Wyrok z dnia 1970-04-30 sygn. II CR 103/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CR 103/70

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 30 kwietnia 1970 r.

W razie wzajemnych naruszeń nietykalności cielesnej i czci nie znoszą się wzajemnie przysługujące stronom roszczenia o zakazanie tych naruszeń (art. 24 k.c.). Nie byłoby też uzasadnione tu takie stosowanie art. 5 k.c., w wyniku którego powództwo z art. 24 k.c. podlegałoby oddaleniu z tym tylko uzasadnieniem, że powód dotknięty naruszeniem dóbr osobistych nadużywa swego prawa.

Przepis art. 5 k.c. może uzasadniać ograniczenie sankcji, które mogą być stosowane na podstawie art. 24 k.c., a których sam ustawodawca z góry nie określa w sposób wyczerpujący, pozostawiając ich konkretyzację sądowi stosownie do rodzaju dobra osobistego i sposobu jego naruszenia.

Sąd Najwyższy — Izba Cywilna w sprawie z powództwa Franciszki J. przeciwko Ludwice J. i Marii B. o ochronę dóbr osobistych wskutek rewizji pozwanych i zażalenia powódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 21 listopada 1969 r. rewizję i zażalenie oddalił.

Uzasadnienie

Powódka żądała: zakazania pozwanym jakichkolwiek działań zmierzających do naruszenia zdrowia, nietykalności cielesnej oraz czci i dobrego imienia powódki, zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenia o przeproszeniu powódki za wyrządzone jej krzywdy, zobowiązania pozwanych na przyszłość do nienaruszania wspomnianych jej dóbr osobistych oraz zasądzenia na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża po 2000 zł.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Wojewódzki zakązał pozwanym jakichkolwiek działań zmierzających do naruszenia nietykalności cielesnej i obrazy czci powódki, w pozostałej zaś części powództwo oddalił. Dla uzasadnienia tego rozstrzygnięcia przytoczył, co następuje.

Po śmierci Stanisława J. — męża i ojca pozwanych a brata powódki, zaistniał między stronami spór o działkę gruntową, przez którą pozwane mają przejazd i przechód. Obecnie toczy się postępowanie sądowe o dział spadku i zniesienie współwłasności obejmujące również przedmiotową działkę gruntową, które nie zostało jeszcze prawomocnie zakończone. Na tym tle dochodzi między stronami do sprzeczek i zniewag, co było powodem licznych procesów karnych w latach 1965—1968. W związku z tym powódka była sześciokrotnie skazywana przez Sąd Powiatowy w Kolbuszowej z warunkowym zawieszeniem wykonania kary, a ostatnio skazana została wraz z synem na karę pozbawienia wolności. Również czterokrotne procesy karne przeciwko pozwanym skończyły się umorzeniem postępowania lub też zawieszeniem wykonania kary.

Po wniesieniu pozwu strony wzajemnie się znieważyły w maju i sierpniu 1969 r. (zeznania stron). Powódka znieważyła czynnie pozwane w dniu 12.V.1969 r. orąz 29.VIII.1969 r. (zeznania stron oraz świadectwo lekarskie St. K. z 12.V.1969 r. oraz zaświadczenie lekarza Ryszarda R. z 1.IX.1969 r.).

Zniewagi pozwanych ze strony powódki nie mogą pozbawić jej ochrony w drodze środków przewidzianych w art. 24 § 1 k.c., skoro w świetle powyższych ustaleń istnieje uzasadniona obawa dalszego zagrożenia ze strony pozwanych czci i zdrowia powódki. Roszczenie powódki o zaniechanie naruszenia jej czci jest zatem nadal aktualne, wobec czego należało orzec jak w sentencji wyroku. Agresywne zachowanie się powódki względem pozwanych — zwalnia ich od żądanego przeproszenia powódki, zaś świadczenia na rzecz PCK — dla braku umyślności po stronie pozwanych — nie znajduje uzasadnienia w świetle przepisu art. 448 k.c.

W rewizji od tego wyroku pozwane wnoszą o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu lub o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa; powódka natomiast wnosi w zażaleniu o zmianę rozstrzygnięcia o kosztach procesu i zasądzenie na jej rzecz kwoty 725 zł.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Skarżące zarzucają naruszenie przepisu art. 24 k.c. i art. 5 k.c. wskutek nieuznania, że roszczenia powódki są sprzeczne ze społecznym przeznaczeniem prawa objętego przepisem art. 24 k.c. oraz z zasadami współżycia społecznego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zdaniem skarżących zachodzi rażąca dysproporcja między krzywdami doznanymi przez powódkę a krzywdami doznanymi przez pozwane.

Zarzut ten jest nieuzasadniony. Z trzech dochodzonych przez powódkę roszczeń Sąd Wojewódzki uwzględnił roszczenie o zakazanie naruszenia nietykalności cielesnej i czci powódki. Orzeczenie tego rodzaju sankcji ma swoje oparcie w przepisie art. 24 k.c. Przepis ten bowiem przewiduje żądanie zaniechania działania zagrażającego dobru osobistemu w rozumieniu art. 23 k.c. Przesłanką takiego zakazu naruszenia dobra osobistego może być stwierdzenie istnienia zagrożenia. Zagrożenie musi istnieć rzeczywiście. Na zagrożenie będą z reguły wskazywać poprzednio już istniejące fakty dokonanego już naruszenia, zwłaszcza wtedy, gdy miały one charakter systematycznych naruszeń. Żądanie zaniechania naruszeń dóbr osobistych z istoty rzeczy będzie zmierzać do osiągnięcia ogólniejszej sankcji niż sankcje przewidziane na wypadek dokonanego naruszenia (art. 24 zdanie drugie k.c.). Zakaz naruszeń orzeczony przez sąd pociąga za sobą w razie niedostosowania się strony do niego skutki przewidziane w art. 1051 i 1052 k.p.c. W razie więc zastosowania przez sąd na podstawie art. 24 k.c. sankcji w postaci nakazania zaniechania naruszeń, dłużnik ma obowiązek zaniechania pewnej czynności, tak jak to postanawia art. 1051 § 1 k.p.c., a w razie działania wbrew swemu obowiązkowi, naraża się na grzywny. '

