Wyrok z dnia 2002-02-05 sygn. II CKN 726/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 726/00

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 5 lutego 2002 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca) SSN Maria Grzelka

SSN Marek Sychowicz

Protokolant Anna Banasiuk

w sprawie z powództwa Gminy Ś. przeciwko W. P. i R. P.

o ustalenie i wydanie, oraz przeciwko D. P.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną i o wydanie

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 5 lutego 2002 r. na rozprawie kasacji pozwanych

od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

z dnia 5 marca 1999 r., sygn. akt I ACa 1028/98,

oddala kasację i nie obciąża pozwanych kosztami postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowa Gmina Ś. w pozwie wniesionym przeciwko pozwanym małżonkom W. i R. P. oraz D. P. domagała się:

1/ stwierdzenia na podstawie art. 58 § 1 k.c. nieważności umowy sprzedaży nieruchomości położonej w Ś. przy ul […], zawartej z pozwanymi małżonkami P. w dniu 24 stycznia 1995 r.,

2/ uznania na podstawie art. 59 k.c. za bezskuteczną umowy darowizny wyżej opisanej nieruchomości, zawartej w dniu 6 czerwca 1997 r. między pozwanymi małżonkami P. i pozwaną D. P.,

3/ nakazania pozwanym wydania przedmiotowej nieruchomości.

W uzasadnieniu zgłoszonych żądań twierdziła, że sprzedała przedmiotową nieruchomość pozwanym małżonkom P., którzy zostali wyłonieni jako jej nabywcy w drodze publicznego przetargu ustnego. Do przetargu przystąpiły cztery osoby. Przystępując do sprzedaży Gmina była przekonana, iż nieruchomość nie jest zabytkiem, lecz tylko objęta jest ewidencją konserwatorską. Nieruchomość została sprzedana za wylicytowaną cenę 85.000,00 zł. Po dokonaniu – postanowieniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 30 kwietnia 1996 r.- sprostowania błędu w numeracji wpisanych do rejestru zabytków okazało się, że sprzedany budynek oznaczony przy ul […] numerem [...], który ma aktualny numer [...]1 został wpisany do rejestru zabytków 1975 r. Taki jego charakter w dacie sprzedaży obligował Gminę do zastosowania z mocy art. 40 ust. 4 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jednolity Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz. 127 ze zm.) 50% zniżki ceny jego sprzedaży.

Przepis ten ma charakter bezwzględny, a równocześnie nie przewiduje, że w miejsce postanowień umowy ustalających cenę bez obniżki wchodziły automatycznie jego postanowienia. Ponieważ cena stanowi essentialia negotii umowy sprzedaży, nieważność postanowienia o cenie z uwagi na sprzeczność z ustawą powoduje nieważność całej umowy.

Nadto powódka podniosła, że nie zbyłaby spornej nieruchomości za cenę niewiele przekraczająca 40 tyś. zł ( art. 58 § 3 k.c.). Rzeczywista wartość rynkowa obiektu wynikająca z zainteresowania nią i samego przebiegu przetargu wskazują, że Gmina uzyskałaby po zastosowaniu zniżki cenę nie mniejsza niż wylicytowana.

Powołała się także na treść art. 58 § 2 podnosząc, że za uwzględnieniem powództwa przemawiają zasady współżycia społecznego.

Wyrokiem z dnia 10 września 1998 r. Sąd Wojewódzki w Zielonej Górze oddalił powództwo. Wyrok oparty został na ustaleniach faktycznych zgodnych z twierdzeniami powódki, nie kwestionowanych przez pozwanych, z tym jedynie, że Sąd ten odmówił wiary twierdzeniom powódki, iż w dacie sprzedaży nie wiedziała, o wpisie budynku do rejestru zabytków. Jeśli bowiem Gmina wiedziała o wpisaniu obiektu do rejestru w 1975 r. i o zmianie jego oznaczenia (z nr [...] na nr [...]1), to z faktów tych powinna była wyciągnąć właściwe wnioski. Nadto Sąd Wojewódzki ustalił, że W. P. po otrzymaniu postanowienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o sprostowaniu wpisu w rejestrze zabytków, wezwała w dniu 22 maja 1996 r. powódkę do przyznania 50 % ulgi w cenie sprzedanego zabytku, a wobec odmowy małżonkowie P. wytoczyli powództwo o zapłatę kwoty 42. 500 zł, powołując się na częściową nieważność umowy sprzedaży w zakresie postanowienia o cenie. Postępowanie w tej sprawie zostało zawieszone.

