Postanowienie z dnia 2003-08-08 sygn. V CK 491/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CK 491/02

POSTANOWIENIE

Dnia 8 sierpnia 2003 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)

SSN Bronisław Czech

SSN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)

w sprawie z wniosku M. S. i P. S.

przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa i A. M.-S.

o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego w R. z dnia 16 sierpnia

1993 r. o stwierdzeniu nabycia spadku po H. R. O. S. z d. M., sygn. akt I Ns […], po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 sierpnia 2003 r.,

kasacji wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego w G. z dnia 3 września 2002 r., sygn. akt III Ca […],

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi

Okręgowemu w G. do ponownego jej rozpoznania.

Uzasadnienie

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację wnioskodawców M. S. i P. S. aprobując ustalenia dokonane w postępowaniu pierwszoinstancyjnym z których wynika, że na podstawie prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 31 stycznia 1989 r. w sprawie sygn. akt IV Ns II […] spadek po H. R. zmarłej […] r. w Ł., łącznie z wchodzącym w skład tego spadku gospodarstwem rolnym, nabyli z mocy ustawy, w równych częściach, jej wnukowie M. L. S. i P. H. S..

W uwzględnieniu wniosku A. M. – S. Sąd Rejonowy w R. postanowieniem z dnia 16 sierpnia 1993 r. sygn. akt I Ns […] stwierdził, że spadek po H. R., zmarłej […] r. w Ł., z mocy ustawy nabył Skarb Państwa. Uchylenie ostatnio wymienionego postanowienia w trybie przewidzianym w art. 679 k.p.c. nie jest – w ocenie Sądów obu instancji – możliwe bez jednoczesnego pozytywnego stwierdzenia praw do spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Postępowanie przewidziane w art. 679 k.p.c. zmierza do skorygowania wadliwego postanowienia. Jego celem nie jest uchylenie jednego z postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy (uchw. Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83, OSNC 1984, nr 7, poz. 11).

Kasację złożyli wnioskodawcy M. S. i P. S..

Skarżący zarzucili naruszenie art. 679 k.p.c. oraz art. 524 § 1 k.p.c. przez przyjęcie, że uchylenie jednego z postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkobiercy nie może nastąpić w trybie przewidzianym przez art. 679 k.p.c., w sytuacji, gdy art. 679 § 1 k.p.c. wskazuje expressis verbis na możliwość zmiany, jak i uchylenia niezgodnego ze stanem faktycznym postanowienia stwierdzającego nabycie spadku natomiast art. 524 § 1 nie pozwala na wznowienie postępowania jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone. Nadto skarżący zarzucili naruszenie art. 201 k.p.c. wskutek przyjęcia, że Sąd Rejonowy nie był władny kwalifikować wniosku jako skargi o wznowienie postępowania, pozostawałoby to bowiem w oczywistej sprzeczności ze stanowiskiem strony, która domagała się uchylenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z dnia 16 sierpnia 1993 r. w oparciu o art. 679 k.p.c., w sytuacji gdy podjęcie postępowania we właściwym trybie powinno nastąpić z urzędu a wskazana przez stronę podstawa nie wiązała Sądu.

Wskazując na powyższe skarżący wnosili o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego oraz Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego jej rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku deklaratywnie ustala krąg spadkobierców a więc osób lub osoby, na które przeszły wszelkie dziedziczne prawa i obowiązki, przysługujące dotychczas spadkodawcy. Stwierdzenie nabycia spadku jest – jak się przyjmuje w literaturze przedmiotu – orzeczeniem sądowym ustalającym istnienie podmiotowego prawa spadkobiercy do spadku. Należy do kategorii sądowych orzeczeń ustalających prawo lub stosunek prawny i realizujących zgodnie z jego ustawową treścią ochronę praw cywilnych. Charakteryzuje się deklaratywnością, prejudycjalnością i prewencyjnością. Realizacja tej funkcji przejawia się w ochronie prawa podmiotowego spadkobiercy do spadku. Sądowe stwierdzenie nabycia spadku chroni bezpieczeństwo obrotu w tym także interesy osób trzecich wchodzących w stosunki prawne ze spadkobiercami. Stwarza ono podstawę domniemania, że wskazana w postanowieniu osoba jest spadkobiercą. Chroni ważność czynności prawnej, przez którą osoba trzecia w dobrej wierze nabyła prawo (lub została zwolniona z obowiązku) od tego, kto został wskazany w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku jako spadkobierca (art. 1025, 1027 i 1028 k.c.). Stwierdzenie nabycia spadku korzysta z prawomocności formalnej i materialnej, wiąże sądy i inne organy państwowe, mając w innych postępowaniach znaczenie prejudycjalne. Istnienie dwóch prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy stwarza stan patologiczny. Jednakże późniejsze postanowienie godzące – z uwagi na różną jego treść – w stan prawny ukształtowany przez pierwsze z tych postanowień nie może być utrzymane. Przepis art. 679 § 1 k.p.c., w zdaniu złożonym typu alternatywnego, stanowi, iż dowód na okoliczność, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobiercą lub, że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, z zachowaniem przepisów niniejszego rozdziału.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83 (OSNCP 1984, nr 7, poz. 111) stwierdził, że uchylenie jednego z postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy nie może nastąpić w trybie przewidzianym w art. 679 k.p.c. Celem tego przepisu – jak wynika z uzasadnienia tej uchwały – jest skorygowanie wadliwego orzeczenia. Przedmiotem orzeczenia z art. 679 k.p.c. jest ustalenie kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Żaden z przepisów obowiązującego prawa nie przewiduje możliwości uchylenia jednego z dwóch prawomocnych postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy, i to niezależnie od ich treści. Skasowanie jednego z tych orzeczeń jest możliwe tylko w trybie nadzwyczajnym. Jednakże Sąd Najwyższy nie wyjaśnił, który z nadzwyczajnych wówczas trybów: rewizja nadzwyczajna czy skarga o wznowienie postępowania wchodziły w rachubę. Rozważania o rewizji nadzwyczajnej, i nie wykluczonej wielotorowości wzruszania w dacie powzięcia uchwały – w trybie nadzwyczajnym – prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku są w aktualnym stanie prawnym bezprzedmiotowe. Można twierdzić – jak to dowodzą skarżący, że wznowienie postępowania zachowało walor wyłącznego środka obalania tych orzeczeń. Jednakże w uchwale z dnia 21 kwietnia 1994 r., III CZP 40/94 (OSNCP 1994, nr 11, poz. 210) Sąd Najwyższy oceniając wzajemny stosunek przepisów art. 524 § 1 i 679 k.p.c. stwierdził, że uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie może żądać wznowienia tego postępowania z powodu pozbawienia go możliwości działania. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wypowiedział bardziej ogólny pogląd o niedopuszczalności wznowienia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku również i na innych podstawach. Porównanie trybu z art. 679 k.p.c. ze wznowieniem postępowania nieprocesowego (art. 524 k.p.c.) ujawniło w ocenie Sądu Najwyższego podobieństwo w stopniu pozwalającym na wyrażenie zapatrywania, że tryb z art. 679 k.p.c. ma charakter wznowieniowy, ze względu na swoją podstawę, którą jest wykrycie okoliczności, że osoba która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony i wykrycie dowodów potwierdzających te okoliczności.

Niewątpliwą racją trybu określonego w art. 679 k.p.c. było uproszczenie i odformalizowanie tego postępowania, zwłaszcza w stosunku do osoby, która nie była uczestnikiem postępowania. Nie jest ona skrępowana ani terminami, ani podstawami w udowodnieniu zarzutu, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub, że jej udział jest inny niż stwierdzony. Artykuł 679 k.p.c. chroni bardziej prawo do spadku rzeczywistego spadkobiercy, niż czyniłaby to skarga o wznowienie postępowania. Takie dążenie ustawodawcy jest zrozumiałe, skoro drugie postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku rozstrzygające powtórnie tę samą sprawę – niezależnie od tego czy czyni to tak samo lub inaczej niż poprzednie postanowienie – nie powinno być utrzymane jako godzące – jak w rozpoznawanej sprawie – w ukształtowane stosunki powstałe wskutek uprawomocnienia się pierwszego postanowienia. Negatywne dla zainteresowanych następstwa w płaszczyźnie regulacji stosunków własnościowych i podatkowych są oczywiste. W art. 679 k.p.c. jest mowa o uchyleniu lub zmianie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku. W powołanej uchwale z dnia 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83 Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie – podzielone w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia – stwierdzające, że sąd orzekając w trybie art. 679 k.p.c. nie może poprzestać na uchyleniu postanowienia, lecz ma obowiązek stwierdzenia nabycia spadku przez właściwych spadkobierców.

Zarówno powyższej tezy, jak i jej motywacji, nie można podzielić w obowiązującym stanie prawnym. Możliwość uchylenia wadliwego postanowienia jest wyraźnie przewidziana w powołanym art. 679 § 1 k.p.c. Taka możliwość wzruszenia i likwidacji sytuacji patologicznej przez uchylenie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest wyrazem istnienia różnorodności takich sytuacji. Nie każda z nich wymaga doprowadzenia postanowienia – jak to przyjął Sąd Najwyższy w powołanej uchwale – do zgodności z rzeczywistym stanem prawnym. Tylko uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku wchodzi w rachubę w razie stwierdzenia spadku po osobie żyjącej na podstawie fałszywego aktu zgonu. Niewątpliwie jednoznaczne brzmienie dotyczące postępowania o uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku (art. 679 § 1 k.p.c.) zostało w omawianej uchwale w całości pominięte ze wskazaniem, że z treści art. 679 § 3 k.p.c. wynika, iż w każdym wypadku sąd orzekający zmienia postanowienie i orzeka zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Artykuł 679 § 3 k.p.c. reguluje sytuację wymagającą zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, gdy istnieje jedno rozstrzygnięcie, które jest niezgodne z rzeczywistym stanem prawnym. Wówczas wydane orzeczenie o zmianie stanowi rezultat udowodnienia przymiotu spadkobiercy, powołania do spadku i jego nabycia. Korzysta ono z wszelkich atrybutów, jakie przysługują tego rodzaju orzeczeniom. Doprowadzenie do zgodności, na tej podstawie, orzeczenia z rzeczywistym stanem prawnym nie może oczywiście przekreślać różnicy, co do sposobu wzruszenia i eliminacji przez uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku wtedy, gdy istnieją dwa o różnej treści prawomocne postanowienia. Pozbawienia dostępnej dla zainteresowanego drogi uchylenia prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku nie uzasadnia odwołanie się do zasad postępowania określonych w art. 669-677 k.p.c. Stosując do postanowienia z art. 679 § 1 k.p.c. przepisy regulujące stwierdzenie nabycia spadku należy uwzględnić, że z istoty i celu unormowania postępowania zawartego w tym przepisie może być mowa tylko o stosowaniu odpowiednim wymienionych przepisów. Takie zaś stosowanie nie upoważnia do wniosku o niedopuszczalności – wbrew brzmieniu art. 679 § 1 k.p.c. – uchylenia wadliwego postanowienia. Postępowanie w trybie art. 679 § 1 k.p.c. pozwala na uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, wydanego z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej innego postanowienia w tym samym przedmiocie.

Po uchwale z dnia 16 grudnia 1983 r., III CZP 65/83 w orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, że tryb określony w art. 679 k.p.c. zastępuje skargę o wznowienie postępowania, a racją tego rozwiązania było uproszczenie i odformalizowanie postępowania o wzruszenie prawomocnego stwierdzenia nabycia spadku. Wyrażone zapatrywanie odpowiada tendencjom ustawodawcy do ujednolicenia i wprowadzenia wyłączności środków obalania orzeczeń. W sposób prosty, jednolity i dostępny dla zainteresowanego eliminuje sytuację patologiczną. Osoba, która nie była uczestnikiem postępowania, nie jest skrępowana ani terminami, ani podstawami w udowodnieniu tezy, że uczestnik postępowania, który uzyskał stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobierca lub, że jej udział jest inny niż stwierdzony. Porównanie ograniczeń istniejących w odniesieniu do osoby, która nie uczestniczyła w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku a obecnie żąda uchylenia tego postanowienia z rygorami i wymaganiami obowiązującymi przy wznowieniu postępowania w trybie art. 524 § 2 k.p.c. wskazuje na korzystną – dla takiego uczestnika postępowania – możliwość skorzystania z uchylenia kwestionowanego postanowienia w trybie art. 679 § 1 k.p.c. Uregulowanie takie jest zrozumiałe jeśli uwzględnić, że prawo do sądu w znaczeniu konstytucyjnym oznacza prawo do wymiaru sprawiedliwości właściwie – także w sferze proceduralnej – ukształtowanego i nie pozostawiającego skarżących, którzy nie byli uczestnikami drugiego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po H. R. S., w sytuacji bez wyjścia. Zważywszy na doniosłe skutki, jakie prawo wiąże ze stwierdzeniem nabycia spadku istnienie dwu prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy stwarza dotkliwą sytuację nie tylko dla każdego ze spadkobierców, lecz godzi także w cele i założenia prawomocności, a w konsekwencji i w autorytet organu państwa zaangażowanego w kształtowanie stabilnych stosunków – między uczestnikami postępowania – powstałymi w następstwie uprawomocnienia się orzeczenia.

Z powyższego wynika, że przytoczona podstawa kasacji okazała się usprawiedliwiona a zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu z przekazaniem sprawy do ponownego jej rozpoznania (art. 393⁸ i 393¹³ k.p.c.).