Postanowienie z dnia 2004-04-28 sygn. III CK 476/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 476/02

Postanowienie

z dnia 28 kwietnia 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Antoni Górski.

Sędziowie SN: Bronisław Czech (spr.), Mirosława Wysocka.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku W. M. przy uczestnictwie S. Ś., K. R. i G. K. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie w dniu 28 kwietnia 2004 r., kasacji wnioskodawcy i uczestników S. Ś. i K. R. od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 21 maja 2002 r.;

uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 26 października 2001 r. stwierdził, że "W. M. s. J. i R. nabył z mocy prawa przez zasiedzenie prawo własności nieruchomości położonej w P. objętych Kw nr (...), stanowiących działki ew. (...)0, (...)2, (...)6 o pow. 6,16 ha w 1/2 części z dniem 5 listopada 1981 r., w 1/4 części z dniem 13 listopada 1986. i w 1/4 części z dniem 13 listopada 1986 r." oraz orzekł o kosztach postępowania.

Sąd ten ustalił, że przedmiotem postępowania jest zabudowana nieruchomość położona w P., stanowiąca działki ewidencyjne nr (...)0, (...)2, (...)6 o łącznej powierzchni 6,16 ha. Działkę ew. (...)0 stanowią pgr. 1(...)0, 1(...)1, 1(...)2, 1(...)3, 1(...)4, 1(...)5 i 1(...)6 z Kw nr (...) i pgr. (...)/2 z Kw nr (...), działkę ew. (...)2 stanowią pgr. (...)98/2, (...)99, 1(...)8, 1(...)7, 1(...)9/3 z Kw nr (...) zaś działkę ew. (...)6 stanowi pgr. 16(…) z Lwh 83. Działka ew. (...)0 jest zabudowana budynkiem mieszkalnym i gospodarczymi.

Właścicielami "hipotecznymi" nieruchomości objętych Kw nr (...) byli wnioskodawca W. M. i jego matka R. M. po połowie. W księdze wieczystej (...) jako współwłaściciele po 3/84 części wpisani byli między innymi R. M. i W. M. W Lwh 83 jako właściciel figurował F. Ć. w całości.

Pierwszy mąż R. M., a ojciec wnioskodawcy - J. M. zmarł 21 lutego 1951 r. Po jego śmierci do pomocy w gospodarstwie w charakterze parobka został przyjęty J. R., z którym w dniu 4 lipca 1951 r. R. M. zawarła małżeństwo. Z tego związku nie było dzieci. W. M. uczęszczał do szkoły specjalnej podstawowej, a później do Zasadniczej Szkoły Zawodowej i Zakładowej przy Spółdzielni Inwalidów i w tym okresie mieszkał w internacie. Na soboty i niedziele oraz ferie i wakacje przyjeżdżał do domu. W dacie śmierci matki (12 listopada 1966 r.) wnioskodawca miał 17 lat. Po śmierci R. w 1967 r. J. R. zawarł małżeństwo z K. z domu Ś., która zamieszkała w przedmiotowym gospodarstwie rolnym.

Po ukończeniu szkoły W. M. podjął pracę w Spółdzielni Inwalidów w tartaku w P. W 1973 r. podjął pracę w Spółdzielni Inwalidów w,, a następnie pracował jako zmywacz pojazdów samochodowych w PKS. Mieszkał wówczas w P. na przedmiotowym gospodarstwie. W 1982 r. zawarł małżeństwo ze S. K.

Wnioskodawca wykonywał prace na gospodarstwie rolnym, dochody z pracy zarobkowej oddawał J., który opłacał podatki i inne opłaty. J. R. i K. R. nie osiągali żadnych dochodów oprócz otrzymywanych z gospodarstwa oraz sporadycznej dorywczej pracy. Wnioskodawca wyłożył środki na wystawienie nowych pieców, finansował doprowadzenie światła. Wnioskodawca czuł się właścicielem całego gospodarstwa. K. R. i J. R. mieszkali na gospodarstwie i użytkowali je za zgodą i wiedzą wnioskodawcy.