Dokonując oceny prawnej stanu faktycznego Sad Wojewódzki przyjął, że art. 40 ust. 4 pkt 1 ugg nakłada na sprzedającego bezwzględny obowiązek zredukowania ceny i złożenia w umowie sprzedaży stosownego oświadczenia w tym zakresie (wyrok SN z 20 kwietnia 1995 r, I CRN 37/95 OSNC 1995, nr 9, poz. 133). Jego zaniechanie jest sprzeczne z ustawą, ale nie prowadzi do nieważności umowy sprzedaży na podstawie art. 58 § 1 k.c., gdyż do essentaii negotii umowy nie należy cena, lecz – zgodnie z art. 535 k.c. - zobowiązanie nabywcy do jej zapłaty , zaś jej wysokość może być określona inaczej (uchwała SN z 20 października 1966, III CZP 83/66, OSNC 1967, nr 7-8, poz. 119). Z tych względów żądanie powódki oparte było na art. 58 § 1 k.c. podlega oddaleniu.

Nie zachodzi też sprzeczność umowy z zasadami współżycia społecznego. Czynność została zdziałana w ramach określonego porządku prawnego i jej treść nie koliduje z tymi zasadami. Naruszenia zasad współżycia można dopatrywać się w odniesieniu do Gminy, która nie miała do końca pojęcia o charakterze sprzedawanej nieruchomości.

W konsekwencji muszą być także oddalone pozostałe żądania powódki.

Powyższy wyrok zaskarżyła strona powodowa podnosząc w apelacji zarzuty błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 58 § 1 i 3 k.c. oraz przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniach (dalej określanej jako u.g.g) przez przyjęcie, że niezastosowanie bezwzględnie obowiązującego jej art. 40 ust 4, nie powoduje bezwzględnej nieważności czynności sprzedaży, przy nieuwzględnieniu przez sąd, że bez postanowień dotkniętych nieważnością Gmina nie zawarłaby umowy.

Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sad Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Wojewódzkiego i uwzględnił powództwo w całości.

W motywach rozstrzygnięcia wskazał, podzielając stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w sytuacji, gdy wbrew przepisom ustawy strony błędnie oznaczyły cenę sprzedawanej nieruchomości, to nie można mówić o nieważności całej umowy sprzedaży, lecz ewentualnie należałoby rozważać nieważność co do części dokonanej czynności. Nadto wyraził pogląd, że skoro żaden przepis nie daje podstawy do przyjęcia, że w wypadku sprzedaży obiektu zabytkowego bez zastosowania obniżki ceny, o jakiej mowa art. 40 ust 4 u.g.g, na miejsce nieważnej części umowy wchodzi ten przepis ustawy, nie można przyjąć, że cena sprzedaży była niższa o 50 %.

Za decydujący dla oceny żądania powódki stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży uznał przepis art. 58 § 3 k.c.. Jak przyjął bowiem, w toku postępowania Gmina wykazała, że przebieg przetargów przy ul. […] prowadził do uzyskania wysokich cen, wielokrotnie przewyższających cenę wywoławczą oraz podkreślała, że za cenę wylicytowaną z uwzględnieniem obniżki, nie sprzedałaby przedmiotowej nieruchomości. To stanowisko powódki potwierdza odmowa obniżenia powodom ceny o 50%. Stanowiska tego, jak uznał, nie sposób podważyć zwłaszcza, że w toku sprawy nie zostały naprowadzone żadne okoliczności prowadzące do wniosku, że Gmina godziła się na sprzedaż nieruchomości po znacznie niższej cenie. W konsekwencji przyjął, że bez postanowień dotkniętych nieważnością Gmina nie sprzedałby pozwanym przedmiotowej nieruchomości po cenie obniżonej o przysługującą im ulgę. Tym samym zgodnie z art. 58 § 3 w zw. z art. 58 § 1 cała umowa jest nieważna.