W sprawie niniejszej uzasadnione było zakazanie pozwanym naruszania nietykalności cielesnej powódki, pomimo że sama powódka, jak wynika to z ustaleń dokonanych przez Sąd Wojewódzki w zaskarżonym wyroku, zachowywała się względem pozwanych w tak sam sposób'. Wzajemność naruszeń nietykalności cielesnej sama jednak przez się nie wyłącza roszczenia drugiej strony przewidzianego w art. 24 k.c. Nieuzasadniony byłby pogląd, że w razie wzajemnych naruszeń dobra osobistego nawet tego samego rodzaju roszczenia się kompensują, znoszą wzajemnie. Gdy chodzi o naruszenie nietykalności' cielesnej w prawie karnym, art. 182 § 2 k.k. ^przewiduje, że jeżeli czyn wywołał wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego, albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział czynem tego samego rodzaju, sąd może odstąpić od wymierzenia kary. Jak widać z tego unormowania, prawo karne stoi na stanowisku odpowiedzialności karnej sprawcy, pomimo że pokrzywdzony odpowiedział czynem tego samego rodzaju z tym tylko zastrzeżeniem, że sąd może odstąpić od wymierzenia kary. Tego rodzaju konstrukcja prawa nie jest z istoty rzeczy znana prawu cywilnemu. Nasuwa się jednak zagadnienie, czy. w wypadku wzajemnych naruszeń nietykalności cielesnej i obrazy czci jest możliwe kształtowanie rozstrzygnięcia przez sąd cywilny z uwzględnieniem konsekwencji mogących wynikać z art. 5 k.c. Chodzi zwłaszcza o odpowiedź na pytanie narzucające się w związku z rewizją pozwanych, które wnoszą o zmianę wyroku i oddalenie powództwa właśnie ze względu na art. 5 k.c.

W tym zakresie należy stwierdzić, że nie ma żadnych podstaw ani natury prawnej, ani natury społecznej do tego, aby wyłączyć z zasady dopuszczalność i celowość stosowania art. 5 k.c. w dziedzinie stosunków powstających na tle ochrony dóbr osobistych. Charakter kryteriów decydujących o zastosowaniu art. 5 k.c., a więc kryteriów w postaci zasad współżycia społecznego, nie usprawiedliwiałby takiej wykładni, w myśl której można formułować zasadę o wyłączeniu konstrukcji nadużycia prawa w jakiejkolwiek sferze stosunków cywilnoprawnych. Jednakże nie byłoby uzasadnione w rozważanej sferze stosunków prawnych takie stosowanie art. 5 k.c., w wyniku którego powództwo z art. 24 k.c. podlegałoby oddaleniu z tym tylko uzasadnieniem, że powód dotknięty naruszeniem dóbr osobistych nadużywa swego prawa. Przepis art. 5 k.c. mógłby uzasadnić ograniczenie sankcji, które mogą być stosowane na podstawie art. 24 k.c., a których sam ustawodawca z góry nie określa w sposób wyczerpujący, pozostawiając ich konkretyzację sądowi stosownie do rodzaju dobra osobistego, które zostało naruszone, i sposobu jego naruszenia. Wspomniane ograniczenie sankcji mogłoby wyrażać sie tym, że sąd nakazałby złożenie oświadczenia, o którym m.in. mowa w art. 24 k.c., tylko w jakimś czasopiśmie fachowym, z którym strony są związane, a nie ponadto w jakimś poczytnym dzienniku, albo w ogóle oddaliłby żądanie o złożenie takiego oświadczenia w prasie.

Inaczej natomiast przedstawia się sytuacja wówczas, gdy strona wykazała zasadność żądania zaniechania działania naruszającego dobro osobiste. Oddalenie powództwa ze względu na wzajemność naruszeń tego samego rodzaju dobra osobistego z powołaniem się na art. 5 k.c. oznaczałoby w istocie rzeczy odmowę ochrony przed grożącym naruszeniem, co mogłoby w wielu wypadkach zachęcać stronę przeciwną do dalszych naruszeń. Zakaz zaniechania działania zagrażającego dobrom osobistym jest w jakimś sensie niepodzielny i ten jego charakter przemawia przeciwko żądaniu pozwanych zastosowania art. 5 k.c. ze względu na ocenę proporcji wzajemnych krzywd. Wymaga przy tym podkreślenia, że w ten tylko sposób orzeczenie zakazu, skoro zwracanie się stron na drogę postępowania karnego nie odnosiło dotychczas skutku, zapobiegnie gorszącym zachowaniom się stron. Oddalenie rewizji pozwanych nie powinno być rozumiane przez powódkę jako przyzwolenie na jej zachowanie się, uzasadniające również z ich strony poszukiwanie Ochrony na podstawie art. 24 k.c., gdyby zachowanie się jej to uzasadniało. Obie strony powinny wspólnie przyczynić się w odpowiedniej drodze prawnej do usunięcia źródeł nieporozumień.

Za nieuzasadnione należy również uznać zażalenie powódki na orzeczenie o kosztach procesu zawarte w zaskarżonym wyroku. Wynik procesu uzasadniał orzeczenie na podstawie art. 100 k.p.c.