Wyrok z dnia 2004-01-20 sygn. II CK 358/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CK 358/02

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 stycznia 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Helena Ciepła (przewodniczący)

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz

SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)

Protokolant Anna Banasiuk

w sprawie z powództwa S. G. i B. S. – G.

przeciwko Gminie M.

o zapłatę 300.000 zł,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2004 r.,

kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 15 listopada 2001 r., sygn. akt I ACa […],

oddala kasację i zasądza od powodów na rzecz pozwanej Gminy kwotę 3.600 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w S. oddalił powództwo B. S. – G. i S. G. skierowane przeciwko Gminie M. o zasądzenie odpowiednio kwoty 120.000 i 180.000 zł tytułem odszkodowania za szkody powstałe wskutek niewykonania przez pozwaną Gminę umów dzierżawy. Sąd Apelacyjny w […] oddalił apelację powodów. W sprawie tej ustalono co następuje:

W 1980 r. Naczelnik m. Ś. wydzierżawił na 5 lat nieruchomość położoną w M. przy ul. Ś.[…] tj. działkę o powierzchni 112,5 m² – powódce oraz działkę o powierzchni 142,5 m² – powodowi. Powódka na podstawie pozwolenia na budowę wybudowała tam pawilon usługowo-handlowy, zaś powód – pawilon do gier zręcznościowych. Powodowie następnie zawierali kolejne umowy dzierżawy. Powódka ostatnią umowę dzierżawy zawarła 30.03.1987 r. na czas nieoznaczony, zaś powód w dniu 25.04.1989 r. Pismem z dnia 16.06.1992 r. pozwana Gmina rozwiązała umowę z powódką, która jednak odmówiła przyjęcia tego pisma. W 1994 r. pozwana Gmina zażądała na piśmie wydania spornych działek informując, że na tym terenie przewiduje się budowę domów mieszkalnych. Powodowie jednak tej korespondencji nie odebrali. W tej sytuacji pozwana Gmina zwróciła się do Urzędu Miasta Ł. o ogłoszenie w jego siedzibie pism skierowanych do powodów. Stosowne ogłoszenia zostały dokonane w dniu 7 i 14.03.1994 r. W dniu 9.05.1994 r. powodowie spotkali się z przedstawicielami pozwanej Gminy, nie wyrażając zgody na rozebranie pawilonów. Po tym spotkaniu w sporządzonym protokole stwierdzono, że jeśli powodowie w terminie 7 dni nie rozbiorą pawilonów, to zostaną one opróżnione i rozebrane. Ta zapowiedź została zrealizowana i pawilony zostały rozebrane.

Sąd Okręgowy – dokonując oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego – uznał, że w dniu rozebrania pawilonów strony nadal wiązała umowa dzierżawy. W odniesieniu do powódki przyjęto, że skoro pozwana nie wykazała, aby pismo z dnia 7.01.1994 r. o wypowiedzeniu umowy dzierżawy zostało wysłane do powódki, to tryb przewidziany w art. 44 kpa nie mógł być zastosowany, zaś w odniesieniu do powoda zastosowanie trybu z art. 44 kpa spowodowało, że umowa dzierżawy uległa rozwiązaniu dopiero w dniu 15.06.1994 r. Mimo to Sąd Okręgowy uznał, że powództwo nie jest uzasadnione. Podniesiono, że zgodnie z umową pawilony miały być rozebrane po zakończeniu umowy, a nadto powodowie nie wykazali, aby ponieśli szkodę.

Sąd Apelacyjny w […] oddalił apelację powodów dokonując jednak odmiennej oceny prawnej, po dodatkowych ustaleniach faktycznych. Sąd ten ustalił przede wszystkim, ze pawilony powodów zostały rozebrane w dniu 28.05.1994 r. i w dniu tym, ani powódki, ani powoda nie wiązała już z pozwaną Gminą umowa dzierżawy. W odniesieniu do powódki wskazano bowiem, że skoro w dniu 15.07.1992 r. odmówiła ona przyjęcia pisma pozwanej Gminy z 16.06.1992 r. o wypowiedzeniu umowy dzierżawy, to zgodnie z art. 61 k.c. miała ona możliwość zapoznania się z treścią tego pisma, a zatem umowa dzierżawy uległa rozwiązaniu w dniu 15.10.1992 r. Odnośnie zaś powoda S. G. wskazano, że pozwana Gmina skierowała do niego pismo z dnia 7.01.1994 r. o rozwiązaniu umowy dzierżawy. Powód nie podjął tej przesyłki, zaś 7-dniowy termin do odbioru przesyłki mijał 26.01.1994 r. W rezultacie umowa dzierżawy uległa rozwiązaniu w dniu 26.04.1994 r. Sąd ten wskazał, że zgodnie z umową dzierżawy dzierżawcy byli zobowiązani do rozebrania wzniesionych obiektów pod rygorem przyjęcia ich przez wydzierżawiającego, bez odszkodowania. Skoro rozbiórki nie dokonali powodowie, to uczyniła to pozwana Gmina – jako ich właściciel. W tej sytuacji brak podstaw do uwzględnienia żądania przez powódkę. odszkodowania za zakupiony towar, którego nie sprzedała w sklepie; oraz żądanie powoda odszkodowania za pozbawienie go możności korzystania z maszyn i urządzeń do gier zręcznościowych oraz żądania obu powodów z tytułu utraconych korzyści w związku z koniecznością zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej. Nie zostało też przez powodów wykazane, aby pozwana Gmina przejęła wyposażenie obu pawilonów ze szkodą dla powodów.