W następstwie tego za uzasadnione uznał także pozostałe żądania powódki.

W opartej na obu ustawowych podstawach kasacji pozwani zarzucili:

1/ błędną wykładnię art. 40 ust 4 u.g.g , przez pominiecie celu tego przepisu w postaci udzielenia ulgi dla zachęty do nabycia zabytku,

2/ niewłaściwe zastosowanie art. 58 § 3 w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez oparcie orzeczenia na dowolnych domniemaniach, bez wskazania rzeczywistych okoliczności, o których mówi art. 58 § 3 k.c. i przyjęcie, że stan faktyczny uzasadnia jego zastosowanie, a nadto przez brak wskazania postanowień dotkniętych nieważnością, w sytuacji gdy cena określona w akcie notarialnym odpowiada art. 39 ust. 2 ugg,

3/ naruszenie art. 5 k.c. przez pominiecie go przy ocenie działania powódki,

4/ naruszenie art. 84 w zw. z art. 88 k.c. przez pominiecie tej podstawy w ocenie zachowania powódki,

a nadto:

5/ naruszenie przepisów art. 230, 221 391 k.p.c., 231, 232 k.p.c.. art. 6 k.c., art. 233 §1, 316, 382 k.p.c., wszystkich w związku z brakiem ustaleń co do okoliczności wskazujących, że Gmina nie zawarłaby umowy sprzedaży nieruchomości za cenę uwzględniającą należną pozwanym ulgę oraz art. 328 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. poprzez braki w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, polegające na niewskazaniu dowodów na podstawie, których Sąd uznał twierdzenia powódki za uzasadnione.

We wnioskach kasacji domagają się skarżący zmiany wyroku Sądu Apelacyjnego poprzez oddalenie apelacji powódki i zasądzenie na rzecz pozwanych kosztów procesu lub uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji, przy uwzględnieniu kosztów dotychczasowego postępowania.

Sad Najwyższy zważył co następuje:

Sankcja nieważności, która zgodnie z art. 58 k.c. związana jest z czynnością prawną sprzeczną z ustawa albo mającą na celu obejście ustawy lub sprzeczną z zasadami współżycia społecznego doznaje w jego § 3 ograniczenia tylko do niektórych jej postanowień. W pozostałej części czynność prawna pozostaje w mocy chyba, że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością nie zostałaby ona przez strony dokonana. Dla utrzymania czynności prawnej konieczne jest, aby jej ważne postanowienia obejmowały co najmniej jej minimalną treść, bez której żadna czynność nie tylko nie mogłaby zostać dokonana, ale także utrzymana w mocy. Pozostawiając na uboczu istniejący w piśmiennictwie spór, czy wyróżnienie doniosłego dla całej czynności prawnej jej elementu, w świetle art. 58 § 3 k.c., pozostaje w koniecznym związku z podziałem na essentialia, naturalia i accidentalia negotii, za wystarczające dla potrzeb niniejszej sprawy w związku z treścią zarzutów kasacji, uznać należy wypowiadane w nim stanowisko, że essentialia negotii, rozumiane jako cechy konstruktywne danego typu czynności prawnej, w odniesieniu do typowych czynności prawnych określają ich minimalną treść.

Ocena wpływu nieważności części czynności prawnej na jej resztę uwzględniać powinna zindywidualizowane okoliczności danego przypadku. Przy jej dokonywaniu kierować trzeba się przy tym obiektywnymi kryteriami, a więc badać, jak w określonej sytuacji postąpiłaby osoba rozsądna. Okoliczności, o których mowa w art. 58 § 3 k.c., wskazujące na nieważność całej czynności prawnej, powinien wykazać ten, kto zgłasza takie żądanie (art. 6 k.c.). Jako przynależne do ustaleń faktycznych, podlegają kontroli kasacyjnej jedynie na podstawie zarzutów naruszenia, przy ich dokonywaniu, przepisów prawa procesowego.

Trafnie, w ujęciu zarzutów wniesionej kasacji, w taki właśnie sposób zakwalifikowane zostało przez skarżących, oparcie przez Sąd Apelacyjny rozstrzygnięcia, na faktach nie wykazanych przeprowadzonymi dowodami, a w konsekwencji przyjęcie za jego podstawę, wadliwego ustalenia, że istniały okoliczności wskazujących, iż bez dotkniętego nieważnością postanowienia co do ceny nie doszłoby do umowy sprzedaży nieruchomości. Zasadnie też zarzucili skarżący, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku w części odnoszącej się do omawianej kwestii nie spełnia wymogów z art. 328 § 2, nie wskazuje bowiem dowodów na których oparł się Sąd Apelacyjny czyniąc w tym zakresie własne ustalenia.

Doniosłość prawna, wywodzących się z drugiej ustawowej podstawy kasacyjnej, zarzutów naruszenia przepisów postępowania, wiąże się jednak z ich wpływem na wynik sprawy ( art. 393¹ pkt 2 k.p.c.). Sformułowane przez pozwanych zarzuty procesowe zmierzają do wykazania, że także za ich przyczyną, zaskarżony wyrok mający podstawę materialnoprawną, w przepisie art. 58 § 3 k.c. narusza prawo. W sytuacji jednak, gdy podstawa ta została wadliwie przyjęta przez sąd apelacyjny, a zaskarżony wyrok mimo, iż błędnie uzasadniony - ze względów, niżej wskazanych - odpowiada prawu, zarzuty te pozbawione są skuteczności prawnej.

Za chybiony uznany być musi w tej sytuacji, pozostający w związku z materią zarzutów procesowych, zarzut niewłaściwego zastosowania art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c., do stanu faktycznego w którym brak jest ustalenia i wskazania okoliczności, uzasadniających przyjęcie, iż przedmiotowa umowa nie zostałaby dokonana, bez postanowień dotkniętych nieważnością.

Cena stanowi element przedmiotowo istotny (cechę konstytutywną) umowy sprzedaży. Jeżeli w umowie sprzedaży występuje brak określenia ceny, to czynność prawna jest nieważna. Sprzeczność z prawem zawartego w umowie sprzedaży postanowienia o cenie powoduje, że cała umowa z powodu sprzeczności z prawem jest nieważna.

Przepis art. 40 ust. 4 pkt 1 u.g.g. (obecnie już nieobowiązującej) nakłada na organ sprzedający obowiązek obniżenia o połowę ustalonej w przetargu (art. 39 ust. 2 u.g. g.) ceny sprzedaży obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Wyznaczający w sposób kategoryczny cenę za obiekt zabytkowy, poprzez nakaz jej zmniejszenia, powołany przepis art. 40 ust. 4 pkt 1 ma charakter bezwzględny (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1995 r., I CRN 37/95, OSNC 1995, nr 9, poz. 133).

Bez znaczenia dla wykładni omawianego przepisu z punktu widzenia takiej oceny jego charakteru ( niekwestionowanego zresztą przez skarżących) pozostają argumenty sięgające do celu zawartego w nim unormowania, w postaci udzielenia nabywcy nieruchomości zabytkowej zachęty do jej kupienia, niedostatecznie ich zdaniem uwzględnione przez Sąd Apelacyjny (zarzut błędnej wykładni art. 40 ust 4 pkt 1 ugg).

Żaden przepis u.g.g., w tym w szczególności jej art. 40 ust 4 – jak trafnie przyjął to sąd apelacyjny – nie przewiduje, że w miejsce ceny ustalonej w umowie, w razie nieważności tego jej postanowienia, wchodzi cena ustalona na jego podstawie (art. 58 § 1 k.c.).

Do ceny, o której mowa w art. 40 ust 4 u.g.g. nie mają zastosowania przepisy o cenie sztywnej (oznaczona przez zarządzenie uprawnionego organu -art. 537 § 1 k.c.), ani o cenie wynikowej (obliczona w sposób określony przez właściwy organ państwowy – art. 540 § 1 k.c.), których naruszenie nie prowadzi do nieważności umowy, daje natomiast roszczenie o zwrot nadpłaty lub o dopłatę.

