Wyrok z dnia 2002-04-12 sygn. I CKN 610/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 610/00

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 kwietnia 2002 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący, sprawozdawca) SSN Antoni Górski

SSN Hubert Wrzeszcz

Protokolant Anna Matura

w sprawie z powództwa K. M. właściciela Przedsiębiorstwa Uslugowo-Handlowego […] w T.

przeciwko J. B.

o zakazanie działalności handlowej i zapłatę,

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 12 kwietnia 2002 r.

na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 13 października 1999 r., sygn. akt I ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w […] zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację powoda K. M. od wyroku Sądu Okręgowego w T. z dnia 29 stycznia 1999 r. sygn. akt I C […]. Tym ostatnim wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił powództwo K. M., w którym domagał się od pozwanego J. B. zapłaty odszkodowania.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że strony łączyła zawarta 1 września 1996 r. umowa najmu lokalu użytkowego należącego do pozwanego. Powód w wynajętym lokalu miał prowadzić działalność handlową – handel dywanami i wykładzinami. W § 16 umowy strony postanowiły, że w przypadku wypowiedzenia umowy przez wynajmującego, zobowiązuje się on do „niewpuszczania tej samej branży” do lokalu przez okres dwóch lat. Takie postanowienie zostało wprowadzone do umowy z inicjatywy powoda, którego zamiarem było uniknięcie konkurencji (przejęcie klientów) na wypadek zmiany miejsca prowadzenia działalności. W toku postępowania pozwany podnosił, że według niego treść § 16 umowy miała chronić powoda przed powrotem do lokalu przedsiębiorstwa […], które poprzednio lokal wynajmowało. Pozwany J. B. wypowiedział umowę ze skutkiem na dzień 30 września 1997 r. a w dniu 1 października tego roku zawarł kolejną umowę najmu tego samego lokalu z firmą […], która zajmowała się, podobnie jak powód, handlem dywanami i wykładzinami. Powód kontynuował prowadzoną przez siebie działalność handlową w innym lokalu, jednak zyski w nowym miejscu były niższe od osiąganych poprzednio. Powód wiązał to z przejęciem części klientów przez firmę […]. Dochodzona kwota stanowi wartość utraconych przez niego dochodów. Dodatkowo powód domagał się zakazania działalności małż. B. prowadzącym firmę […].

Sąd pierwszej instancji przyjął, że zakaz działalności handlowej nie da się pogodzić z zasadami wolnego rynku, zwyczajów handlowych i zasadami współżycia społecznego (swobody konkurencji), a także z obowiązującymi przepisami, w tym także rangi konstytucyjnej, i oddalił żądanie zakazania pozwanym B. prowadzenia działalności gospodarczej. Przyjął natomiast, że naruszenie przez pozwanego obowiązku wynikającego z § 16 umowy może prowadzić do powstania po jego stronie odpowiedzialności odszkodowawczej. Jednak w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie da się wyliczyć nawet w przybliżeniu wysokości szkody poniesionej przez powoda, a nie jest zasadne skorzystania z art. 322 k.p.c., gdyż wyrokowanie w zakresie wysokości szkody miałoby dowolny charakter.

Sąd Apelacyjny, po uzupełnieniu postępowania dowodowego,. oddalił apelację powoda przyjmując, odmiennie niż Sąd pierwszej instancji, że § 16 łączącej strony umowy najmu jest nieważny. Sąd przyjął, że sporne postanowienie umowy powinno być rozumiane w ten sposób, iż pozwany zobowiązuje się przez okres dwóch lat nie wynajmować lokalu osobom, które miałyby prowadzić taką samą działalność gospodarczą jak powód. Odmienny wniosek wskazywany przez pozwanego (ochrona przed firmą […]), nie znajduje uzasadnienia w okolicznościach faktycznych, a ponadto przeciwko takiemu rozumieniu treści § 16 przemawia jego wykładnia językowa.

Przy takim rozumieniu treści § 16 umowy Sąd Apelacyjny wywiódł, że celem jego wprowadzenia do umowy najmu było wyeliminowanie konkurencji dla działalności prowadzonej przez powoda. Odwołał się do art. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 47, poz. 211 ze zm.) wskazując, że według ust 2 tego artykułu czynem nieuczciwej konkurencji jest m.in. utrudnianie dostępu do rynku. Zawarta między stronami umowa najmu miała utrudniać dostęp do rynku konkurentowi powoda. Skoro powód, jako osoba prowadząca działalność gospodarczą dopuścił się czynu nieuczciwej konkurencji, a działanie to zagrażało i naruszało interes innego przedsiębiorcy, to przez wprowadzenie do umowy najmu § 16 nastąpiło przekroczenie granic swobody umów, o jakiej mowa w art. 353¹ k.c. Prowadzi to do bezwzględnej nieważności tego postanowienia i powód nie może na jego podstawie dochodzić roszczeń zgłoszonych w pozwie.

Kasacja powoda oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3931 pkt 1 k.p.c.). Wskazuje się w niej niewłaściwe zastosowanie art. 353¹ k.c. w zw. z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Powołany jako podstawa rozstrzygnięcia art. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 47, poz. 211 ze zm.; dalej: uznk) określa w sposób generalny czyn nieuczciwej konkurencji. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem przepis ten znajduje zastosowanie, jeżeli w dalszych przepisach powołanej ustawy określony czyn nie został unormowany w sposób bardziej obszerny niż czyni to art. 3. Jeżeli natomiast takie uregulowanie znajduje się w ustawie, norma art. 3 ust.1 nie znajduje zastosowania.

