Postanowienie z dnia 2024-02-09 sygn. II CSKP 903/22

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CSKP 903/22

POSTANOWIENIE

Dnia 9 lutego 2024 r.

Wartość nieruchomości będącej przedmiotem darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę spadkową oblicza się z uwzględnieniem przeznaczenia nieruchomości w chwili dokonania darowizny (art. 1042 § 2 k.c.).

Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej w składzie:

SSN Paweł Grzegorczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
‎SSN Agnieszka Piotrowska
‎SSN Władysław Pawlak

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 9 lutego 2024 r. w Warszawie
‎skarg kasacyjnych E.W. i R.W.
‎od postanowienia Sądu Okręgowego w Ostrołęce ‎z 17 kwietnia 2019 r., I Ca 217/18,
‎w sprawie z wniosku C.P.
‎przy uczestnictwie R.W., M.P. i E.W.
‎o dział spadku ,

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Ostrołęce, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 12 lutego 2018 r. Sąd Rejonowy w Wyszkowie dokonał działu spadku po Z. W., zmarłej 12 lipca 1975 r., i S. W., zmarłym 1 sierpnia 1992 r., w ten sposób, że przyznał spadkobiercom oznaczone w sentencji postanowienia nieruchomości, a co do części nieruchomości zarządził podział stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.

W zakresie istotnym z punktu widzenia podstaw kasacyjnych Sąd ustalił, że spadkodawcy Z. i S. małżonkowie W. byli rodzicami C. P. i M. P. oraz dziadkami R. W. i E. W.. Prawa do spadku po spadkodawczyni Z. W. zostały stwierdzone na rzecz męża S. W. i dzieci: C. P. , M. P. i J. W. po ¼ każde z nich. Prawa do spadku po S. W. zostały stwierdzone w ogólności i w odniesieniu do wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego na rzecz: córek C. P. i M. P. po 5/12 części oraz wnuków R. W. i E. W. po 1/12 części.

Spadkodawcy posiadali liczne nieruchomości – część z nich sprzedali za życia, a część uczynili przedmiotem darowizn na rzecz córki C. P. i syna J. W.

Jako pierwsza darowiznę otrzymała wnioskodawczyni C. P.. Zgodnie z aktem notarialnym z dnia 21 maja 1965 r. otrzymała ona nieruchomość miejską w W., obejmującą działkę gruntu budowlanego. ‎W 1968 r. spadkodawcy obdarowali drugą córkę – uczestniczkę M. P.. Uczestniczka otrzymała środki finansowe odpowiadające 1/20 ceny nabycia nieruchomości rolnej w W., objętej aktem notarialnym z dnia ‎28 sierpnia 1968 r. Nabycie tej nieruchomości nastąpiło do majątku dorobkowego z mężem M. P.. Jako ostatni obdarowany został syn spadkodawców – J. W.. Nieformalną umową darowizny z 1970 r. otrzymał grunty rolne położone w W. o powierzchni 0,9626 ha, wchodzące w skład działek oznaczonych numerami ewidencyjnymi […] i […]1. Od tego czasu J. W. był ich posiadaczem i uprawiał je. W wyniku uwłaszczenia akt własności ziemi wydany został na rzecz J. W. i jego żony C. W.. Działki stanowiące przedmiot darowizny na rzecz J. W. oznaczone są obecnie numerami ewidencyjnymi […] i […]. Ich właścicielami w równych udziałach są uczestnicy postępowania – R. W. i E. W..

Sąd wskazał, że skład spadku nie stanowił przedmiotu sporu. Spór dotyczył natomiast wartości majątku spadkowego i przedmiotu darowizn podlegających zaliczeniu oraz ich wartości.

Sąd przyjął, że zaliczeniu na schedy spadkowe podlegają darowizny dokonane na rzecz wnioskodawczyni C. P., uczestniczki M. P. i J. W. jako wstępnego uczestników R. W. i E. W.. Darowizny te nie zostały zwolnione z obowiązku zaliczenia przewidzianego w art. 1039 § 1 k.c. Zważywszy na ich przedmiot, nie miały one charakteru określonego w art. 1039 § 3 k.c. Podlegały więc zaliczeniu na schedy spadkowe wnioskodawczyni i uczestników.