Na przedmiotowe gospodarstwo J. R. i K. R. otrzymali akt własności ziemi. W protokole uwłaszczeniowym J. R. oraz świadkowie zeznali, że gospodarstwo to było użytkowane przez K. i J. R. od 1930 r. (K. R. urodziła się w 1932 r.). Aktem notarialnym z dnia 18 lipca 1997 r. J. i K. R. darowali S. Ś. przedmiotowe gospodarstwo, natomiast aktem notarialnym z dnia 1 sierpnia 2001 r. S. S. sprzedał tę nieruchomość G. K.

W stosunku do udziału w pgr. (...)98/2, (...)99, 1(...)8, 1(...)7, 1(...)9/3 stanowiących działkę ew. (...)2 oraz pgr. 1(...)0, 1(...)1, 1(...)2, 1(...)3, 1(...)4, 1(...)5, 1(...)6 stanowiących działkę nr (...)0 oraz pgr. (...)/2 gdzie wnioskodawca był współwłaścicielem w 1/2 części oraz w 3/84 częściach, Sąd Rejonowy przyjmując, że wnioskodawca był posiadaczem w dobrej wierze uznał, iż bieg zasiedzenia W. M. upłynął z dniem 4 listopada 1981 r. Co do pozostałych części wyżej wymienionych parcel gruntowych, których współwłaścicielką w 1/2 części oraz 3/84 części była matka wnioskodawcy, bieg terminu zasiedzenia rozpoczął się od daty jej śmierci, tj. 12 listopada 1966 r. Przyjmując, że w tym wypadku wnioskodawca był posiadaczem w złej wierze, termin zasiedzenia powyższych udziałów ustalił Sąd Rejonowy na dzień 13 listopada 1986 r. Co do pozostałych części pgr. (...)/2 oraz pgr. 16(...) Sąd ten uznał, że zostały one objęte w posiadanie przez matkę wnioskodawcy na początku lat 50 - tych. W związku z tym, że wnioskodawca i jego matka w tej części gospodarstwa rolnego byli posiadaczami w złej wierze, wnioskodawca po doliczeniu czasu posiadania swojej matki nabył 1/2 część gospodarstwa z dniem 31 grudnia 1972 r. W pozostałej części ww. pgr. tj. w 1/2, którą odziedziczył J. R., bieg terminu do zasiedzenia rozpoczyna się od daty śmierci matki wnioskodawcy i upływa 13 listopada 1986 r.

Sąd Okręgowy, postanowieniem zaskarżonym kasacją, z apelacji uczestników postępowania K. R.i S. Ś.:

1. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że punktowi I, stwierdzającemu zasiedzenie, nadał brzmienie: "stwierdzić, że W. M. s. J. i R. nabył z dniem 5 listopada 1981 r. w drodze zasiedzenia udział w prawie własności nieruchomości położonych w P. objętych Kw nr (...), a to: - działki ewidencyjnej (...)6 o powierzchni 0,24 ha w 1/2 części, - działki ewidencyjnej (...)2   o powierzchni 3,25 ha w 3/4 częściach, - pgr. nr

1(...)1,1(...)2,1(...)3,1(...)4,1(...)5,1(...)6 w 3/4 częściach oraz pgr. (...)/2 w 87/168 części, które to parcele zgodnie z wyrysem z mapy ewidencyjnej sporządzonego przez geodetę S. J. z dnia 17 marca 1989 r. nr zam. 25/89 stanowią działkę ewidencyjną nr (...)0 o powierzchni 2,67 ha; w pozostałej części wniosek oddalić",

2. oddalił apelacje uczestników postępowania w pozostałej części,

3. orzekł o kosztach zastępstwa procesowego.

Sąd Okręgowy nie podzielił ustaleń Sądu Rejonowego, że wnioskodawca był samoistnym posiadaczem przedmiotu postępowania w całości, w tym również udziału po matce R. R., który nabył w drodze dziedziczenia J. R. Wnioskodawca nie wykazał okoliczności, które pozwalałyby na takie ustalenie. Po śmierci żony R. J. R. stał się posiadaczem samoistnym w zakresie udziału, który mu przypadł na podstawie dziedziczenia, zaś w pozostałym zakresie był dzierżycielem, posiadaczem samoistnym pozostałego udziału, był zatem wnioskodawca. Z tego względu Sąd Okręgowy zmienił stosownie orzeczenie Sądu I instancji.