Zgodnie z przeprowadzonym wywodem, skutkiem niedochowania zawartego w art. 40 ust 4 pkt 1 nakazu obniżenia ustalonej w przetargu ceny i zawarcia umowy z ceną obiektu zabytkowego określoną przetargiem, jest sprzeczność jej postanowienia co do ceny z ustawą, prowadząca do nieważności umowy sprzedaży w całości (odmiennie Sąd Najwyższy w powołanym wyroku z dnia 20 kwietnia 1995 r.).

Granice rozpatrywania sprawy przez sąd zakreśla określone w pozwie żądanie, które wskazuje, jakiego rozstrzygnięcia powód oczekuje od sądu. Określenie żądania pozwu wymaga także wskazania okoliczności faktycznych, na których zostało ono oparte. Istniejące w momencie zamknięcia rozprawy żądanie powoda wraz z uzasadniającymi je okolicznościami faktycznymi zakreśla równocześnie granice wyrokowania sądu, które nie może obejmować przedmiotu nieobjętego żądaniem (art. 321 § 1 k.p.c.). Jeżeli więc nawet z przytoczonych przez powoda okoliczności faktycznych wynika, że przysługiwałoby mu jeszcze inne, poza zgłoszonym w procesie roszczenie, wyłączone jest wyrokowanie co do tego roszczenia. Sąd nie jest także uprawniony do uwzględnienia roszczenia powoda w oparciu o inną podstawę faktyczną, niż wskazana w pozwie. Związanie sądu granicami żądania nie jest bezwzględne w tym znaczeniu, że jeżeli jest to zgodne z wolą powoda, sąd może - co do zasady - zmodyfikować jego żądanie nadając mu prawidłowe brzmienie. Natomiast w sprawach, w których sąd nie jest związany granicami żądania (art. 321 § 2 k.p.c., który jednak nie znajduje zastosowania w postępowaniu apelacyjnym) orzeka na podstawie faktów przytoczonych przez powoda o wynikających z nich roszczeniach.

Z powyższych względów nie może być uznany za uzasadniony podniesiony w kasacji zarzut naruszenia przez sąd apelacyjny przepisu art. 84 k.c. w zw. z art. 88 k.c., przez pominiecie tej podstawy prawnej w ocenie zachowania powódki, w sytuacji gdy powódka ani nie zgłaszała takiego żądania, ani też nie przytaczała okoliczności faktycznych mogących je uzasadniać, a dokonany przez nią wybór w zakresie zgłoszonego żądania musiał być przez sądy orzekające respektowany.

Przepis art. 5 k.c. nie zawiera ograniczeń jego stosowania z uwagi na rodzaj sprawy. Jak jednak wskazuje się zarówno w piśmiennictwie przedmiotu jak i judykaturze niekiedy przepisy prawa wyłączają w ogóle możliwość oceny pewnego zachowania się, jako nie stanowiącego realizacji praw podmiotowych, w rozumieniu tego przepisu. Podnosi się także że, z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można podważać ani modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych, które, kierując się względami bezpieczeństwa obrotu prawnego, przewidują sankcję bezwzględnej nieważności czynności sprzecznych z prawem, a nie przewidując żadnych od tego wyjątków samodzielnie i wyczerpująco przesadzają o prawach stron (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1987 r., III CRN 265/87, OSNC 1989 nr 5, poz. 80). Pogląd ten, prowadzący do wniosku, że przepisu art. 5 k.c. nie stosuje się w sprawie o ustalenie nieważności umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c., obecny skład Sądu Najwyższego podziela (tak również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 stycznia 2000 r. I CKN 1361/98 – nie publikowanym).

Nie ma więc uzasadnienia prawnego zarzut kasacji – naruszenia przepisu art. 5 k.c., przez pominięcie, że działanie powódki jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i stanowi nadużycie prawa.

Wyrok niniejszy znajduje podstawę w art. 393¹² k.p.c., a w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach w art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99 k.p.c. oraz art. 391 ´1 i art. 393¹⁹ k.p.c., przy uwzględnieniu stawek opłat za czynności adwokackie i czynności radców prawnych określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. (Dz.U. Nr 154, poz. 1013 ze zm.).