Wartość darowizn Sąd obliczył według zasad określonych w art. 1042 § 2 k.c. Podniósł, że tylko uczestnicy R. W. i E. W. nie akceptowali skutków zmian w zakresie przeznaczenia nieruchomości, żądając ich oszacowania zgodnie z przeznaczeniem w dacie otwarcia spadku i dokonania darowizn. Dotyczy to w szczególności działek nr […] i […] położonych w W., stanowiących przedmiot darowizny na rzecz J. W. , ojca uczestników.

Postanowieniem z dnia 17 kwietnia 2019 r. Sąd Okręgowy w Ostrołęce, na skutek złożonych apelacji, zmienił zaskarżone postanowienie w sposób określony w sentencji, oddalił apelacje w pozostałym zakresie i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.

W zakresie istotnym z punktu widzenia postępowania kasacyjnego Sąd Okręgowy wskazał, że spór dotyczył prawidłowego rozumienia pojęcia „stanu” spadku, a w konsekwencji wartości majątku oraz przedmiotu i wartości darowizn podlegających zaliczeniu. Skarżący zarzucali bowiem, że zmiana przeznaczenia gruntu po dokonaniu darowizny nie może wpływać na stan darowizny z chwili jej dokonania, przeznaczenie należy bowiem traktować jako element stanu nieruchomości. W ocenie Sądu Okręgowego, wbrew zarzutom apelacji, Sąd Rejonowy ustalił jednak skład i wartość spadku zgodnie z art. 684 k.p.c. i art. 1035 k.c., mając na uwadze stan spadku z chwili jego otwarcia, a wartość z chwili dokonania działu. Wartość darowizn obliczył według zasad określonych w art. 1042 § 2 k.c., tj. według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Sąd Okręgowy nie podzielił tym samym wyrażonego w apelacjach uczestników postępowania poglądu sprowadzającego się do uznania, że przeznaczenie gruntu jest cechą stanu nieruchomości, a dla wyceny powinno być brane pod uwagę przeznaczenie z daty darowizny.

Skargi kasacyjne od tego postanowienia złożyli uczestnicy postępowania E. W. i R. W..

Uczestniczka postępowania E. W. zaskarżyła orzeczenie w całości, zarzucając naruszenie art. 1042 § 2 k.c., a także naruszenie art. 278 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 516 i art. 684 w związku z art. 567 k.p.c. w związku z art. 45 k.r.o.

Uczestnik postępowania R. W. zaskarżył orzeczenie w całości, zarzucając naruszenie art. 1042 § 2 k.c., a także naruszenie art. 278 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 516 i art. 684 w związku z art. 567 k.p.c. w związku z art. 45 k.r.o.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasadnicze znaczenie miał podniesiony w skargach kasacyjnych zarzut naruszenia art. 1042 § 2 k.c. Uzasadniając ten zarzut, skarżący wskazywali, że Sądy meriti błędnie zinterpretowały powołany przepis, uznając, że przy ocenie stanu darowizny, której przedmiotem jest nieruchomość, należy wziąć pod uwagę aktualne przeznaczenie nieruchomości, podczas gdy z brzmienia art. 1042 § 2 k.c., jak również z wykładni celowościowej wynika, że stan nieruchomości należy określić na dzień dokonania darowizny i według tego stanu powinna zostać wyceniona wartość darowizny, przy czym przez stan nieruchomości należy rozumieć wszystkie elementy charakteryzujące nieruchomość z punktu widzenia jej stanu, w tym również przeznaczenie na dzień dokonywania darowizny. Zdaniem skarżących, niezasadny jest argument, że uwzględnienie przeznaczenia nieruchomości z chwili dokonywania darowizny odbiegałoby od aktualnych cen rynkowych, ponieważ funkcja art. 1042 § 2 k.c. polega jedynie na urealnieniu cen, lecz z zachowaniem stanu darowizny z chwili jej dokonania, co dotyczy również przeznaczenia działek. Nieruchomość objęta darowizną była nieruchomością rolną, a przeznaczenie gruntu było jednym z podstawowych, istotnych elementów określających jej stan.