W rozpoznawanej sprawie Sąd drugiej instancji wskazał, że czynem nieuczciwej konkurencji, którego dopuścił się powód, a który spowodował w rezultacie nieważność § 16 umowy najmu, jest utrudnianie dostępu do rynku. Utrudnianie takie Sąd dostrzegł w postanowieniu umowy zobowiązującym wynajmującego do niepodejmowania pewnych działań w stosunku do lokalu użytkowego będącego przedmiotem łączącej strony umowy. Stanowisko takie nie znajduje normatywnego uzasadnienia.

Czyn nieuczciwej konkurencji polegający na utrudnianiu innym przedsiębiorcom dostępu do rynku, umieszczony w przykładowym wyliczeniu zawartym w art. 3 ust. 2 uznk, został uregulowany w art. 15 uznk. Zgodnie z tym ostatnim przepisem, utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku wyraża się w szczególności: w sprzedaży towarów lub usług poniżej kosztów ich wytworzenia lub świadczenia albo ich odprzedaż poniżej kosztów zakupu w celu eliminacji innych przedsiębiorców; nakłanianie osób trzecich do odmowy sprzedaży innym przedsiębiorcom albo niedokonywania zakupu od innych przedsiębiorców towarów lub usług, a także w rzeczowo nieuzasadnionym, zróżnicowanym traktowaniu niektórych klientów.

Zawarte w art. 15 uznk wyliczenie zachowań stanowiących czyn nieuczciwej konkurencji w postaci utrudniania dostępu do rynku ma wprawdzie charakter przykładowy, ale wskazuje, jaki rodzaj zachowań przedsiębiorcy mieści się w zakresie analizowanego czynu. Zawarcie umowy najmu, w której wynajmujący zobowiązuje się względem najemcy do niedokonywania określonych rozporządzeń przedmiotem najmu, nie mieści się w granicach czynu nieuczciwej konkurencji wyznaczonych treścią art. 15 uznk. Nie znajduje zatem podstaw prawnych stanowisko Sądu drugiej instancji, zgodnie z którym takie postanowienie umowy wskazuje na chęć osiągnięcia celu będącego czynem nieuczciwej konkurencji. Ponadto, gdyby nawet podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, to podstawę rozstrzygnięcia musiałby stanowić art. 353¹ k.c. w zw. z art. 15 uznk.

Postanowienie § 16 łączącej strony umowy najmu trzeba zatem ocenić jako nie wykraczające poza granice wyznaczone treścią art. 353¹ k.c. w zw. z art. 3 ust. 1 uznk. Pozostaje jednak do rozważenia, czy inne przepisy nie przewidują sankcji nieważności dla postanowienia umowy, w którym osoba uprawniona zobowiązuje się do nierozporządzania swoim prawem.

Przedstawioną kwestię normuje w sposób generalny art. 57 k.c. W jego § 1 wyrażona została zasada, zgodnie z którą nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Od zasady tej wyjątek przewidziano w art. 57 § 2 k.c. – dopuszczalne jest zobowiązanie, że uprawniony nie dokona oznaczonych rozporządzeń prawem.

Wyjątek przewidziany w § 2 art. 57 k.c. oznacza, że osoba uprawniona może zobowiązać się względem innego podmiotu do niedokonywania określonych rozporządzeń przysługującym jej prawem, co oznacza, że może zobowiązać się m.in. do nieprzenoszenia prawa, czy jego obciążenia (np. właśnie do niewynajmowania rzeczy przez określony czas lub/ i określonym podmiotom). Zobowiązanie takie nie odnosi jednak skutku wobec osób trzecich. Przykładowo przeniesienie własności rzeczy w sytuacji, gdy właściciel zobowiązał się względem innej osoby (np. sprzedawcy) do niedokonywania takiego rozporządzenia, jest skuteczne. Może natomiast rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania. Brak skutku prawnego przyjętego zobowiązania do niedokonywania określonych rozporządzeń wobec osób trzecich dodatkowo wskazuje, że umowa takiej treści nie może stanowić czynu nieuczciwej konkurencji.

W rozpoznawanej sprawie występuje opisana wyżej sytuacja. Pozwany zobowiązał się do nierozporządzania należącym do niego lokalem – w zakresie określonym umową. Takie zobowiązanie pozostaje bez wpływu na skuteczność sprzecznego z jego treścią rozporządzenia. W rozpoznawanej sprawie oznacza to, ze pozwany J. B. zawarł ważną i skuteczną umowę najmu z właścicielami przedsiębiorstwa […]. Naruszając jednak zobowiązanie względem powoda może ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą, jeżeli naruszenie zobowiązania spowodowało uszczerbek majątkowy po stronie powoda.

W okolicznościach rozpoznawanej sprawy trafnie przyjął Sąd pierwszej instancji, że § 16 łączącej strony umowy najmu jest ważny i może stanowić podstawę odszkodowawczej odpowiedzialności pozwanego. Odmienne stanowisko Sądu drugiej instancji nie znajduje, jak wskazano, oparcia w obowiązującym stanie prawnym. Przyjmując zaś, że § 16 umowy najmu dotknięty jest sankcją nieważności i nie może stanowić podstawy odpowiedzialności pozwanego, Sąd drugiej instancji naruszył przepisy wskazane w kasacji. Z tych względów powołana przez powoda podstawa kasacji znajduje usprawiedliwione podstawy. Skoro jednak Sąd Apelacyjny w ogóle nie badał kwestii powstania i – ewentualnie – rozmiarów szkody występującej po stronie powoda, niezbędne było uchylenie zaskarżonego wyroku.

Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 393¹³ § 1 k.p.c.).