Powodowie zaskarżyli kasacją wyrok Sądu Apelacyjnego. Jako podstawy kasacyjne wskazali: naruszenie prawa materialnego tj.: art. 8, 56, 60, 61, 703, 674 w związku z art. 694, 342 i 480 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie oraz naruszenie przepisów postępowania, co miało istotny wpływ na wynik sprawy tj. art. 382, 329 w związku z art. 391, 139, 293 i 102 k.p.c. oraz § 7 i 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 15.12.1971 r. w sprawie doręczania pism sądowych przez pocztę (Dz.U. Nr 31, poz. 266). Podnosząc te zarzuty powodowie domagali się uchylenia zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego w S. i przekazania sprawy temu Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd najwyższy zważył, co następuje:

1. W sprawie jest poza sporem, że strony wiązały umowy dzierżawy, przy czym z powódką B. S. – G. umowa na czas nieoznaczony została zawarta dnia 31.03.1987 r., zaś z powodem S. G. w dniu 25.04.1989 r. Rozwiązanie tych umów i wynikające z tego konsekwencje prawne są przedmiotem sporu w niniejszej sprawie. W obu tych umowach zawarto identyczne postanowienia co do możliwości wypowiedzenia z zachowaniem 3 miesięcznego okresu wypowiedzenia (§ 5) oraz odnośnie do obowiązku dzierżawcy rozebrania wzniesionych obiektów i wydania wydzierżawiającemu uporządkowanego terenu z chwilą rozwiązania umowy z zagrożeniem przejęcia tych obiektów na rzecz Skarbu Państwa bez odszkodowania z możliwością dokonania rozbiórki na koszt i ryzyko dzierżawcy (§ 11). Z tym ostatnim postanowieniem wiąże się treść § 3 pkt 2 umów, w którym jednoznacznie zastrzeżono, że wzniesione przez dzierżawców obiekty mogą mieć wyłącznie charakter tymczasowy.

Sąd Apelacyjny ustalił, na podstawie protokołu (k. 49), że rozebranie obiektów – posadowionych na działkach dzierżawionych przez powodów nastąpiło 28.05.1994 r. To ustalenie nie jest kwestionowane. Spornym jest natomiast, czy w chwili tego zdarzenia strony wiązały jeszcze umowy dzierżawy. Ta kwestia ma niewątpliwie podstawowe znaczenie w świetle treści § 11 umów dzierżawy, gdyż obowiązek dzierżawców odnośnie do rozebrania obiektów (pawilonów), aktualizował się z chwilą rozwiązania umowy.

2. W odniesieniu do powódki B. S. – G. Sąd Apelacyjny przyjął, że pismo pozwanej Gminy z dnia 16.06.1992 r. (k. 65) zawierające oświadczenie woli w przedmiocie rozwiązania umowy dzierżawy, którego przyjęcia powódka odmówiła, wywołało skutki prawne wypowiedzenia umowy, skoro powódka miała możliwość zapoznania się z tego treścią (art. 61 k.c.). W rezultacie umowa dzierżawy z powódką rozwiązała się z dniem 15.10.1992 r.

