajowego dobra chronionego przestępstwa głównego i następczego oraz tożsamość pokrzywdzonego (w tej kwestii zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1997 r., IV KKN 206/97, OSNKW 1998 z. 1-2, poz. 6).

Z tych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały.