Uchwała z dnia 1968-01-10 sygn. III CZP 102/67

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 102/67

Uchwała

z dnia 10 stycznia 1968 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: J. Pietrzykowski (sprawozdawca), W. Markowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Józef R. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy - Ośrodek w Toruniu postanowieniem z dnia 1 grudnia 1967 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. W jakim trybie powinien być rozstrzygnięty powstały w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku spór o to, czy pewien przedmiot należny do spadku, jeżeli od rozstrzygnięcia tego sporu jest zależne zastosowanie art. 961 k.c.?

2. Czy nabyty przez jednego z małżonków przed 1.X.1950 r. w czasie trwania małżeństwa majątek, który został objęty wspólnością ustawową z mocy art. XVIII przep. wprow. kod. rodz. z 1950 r., stał się majątkiem odrębnym z chwilą wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r.?"

postanowił:

1. udzielić na pytanie przytoczone w punkcie 2 następującej odpowiedzi:

Nabyty w czasie trwania małżeństwa przez jednego z małżonków przed dniem 1 października 1950 r. majątek, który został objęty wspólnością ustawową z mocy art. XVIII przep. wprow. kod. rodz. z 1950 r., należy również traktować w chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r. jako majątek nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej.

2.Wobec treści powyższej odpowiedzi uznać za zbędne udzielenie odpowiedzi na pytanie przytoczone w punkcie 1.

Uzasadnienie

Na podstawie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 30 grudnia 1963 r., którym spadkodawczyni Antonina Ch., zmarła w dniu 7 stycznia 1967 r., ustanowiła swymi spadkobiercami Czesławę R. i Józefa R. "w równych udziałach - do całości spadku", Sąd Powiatowy stwierdził, że wyżej wymienieni spadkobiercy nabyli spadek i należące do spadku gospodarstwo rolne po połowie.

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku zaskarżył uczestnik postępowania i mąż spadkodawczyni, Szczepan Ch., opierając rewizję na dwóch podstawach:

a) po pierwsze - spadkodawczyni sporządziła w dniu 7 stycznia 1967 r. drugi testament, co oznacza odwołanie pierwszego testamentu, b) po drugie - uczestnik postępowania Szczepan Ch. jest wyłącznym właścicielem gospodarstwa rolnego nabytego przez niego w 1926 r., wobec czego do spadku po Antoninie Ch. w ogóle nie należy gospodarstwo rolne. Wprawdzie bowiem Szczepan Ch. nabył wspomniane gospodarstwo w czasie trwania związku małżeńskiego ze spadkodawczynią, jednakże nabycie to miało miejsce przed powstaniem wspólności ustawowej.

Po rozpoznaniu rewizji Sąd Wojewódzki odroczył rozpoznanie sprawy i przedstawił Sądowi Najwyższemu dwa zagadnienia prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Dalej idące i mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy jest zagadnienie drugie, którego wyjaśnienie wiąże się z wykładnią art. VIII przep. wprow. k.r.o.

Jak trafnie zauważył Sąd Wojewódzki, na podstawie art. XVIII przep. wprow. k.r. z 1950 r. przepisy kodeksu rodzinnego z 1950 r. stosowały się do istniejącego jeszcze majątku dorobkowego małżonków bez względu na czas jego nabycia w wypadku, gdy w chwili wejścia w życie tego kodeksu stosunki majątkowe małżonków podlegały ustrojowi ustawowemu przewidzianemu w prawie małżeńskim z 1946 r. W związku z treścią tego przepisu Sąd Najwyższy w uchwale całej Izby Cywilnej z dnia 27 czerwca 1955 r. 1 CO 25/55 (OSN 1953, poz. 67) wyjaśnił, że z mocy art. XVIII przep. wprow. kod. rodz. przepisy kodeksu rodzinnego o wspólności ustawowej stosuje się do istniejącego w chwili wejścia w życie tego kodeksu majątku dorobkowego powstałego kiedykolwiek po zawarciu małżeństwa.

Tak więc w świetle cytowanego przepisu i cytowanej uchwały gospodarstwo rolne nabyte w czasie trwania małżeństwa przez jednego z małżonków było od chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego wspólnym majątkiem obojga małżonków, jeżeli odpowiadało ono wymaganiom art. 21 tego kodeksu, mimo że w chwili nabycia nie obowiązywała małżonków wspólność majątkowa.

Sądowi Wojewódzkiemu nasunęła się wątpliwość co do tego, czy przedstawiona sytuacja prawna nie uległa zmianie z chwilą wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz przepisów wprowadzających ten kodeks, tj. z dnia 1 stycznia 1965 r.

Art. VIII przep. wprow. k.r.o. stanowi, że istniejące w chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego składniki majątku małżonków, których stosunki majątkowe podlegały wspólności ustawowej w rozumieniu kodeksu rodzinnego z 1950 r., zalicza się od tej chwili do majątku wspólnego albo do majątku odrębnego stosownie do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W związku z tym wymaga wyjaśnienia, które przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ma na myśli wspomniany przepis wprowadzający.

Art. 32 k.r.o. statuuje zasadę ogólną, według której dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Konsekwencją tej zasady jest zaliczenie w art. 33 pkt 1 k.r.o. do majątku odrębnego każdego z małżonków przedmiotów majątkowych nabytych przed powstaniem wspólności ustawowej.

Poza tym do majątku odrębnego należą przedmioty majątkowe i prawa wymienione w art. 33 pkt 2-10 k.r.o.

Nie do przyjęcia byłby pogląd, że przepis art. VIII przep. wprow. k.r.o. gdy chodzi o unormowane nim stany przejściowe, ma na myśli treść art. 33 pkt 1 k.r.o., tzn. że stanowi on odwrócenie zasady wyrażonej w art. XVIII k.r. i przekreślenie skutków prawnych wynikających z tego przepisu. Art. VIII przep. wprow. k.r.o. nie dotyczy w ogóle samej zasady zrównania majątku nabytego kiedykolwiek w czasie trwania małżeństwa przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego z 1950 r. z dorobkiem w rozumieniu tego kodeksu, majątek ten bowiem był już w chwili wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego traktowany tak jak majątek nabyty w czasie obowiązywania wspólności ustawowej przewidzianej w kodeksie rodzinnym. Jeżeli więc taki majątek podlega z chwilą wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego weryfikacji - stosownie do dyspozycji art. VIII przep. wprow. k.r.o. - to tylko w takim zakresie, jak majątek nabyty w czasie obowiązującej małżonków wspólności ustawowej przewidzianej w kodeksie rodzinnym.

Pomiędzy przepisami kodeksu rodzinnego a przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zachodzą dość istotne różnice w zakresie określenia majątku odrębnego, co wynika z porównania art. 21 § 2 k.r. z art. 33 pkt 2-10 k.r.o. W celu możliwie rychłego i powszechnego wprowadzenia w życie zasad nowego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawodawca uznał za słuszne stosować do istniejących w chwili wejścia w życie tego kodeksu składników majątku małżonków nowe unormowanie, tzn. zaliczyć składniki tego majątku do majątku wspólnego, albo odrębnego według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a nie według przepisów uchylonego kodeksu rodzinnego. Tę właśnie myśl legislacyjną realizuje art. VIII przep. wprow. k.r. Przepis ten może być więc rozumiany jedynie w ten sposób, że istniejący w dniu 1 stycznia 1965 r. majątek małżonków, których stosunki majątkowe podlegały wspólności ustawowej w rozumieniu kodeksu rodzinnego z 1950 r., nabyty w czasie trwania małżeństwa (art. 21 § 1 k.r.) podlega zaliczeniu do majątku wspólnego albo do majątku odrębnego małżonków według zasad przewidzianych w art. 33 pkt 2-10 k.r.o. Jeżeli majątek małżonków został nabyty w czasie trwania małżeństwa przed dniem 1 października 1950 r., to z mocy art. XVIII przep. wprow. k.r. będzie on nadal traktowany tak, jakby był nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej, w rozumieniu kodeksu rodzinnego. O tym więc, czy należy go zaliczyć do majątku wspólnego bądź do majątku odrębnego, decydują przepisy art. 33 pkt 2-10 k.r.o. z wyłączeniem punktu 1 i w odpowiednim zakresie punktu 3 tego przepisu.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi na drugie z przedstawionych przez Sąd Wojewódzki pytań odpowiedzi - jak w sentencji uchwały.

Na pierwsze z przedstawionych pytań Sąd Najwyższy, wobec treści udzielonej odpowiedzi na pytanie drugie, nie mógł udzielić odpowiedzi, ponieważ według art. 391 § 1 k.p.c. rozstrzygane zagadnienie prawne musi się wiązać z rozpoznaniem rewizji.

Wspomniane pytanie prawne zmierza do wyjaśnienia dopuszczalności rozstrzygnięcia w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sporu co do tego, czy pewien przedmiot należy do spadku, jeżeli od rozstrzygnięcia tego sporu jest zależne zastosowanie art. 961 k.c. Przepis ten dotyczy rozrządzenia przez testatora poszczególnymi przedmiotami majątkowymi w takich okolicznościach, które uzasadniają potraktowanie wymienionych w testamencie osób jako spadkobierców, a nie jako zapisobierców.

Spadkobierczyni, jak już wspomniano na wstępie, sporządziła dwa testamenty. W pierwszym z nich powołała do spadku Czesławę R. i Józefa R. w drugim testamencie, dołączonym do akt sprawy Sądu Powiatowego w Golubiu-Dobrzyniu, rozporządziła dwiema nieruchomościami miejskimi na rzecz Czesławy R. Tak więc z pierwszego testamentu spadkobiercami są Czesława R. i Józef R., nadto z drugiego testamentu Czesława R. jest zapisobiercą przedmiotów majątkowych wymienionych w tym testamencie. Testamenty te nie wyłączają się wzajemnie, nie ma bowiem żadnych przeszkód do przyznania jednemu z ustanowionych spadkobierców korzyści majątkowej w postaci zapisu. Drugi z wymienionych testamentów mógłby oznaczać odwołanie w całości pierwszego testamentu (art. 946 i 947 k.c.) tylko wtedy, gdyby zawierał rozrządzenie na rzecz Czesławy R. przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek (art. 961 k.c.). Skoro jednak w świetle materiału sprawy i obowiązującego stanu prawnego, wyjaśnionego w odpowiedzi na drugie z przedstawionych pytań spadkodawczyni, poza przedmiotami majątkowymi, których dotyczy zapis, przysługiwały prawa do gospodarstwa rolnego z tytułu wspólności ustawowej, to zastosowanie art. 961 k.c. w stanie faktycznym niniejszej sprawy w ogóle nie wchodzi w rachubę.

OSNC 1968 r. Nr 8-9, poz. 133