Zaliczanie darowizn na schedę spadkową (art. 1039 i n. k.c.) służy dążeniu do równego traktowania spadkobierców przez zapewnienie, że transfery majątkowe dokonywane z majątku przyszłego spadkodawcy na rzecz małżonka lub zstępnych będą uwzględnione przy dziale spadku, który następuje między tymi osobami. Rozwiązanie to realizuje dorozumianą intencję spadkodawcy przez wyrównanie w dziale spadku korzyści uzyskanej uprzednio przez jednego ze spadkobierców. Zaliczenie darowizny na schedę spadkową stanowi wyłącznie operację rachunkową; nie wpływa ono na udział, w jakim spadkobierca dochodzi do spadku, i jego odpowiedzialność za długi spadku. Mechanizm ten ma zastosowanie wyłącznie w przypadku dziedziczenia ustawowego i dyspozytywny charakter w tym sensie, że spadkodawca może dokonać darowizny ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia, przy czym wola spadkodawcy może wynikać z jego oświadczenia lub – w sposób dorozumiany – z okoliczności, w jakich darowizna została dokonana ‎(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 503/00 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2022 r., III CZP 57/22, OSNC 2022, nr 12, poz. 120).

Zaliczenie na schedę spadkową następuje przez doliczenie do wartości spadku wartości darowizn podlegających zaliczeniu, podział uzyskanej sumy między spadkobierców, stosownie do ich udziału w spadku (obliczenie schedy spadkowej), a w końcowym etapie – odjęcie od schedy wartości darowizny podlegającej zaliczeniu. Jeżeli odjęcie od schedy wartości darowizny podlegającej zaliczeniu daje wynik ujemny, darowizny tej nie dolicza się do wartości spadku, a spadkobierca nie jest uwzględniany w dziale spadku, zachowując otrzymaną darowiznę (art. 1040 k.c.) (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r., II CK 155/04 i z dnia 2 marca 2005 r., III CK 28/05).

Zasadnicze znaczenie przy zaliczaniu darowizn na schedę spadkową ma ustalenie ich wartości. Właściwe rozwiązanie tego problemu jest utrudnione, zważywszy na nierzadko długi, nawet kilkudziesięcioletni czas dzielący dokonanie darowizny i jej rozliczenie między współspadkobiercami. Przepis art. 65 § 2 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz. U. z 1946 r., nr 60, poz. 328) stanowił w tej mierze, że przysporzenie dolicza się według jego stanu w chwili dokonania oraz według wartości, jaką ma w chwili przeprowadzenia wyrównania. Nieco inaczej ujęto tę kwestię w pierwotnym brzmieniu art. 1042 § 2 k.c., według którego wartość przedmiotu darowizny należało obliczać według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili otwarcia spadku. Obecne brzmienie ‎art. 1042 § 2 k.c., wprowadzone ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1990 r., nr 55, poz. 321), koryguje pierwotne rozwiązanie o tyle, że za miarodajne uznaje ceny z chwili działu spadku.

