Wartość przedmiotu darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen z chwili działu spadku.(art. 1042 § 2 k.c.)

Wartość nieruchomości będącej przedmiotem darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę spadkową oblicza się z uwzględnieniem przeznaczenia nieruchomości w chwili dokonania darowizny (art. 1042 § 2 k.c.).

Zasadnicze znaczenie przy zaliczaniu darowizn na schedę spadkową ma ustalenie ich wartości. Właściwe rozwiązanie tego problemu jest utrudnione, zważywszy na nierzadko długi, nawet kilkudziesięcioletni czas dzielący dokonanie darowizny i jej rozliczenie między współspadkobiercami. Przepis art. 65 § 2 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz. U. z 1946 r., nr 60, poz. 328) stanowił w tej mierze, że przysporzenie dolicza się według jego stanu w chwili dokonania oraz według wartości, jaką ma w chwili przeprowadzenia wyrównania. Nieco inaczej ujęto tę kwestię w pierwotnym brzmieniu art. 1042 § 2 k.c., według którego wartość przedmiotu darowizny należało obliczać według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili otwarcia spadku. Obecne brzmienie ‎art. 1042 § 2 k.c., wprowadzone ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1990 r., nr 55, poz. 321), koryguje pierwotne rozwiązanie o tyle, że za miarodajne uznaje ceny z chwili działu spadku.

Charakterystyczne dla tych rozwiązań jest rozróżnienie dwóch elementów – stanu przedmiotu darowizny – i cen bezpośrednio decydujących o jego wartości. O ile oszacowanie powinno de lege lata uwzględniać ceny aktualne na chwilę dokonania działu, co zmierza do możliwie najpełniejszego uwzględnienia wahań wartości pieniądza (por. np. odpowiednio uz. uchwały SN (7) z dnia 26 marca 1985 r., zasada prawna, III CZP 75/84), o tyle gdy chodzi o stan przedmiotu darowizny ustawodawca opowiada się konsekwentnie za rozwiązaniem, według którego rozstrzygający jest stan z chwili jej dokonania. Oznacza to, że przy szacowaniu wartości darowizny nie mają znaczenia następcze zmiany jej przedmiotu, takie jak zużycie, zniszczenie albo ulepszenie, a spoczywające na właścicielu ryzyko takich zmian nie oddziałuje na jego sytuację w dziale spadku.

Darowizna podlega zaliczeniu na schedę spadkową według tego stanu, który miał jej przedmiot w chwili dokonania. Rozwiązanie to wpisuje się w ten aspekt rozważanej instytucji, którym jest uwzględnienie domniemanej intencji spadkodawcy – darczyńca, dokonując darowizny, liczy się bowiem z takim stanem jej przedmiotu, jaki istnieje w chwili dokonania darowizny, a jego przyszłe zmiany obciążają obdarowanego jako właściciela. Jednocześnie uwalnia ono pozostałych spadkobierców od ryzyka zmian stanu darowizny, które mogłyby oddziaływać niekorzystnie na ich sytuację, a leżą poza sferą ich wpływu. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w której zużycie albo zniszczenie przedmiotu darowizny przez obdarowanego stawiałoby go w korzystniejszej pozycji wobec innych spadkobierców przez umniejszenie wartości darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę albo zwolnienie od obowiązku zaliczenia w ogólności. Z drugiej strony, przyjęte rozwiązanie zapobiega temu, aby ulepszenie darowizny nierzadko własnym wysiłkiem obdarowanego pociągało za sobą wzrost jej wartości z niekorzystnym skutkiem dla obdarowanego, a obdarowany, czyniąc takie ulepszenia, często racjonalne ze społecznego punktu widzenia, postępował ze świadomością, że mogę one oddziaływać na jego niekorzyść przy rozliczeniu z innymi spadkobiercami.

Przez stan darowizny należy rozumieć nie tylko elementy fizyczne i geodezyjne, takie jak – w przypadku nieruchomości gruntowej – powierzchnia, sposób zagospodarowania, w tym zabudowy, położenie, ukształtowanie terenu, jakość gleby, sąsiednie otoczenie – lecz także czynniki prawne, takie jak obciążenia nieruchomości lub przeznaczenie w planie zagospodarowania przestrzennego.

Przeznaczenie planistyczne, podobnie jak inne czynniki prawne, wpływa na sposób wykonywania prawa własności; determinuje ono bowiem, jak właściciel może korzystać z nieruchomości, w szczególności zaś może rzutować na możność i cel dopuszczalnej zabudowy (por. art. 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 997, dalej – „u.p.z.p.” i art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, jedn. tekst: Dz. U. z 2023 r., poz. 682).

W kontekście przeznaczenia planistycznego nieruchomości należy dodać, że zmiany wartości nieruchomości w wyniku uchwalenia lub zmiany planu miejscowego są co do zasady związane z obowiązkiem rozliczeń między gminą a właścicielem, przy czym w razie wzrostu wartości nieruchomości właściciel może zostać obciążony rentą planistyczną (art. 36 ust. 4 u.p.z.p.), a z kolei uniemożliwienie lub istotne ograniczenie korzystania z nieruchomości w dotychczasowy sposób lub zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem w związku ze zmianami planistycznymi, względnie obniżenie wartości nieruchomości na skutek takich zmian, uprawnia do żądania naprawienia szkody (art. 36 ust. 1 i 3 u.p.z.p.). W razie dokonania darowizny uprawnionym lub zobowiązanym w ramach tych rozliczeń jest obdarowany (właściciel), co stanowi dodatkowy argument, aby zmiany te pozostawały neutralne z punktu widzenia oceny wartości darowizny podlegającej zaliczeniu na schedę spadkową.

Postanowienie SN z dnia 9 lutego 2024 r., II CSKP 903/22

Standard: 79560 (pełna treść orzeczenia)

Pomiędzy otwarciem spadku, a jego działem – jak wynika z realiów sprawy – upłynął bardzo długi okres czasu i nastąpiła istotna zmiana realnej wartości pieniądza. Właśnie w takich wypadkach orzecznictwo opowiedziało się – w razie stosowanie art. 1042 § 2 k.c. w brzmieniu sprzed 1 października 1990 r. – za stosowaniem swoistej waloryzacji darowizn w celu zachowania właściwych ekonomicznych proporcji udziałów poszczególnych spadkobierców (por. uchwałę SN z dnia 1 sierpnia 1986 r., III CZP 34/66). Okoliczność, że w przytoczonej uchwale III CZP 34/66 ustalenie realnej wartości darowizny nastąpiło w sytuacji, gdy zmiana wartości pieniądza nastąpiła pomiędzy datą dokonania darowizny a datą otwarcia spadku nie oznacza, iż jedynie w takim wypadku – jak twierdzi pełnomocnik skarżącej – jest dopuszczalna wspomniana waloryzacja. Orzecznictwo przyjmuje bowiem możliwość jej dokonania także wtedy, gdy zmiana realnej wartości pieniądza nastąpiła późnej (por. uz. postanowienia SN z dnia 16 kwietnia 2000 r., II CKN 892/98).

Postanowienie SN z dnia 2 marca 2005 r., III CK 28/05

Standard: 82388 (pełna treść orzeczenia)