W kasacji kwestionuje się to ustalenie faktyczne i jego ocenę prawną podnosząc dwa zarzuty. Po pierwsze wskazuje się, że przedmiotem pisma z dnia 16.06.1992 r. było oświadczenie woli o rozwiązaniu umowy dzierżawy bez wypowiedzenia; po drugie powódka nadal władała przedmiotem dzierżawy za zgodą pozwanej, która nawet pismem z 14.06.1993 r. odmówiła powódce obniżenia czynszu. Oba te zarzuty są chybione. Sąd Apelacyjny trafnie ocenił treść pisma pozwanej Gminy z dnia 16.06.1992 r. jako zawierające jednoznaczne oświadczenie woli wydzierżawiającego o rozwiązaniu umowy dzierżawy. Prawdą jest, że w oświadczeniu tym przywołano jako podstawę prawną art. 703 k.c. regulujący przesłanki wypowiedzenia umowy bez zachowania okresów wypowiedzenia. Pozwana powoływała się bowiem na okoliczność zwłoki w płatności czynszu. Sąd Apelacyjny uznał, ze nie zostały wprawdzie spełnione przesłanki z art. 703 k.c., lecz ma tu jedynie ten skutek, iż czas trwanie umowy przedłuża się do upływu umownego tj. 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia. Takie stanowisko jest uzasadnione i przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Wola rozwiązania umowy dzierżawy została bowiem przez wydzierżawiającego wyrażona jednoznacznie, a jeśli tak, to w sytuacji braku podstaw do rozwiązania umowy bez zachowania okresów wypowiedzenia, nie sposób przekreślać skutków wyrażenia tej woli, jeśli zgodnie z umową – każda ze stron ma możliwość wypowiedzenia umowy z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia, bez podania przyczyn. Dla oceny prawnej skuteczności rozwiązania umowy dzierżawy z powódką istotne znaczenie ma treść prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 19.12.1994 r. […], w którym wobec powódki B. S.-G. orzeczono eksmisję i zasądzono 42.624.000 zł (przed denominacją) tytułem zaległego czynszu. Uzasadnione było więc twierdzenie wydzierżawiającej Gminy o zwłoce w płaceniu czynszu. Na marginesie należy jedynie dodać, iż powódka w tym wyroku została zobowiązana do rozbiórki pawilonu handlowego. W tych okolicznościach fakt wytoczenia w 1993 r. powództwa przez pozwaną Gminę przeciwko powódce o wydanie przedmiotu dzierżawy, rozbiórkę pawilonu handlowego i zapłatę zaległego czynszu, nie pozwala uznać, aby dalsze władanie przedmiotem dzierżawy przez powódkę po ustalonej przez Sąd dacie rozwiązania umowy, upoważniało do zastosowania w sprawie domniemania z art. 674 w związku z art. 694 k.c.

W konsekwencji trafne jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż w chwili rozbiórki pawilonu handlowego powódki w dniu 28.03.1994 r. umowa dzierżawy nie wiązała stron.

3. Odnośnie powoda S. G. Sąd Apelacyjny ustalił, że umowa dzierżawy uległa rozwiązaniu z dniem 26.04.1994 r. Skutek ten nastąpił w wyniku oświadczenia o rozwiązaniu umowy dzierżawy zawartego w piśmie z dnia 7.01.1994 r. skierowanego do powoda, który jednak nie podjął przesyłki. Sąd uznał to doręczenie za skuteczne w świetle art. 61 k.c., co doprowadziło do rozwiązanie umowy po upływie okresu wypowiedzenia. Powód kwestionuje przede wszystkim stanowisko, co do możliwości stosowania doręczenia zastępczego w sferze oświadczeń woli prawa materialnego. Stanowisko to nie jest uprawnione. Należy przede wszystkim stwierdzić, że z art. 61 k.c. wynika, iż w sprawie składania oświadczenia woli kodeks cywilny przyjął teorię doręczenia. Według tej teorii dla przyjęcia, iż oświadczenie woli zostało złożone innej osobie jest chwila dojścia treści tego oświadczenia do wiadomości tej osoby, a w wypadku składania oświadczenia publicznie – chwila ich publicznego złożenia. Ze względu na interes i bezpieczeństwo obrotu oraz ułatwienia dowodowe domniemywa się, iż adresat zapoznał się z treścią oświadczenia, gdy doszła do niego w taki sposób, iż powzięcie o nim wiadomości stało się możliwe. Art. 61 k.c. nie wymaga, aby adresat faktycznie zapoznał się z jego treścią. Decydujące jest to, iż istniała możliwość zapoznania się. Tak więc, jak wynika z ustalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, złożenie oświadczenia woli o rozwiązaniu umowy ma miejsce także wtedy, gdy adresat mając możliwość zapoznania się z jego treścią, z własnej woli nie podejmuje przesyłki pocztowej zawierającej to oświadczenie (por. wyrok SN z dnia 11.12.1996 r., I PKN 36/96, OSNAPiUS 14/97, poz. 251; wyrok z dnia 13.12.1996 r., I PKN 41/96, OSNAPiUS 13/97, poz. 268 oraz wyrok z dnia 23.01.1998 r., I PKN 501/97, OSNAPiUS 1/99, poz. 15). Jest to więc kwestia stanu faktycznego, którego ustalenie przez sąd uchyla się spod kontroli kasacyjnej. Na składającym oświadczenie woli spoczywa ciężar dowodu, że doszło ono do adresata w sposób umożliwiający mu – według zasad doświadczenia życiowego – zapoznanie się z jego treścią. Jeśli więc oświadczenie zostało posłane adresatowi listem albo innym sposobem porozumiewania się na odległość, składający powinien wykazać np. za pomocą pocztowego dowodu nadania lub zwrotnego poświadczenia odbioru, że list (telegram) został adresatowi doręczony. Powstały dowód nadania listu poleconego nie jest wprawdzie dowodem doręczenia go adresatowi, lecz jest dowodem prima facie (por. S. Rudnicki, S. Dmowski; Komentarz do kodeksu cywilnego, księga pierwsza, Warszawa 2003 r.). Adresat oświadczenia może obalić te domniemanie wykazując, iż nie miał możliwości zapoznania się z treścią oświadczenia.

W świetle tego ustalonego poglądu doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego nie jest uprawnione stanowisko kwestionujące możliwość stosowania instytucji doręczenia zastępczego do składania oświadczeń materialnoprawnych. Jeśli więc pozwana Gmina wykazała (k. 62), że pismo z dnia 7.01.1994 r. zostało wysłane do powoda S. G. i przesyłka ta była awizowana, to rzeczą powoda była udowodnienie, że nie miał on możliwości zapoznania się z jego treścią. Przedmiotowe pismo zawierało zaś jednoznaczne oświadczenie woli o rozwiązaniu umowy dzierżawy i rozbiórce pawilonu, a zatem wywołało skutek w postaci rozwiązania umowy po upływie okresu wypowiedzenia. Nie ma przy tym istotnego znaczenia, czy bieg okresu wypowiedzenia rozpoczął się po upływie 7 czy 10 dni od awiza. Istotne jest to, iż umowa dzierżawy z powodem S. G. uległa rozwiązaniu przed 28.05.1994 r. oraz iż z chwilą rozwiązania umowy powód miał obowiązek rozbiórki pawilonu, zgodnie z § 11 umowy.

4. Chybiony jest zarzut naruszenia art. 674 w związku z art. 694 k.c. w odniesieniu do powoda S. G., jeśli zważyć na kolejne wezwania powoda do dokonania rozbiórki (pismo z dnia 29.03.1994 r.) oraz treść protokołu z dnia 6.03.1994 r. Nie jest również uprawniony zarzut, jakoby postanowienia § 11 umów odnosiło się jedynie do obiektów wzniesionych po zawarciu umów z 31.03.1987 r. i 25.04.1989 r. Nie ulega wątpliwości, iż treść § 11 umów nie daje podstaw do takiego twierdzenia, jeśli rozważyć, że były to kolejne umowy dzierżawy zawierane przez powodów. Nie jest też uprawnione twierdzenie, iż do rozebrania pawilonów przez pozwaną Gminę wymagane było upoważnienie sądu. Uprawnienie to wynikało przede wszystkim z faktu, iż pawilony te stały się własnością właściciela gruntu, a postanowienie § 11 co do obowiązku powodów rozebrania budynków oznacza tylko tyle, że zwrot nakładów powodów na gruncie następuje w naturze, a rezygnacja powodów z tego sposobu zwrotu nakładów oznacza, iż przejęcie przez właściciela gruntu następuje bez odszkodowania. Taką klauzulę strony wyraźnie zastosowały w umowie i władne były to uczynić.

5. Zarzuty kasacji co do odszkodowania za utracone mienie pozostawione w pawilonach, nie są uzasadnione. Pomijając fakt, iż nie wykazano, aby sąd II instancji przekroczył tu zasady swobodnej oceny dowodów (zeznań świadków) godzi się zaznaczyć, że powodowie podnoszą okoliczności pośrednie, które nie świadczą o tym, aby z tego tytułu podnieśli szkodę. Nie sposób też pominąć faktu, że wielokrotne wezwania pozwanej Gminy do rozbiórki obiektów i uporządkowania terenu (na którym rozpoczęto inwestycję), a więc do wykonania obowiązków przyjętych w umowie, były ignorowane przez powodów. Takiego zachowania nie usprawiedliwia fakt, że istniał spór co do chwili rozwiązania umowy, gdyż spór w tym zakresie mógł rozstrzygnąć tylko sąd.

Z tych względów, na podstawie art. 393¹² k.p.c., orzeczono jak w sentencji.