Charakterystyczne dla tych rozwiązań jest rozróżnienie dwóch elementów – stanu przedmiotu darowizny – i cen bezpośrednio decydujących o jego wartości. O ile oszacowanie powinno de lege lata uwzględniać ceny aktualne na chwilę dokonania działu, co zmierza do możliwie najpełniejszego uwzględnienia wahań wartości pieniądza (por. np. odpowiednio uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r. (zasada prawna), III CZP 75/84, OSNCP 1985, nr 10, poz. 147), o tyle gdy chodzi o stan przedmiotu darowizny ustawodawca opowiada się konsekwentnie za rozwiązaniem, według którego rozstrzygający jest stan z chwili jej dokonania. Oznacza to, że przy szacowaniu wartości darowizny nie mają znaczenia następcze zmiany jej przedmiotu, takie jak zużycie, zniszczenie albo ulepszenie, a spoczywające na właścicielu ryzyko takich zmian nie oddziałuje na jego sytuację w dziale spadku. Darowizna podlega zaliczeniu na schedę spadkową według tego stanu, który miał jej przedmiot w chwili dokonania. Rozwiązanie to wpisuje się w ten aspekt rozważanej instytucji, którym jest uwzględnienie domniemanej intencji spadkodawcy – darczyńca, dokonując darowizny, liczy się bowiem z takim stanem jej przedmiotu, jaki istnieje w chwili dokonania darowizny, a jego przyszłe zmiany obciążają obdarowanego jako właściciela. Jednocześnie uwalnia ono pozostałych spadkobierców od ryzyka zmian stanu darowizny, które mogłyby oddziaływać niekorzystnie na ich sytuację, a leżą poza sferą ich wpływu. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w której zużycie albo zniszczenie przedmiotu darowizny przez obdarowanego stawiałoby go w korzystniejszej pozycji wobec innych spadkobierców przez umniejszenie wartości darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę albo zwolnienie od obowiązku zaliczenia w ogólności. Z drugiej strony, przyjęte rozwiązanie zapobiega temu, aby ulepszenie darowizny nierzadko własnym wysiłkiem obdarowanego pociągało za sobą wzrost jej wartości z niekorzystnym skutkiem dla obdarowanego, a obdarowany, czyniąc takie ulepszenia, często racjonalne ze społecznego punktu widzenia, postępował ze świadomością, że mogę one oddziaływać na jego niekorzyść przy rozliczeniu z innymi spadkobiercami.

Przez stan darowizny należy rozumieć nie tylko elementy fizyczne i geodezyjne, takie jak – w przypadku nieruchomości gruntowej – powierzchnia, sposób zagospodarowania, w tym zabudowy, położenie, ukształtowanie terenu, jakość gleby, sąsiednie otoczenie – lecz także czynniki prawne, takie jak obciążenia nieruchomości lub przeznaczenie w planie zagospodarowania przestrzennego. Przeznaczenie planistyczne, podobnie jak inne czynniki prawne, wpływa na sposób wykonywania prawa własności; determinuje ono bowiem, jak właściciel może korzystać z nieruchomości, w szczególności zaś może rzutować na możność i cel dopuszczalnej zabudowy (por. art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 997, dalej – „u.p.z.p.” i art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 682).

Pogląd ten koresponduje z dotychczasowym stanowiskiem Sądu Najwyższego, w którym za jeden z elementów decydujących o stanie spadku, którego częścią jest nieruchomość, uważa się przeznaczenie „gospodarczo – społeczne” nieruchomości gruntowej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r., V CSK 209/13, z dnia 4 listopada 2016 r., I CSK 496/15 i z dnia 2 lutego 2017 r., I CSK 260/16). Na trafność tego zapatrywania nie rzutuje definicja stanu nieruchomości zawarta w art. 4 pkt 17 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 344, dalej – „u.g.n.”), do której odwołał się Sąd Okręgowy. Zawarte w tym przepisie wyliczenie, pomijające przeznaczenie planistyczne nieruchomości, zostało bowiem skonstruowane dla potrzeb tej ustawy (por. także art. 134 ust. 2 i art. 154 ust. 1 u.g.n.) i nie może być prosto przenoszone do kodeksu cywilnego, którego przepisy operują pojęciem „stan” rzeczy, nie wyodrębniając – w odniesieniu do nieruchomości – osobnej kategorii w postaci jej przeznaczenia (por. np. art. 40 § 2, art. 55⁴, art. 995, art. 1031¹ § 3 k.c.). Na okoliczność tę Sąd Najwyższy zwracał już uwagę zarówno w kontekście prawa spadkowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2016 r., I CSK 696/15), jak i w kontekście roszczeń odszkodowawczych związanych z utratą prawa własności nieruchomości (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2017 r., I CSK 416/16 i z dnia 6 września 2017 r., I CSK 15/17 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2018 r., IV CSK 11/18). Orzecznictwo powołane in casu przez Sąd Okręgowy dotyczyło odmiennej kwestii, mianowicie, czy dla ustalenia w postępowaniu działowym, czy nieruchomość będąca przedmiotem działu wchodzi w skład spadkowego gospodarstwa rolnego, należy uwzględniać jej przeznaczenie w chwili otwarcia czy działu spadku (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1971 r., III CRN 312/71, OSNCP 1972, nr 6, poz. 114 i z dnia 21 marca
‎2003 r., II CKN 1265/00, a także – postanowienie z dnia 27 sierpnia 1979 r., III CRN 137/79, OSNCP 1980, nr 2, poz. 33, w którym wyrażono ogólniejsze stanowisko, według którego o rozstrzygnięciach dotyczących dzielonego majątku powinny decydować we wszystkich sprawach działowych okoliczności istniejące w chwili podziału), przez co nie mogło być uznane za miarodajne w sprawie zakończonej zaskarżonym postanowieniem.

Do innych wniosków nie prowadziło spostrzeżenie, że przeznaczenie planistyczne może stanowić istotny czynnik cenotwórczy, a w konsekwencji jego zmiana może pociągać za sobą zasadniczą korektę wartości nieruchomości, co obrazowały okoliczności sprawy, w której wydano zaskarżone postanowienie. Istotny wpływ na cenę mogą mieć wszystkie elementy składające się na stan nieruchomości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2000 r., II CKN 892/98), bez względu na to, czy ich ewentualna zmiana jest następstwem działania obdarowanego, czy niezależnych od obdarowanego okoliczności. Przepis ‎art. 1042 § 2 k.c. nakazuje jednak oceniać wszystkie te elementy na chwilę dokonania darowizny, uznając ich następcze zmiany za nieistotne z punktu widzenia sposobu określenia wartości darowizny podlegającej zaliczeniu. W kontekście przeznaczenia planistycznego nieruchomości należy przy tym dodać, że zmiany wartości nieruchomości w wyniku uchwalenia lub zmiany planu miejscowego są co do zasady związane z obowiązkiem rozliczeń między gminą a właścicielem, przy czym w razie wzrostu wartości nieruchomości właściciel może zostać obciążony rentą planistyczną (art. 36 ust. 4 u.p.z.p.), a z kolei uniemożliwienie lub istotne ograniczenie korzystania z nieruchomości w dotychczasowy sposób lub zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem w związku ze zmianami planistycznymi, względnie obniżenie wartości nieruchomości na skutek takich zmian, uprawnia do żądania naprawienia szkody (art. 36 ust. 1 i 3 u.p.z.p.). W razie dokonania darowizny uprawnionym lub zobowiązanym w ramach tych rozliczeń jest obdarowany (właściciel), co stanowi dodatkowy argument, aby zmiany te pozostawały neutralne z punktu widzenia oceny wartości darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę spadkową.

Z materiału sprawy wynikało jednoznacznie, że nieruchomość nieformalnie darowana wstępnemu skarżących J. W. miała charakter rolny, co pozwoliło na późniejsze objęcie jej uwłaszczeniem i obligowało do zaliczenia na schedę spadkową (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1983 r., III CZP 60/83, OSNCP 1984, nr 7, poz. 108). Taki też stan przedmiotu darowizny powinien stanowić podłoże ustalenia jej wartości, z uwzględnieniem jednak cen obowiązujących w chwili działu. Zarzut naruszenia art. 1042 § 2 k.c. należało tym samym uznać za uzasadniony. Zarzut naruszenia art. 278 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. miał charakter konsekwencyjny i należało go uznać za zasadny w tym sensie, że niezbędne w okolicznościach sprawy skorzystanie z wiedzy specjalnej powinno zakładać oszacowanie nieruchomości z uwzględnieniem jej przeznaczenia w chwili dokonania darowizny, nie zaś przeznaczenia, które darowana nieruchomość uzyskała na skutek następczych zmian planistycznych. W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 516 i art. 684 w związku z art. 567 k.p.c. oraz art. 45 k.r.o. należało jedynie zauważyć, że skarżący nie wykazali, w jaki sposób uchybienie tym przepisom mogło oddziaływać na ostateczny wynik postępowania w sprawie (arg. ex art. 398³ § 1 pkt 2 in fine k.p.c.).

Z tych względów, na podstawie art. 398¹⁵ § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.