Co do działki ewidencyjnej (...)2, odnośnie której jako współwłaściciele figurowali wnioskodawca i jego matka, Sąd Okręgowy przyjął, że wnioskodawca nabył tę nieruchomość w drodze zasiedzenia z dniem 5 listopada 1981 r. w 3/4 częściach. "Zarówno w stosunku do 1/2 udziału, którego właścicielem był wnioskodawca przed 4 listopada 1971 r. jak i do 1/4 udziału przypadającego mu po matce na skutek spadkobrania, bieg terminu zasiedzenia należało liczyć w taki sam sposób, przyjmując, iż wnioskodawca był posiadaczem w dobrej wierze."

W stosunku do działki nr (...)6, która powstała z parceli gruntowej będącej własnością F. Ć., należało - zdaniem Sądu Okręgowego - do okresu posiadania wnioskodawcy doliczyć okres posiadania jego matki, która była posiadaczką samoistną przedmiotowego gospodarstwa od śmierci J. M. W tym wypadku, należało uznać podobnie jak Sąd Rejonowy, iż matka wnioskodawcy i sam wnioskodawca byli posiadaczami tej nieruchomości w złej wierze. "W tej sytuacji wnioskodawca nabył w drodze zasiedzenia 1/2 część tej działki jeszcze przed datą uwidocznioną w orzeczeniu, jednak dla ujednolicenia i czytelności sentencji, przyjęto datę późniejszą tj. 5 listopada 1981 r."

Analogiczne rozumowanie przeprowadził Sąd Okręgowy w stosunku do parceli gruntowych wchodzących w skład działki ewidencyjnej nr (...)0. Zdaniem Sądu Okręgowego "w tym wypadku należało jednak wziąć pod uwagę, iż parcele te objęte były księgami wieczystymi, gdzie w sposób odmienny ujawniono stan własności. W stosunku do pgr. 1(...)1, 1(...)2, 1(...)3, 1(...)4, 1(...)5, 1(...)6 nabycie nastąpiło na rzecz wnioskodawcy w 3/4 częściach. Udział ten obliczono w sposób podobny jak w stosunku do działki (...)2 (...). Parcela gruntowa (...)/2 należała w 3/84 do wnioskodawcy, w 3/84 do jego matki, co do pozostałej zaś części 78/84, jako właściciele ujawnione były inne osoby. Z uwagi na fakt, iż wnioskodawca nie nabył przez zasiedzenie udziału J. R. przypadającego mu po zmarłej żonie R., parcelę tę nabył jedynie w 87/168 częściach (6/168 + 3/168 + 78/168) na dzień 5 listopada 1981 r. W stosunku do poszczególnych udziałów w tej parceli gruntowej datę nabycia przez zasiedzenie ustalano w sposób identyczny jak wyżej."

Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyli kasacjami wnioskodawca oraz uczestnicy postępowania S. Ś. i K. R.

Wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 172 k.c. przez "jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż przeszkoda w zasiedzeniu całości nieruchomości przez wnioskodawcę tj. udziału wynoszącego 1/2 części prawa własności należącego do jego zmarłej matki R. M. jest «dziedziczenie» tego udziału po połowie z jej mężem J. R., pomimo iż nie zapadło postępowanie spadkowe w zakresie dziedziczenia po R. M., które zdeterminowałoby taki sposób zasiedzenia udziału (art. 13 § 2 w związku z art. 366 i art. 365 k.p.c.), jak też braku innych podstaw do dzielenia tego udziału według innych kryteriów wobec samoistności posiadania całego udziału bez możliwości dzielenia się w zakresie posiadania nieruchomości przez wnioskodawcę z J. R." (W przytoczonym sformułowaniu "zapadło postępowanie spadkowe" występuje oczywista omyłka: idzie o postanowienie spadkowe, a nie o "postępowanie spadkowe").

Wskazując na wymienioną podstawę kasacyjną wnioskodawca wniósł o "zmianę zaskarżonego postanowienia przez przyjęcie iż W. M. nabył z dniem 5 listopada 1981 r. w drodze zasiedzenia w całości prawo własności nieruchomości położonych w P., objętych Kw Nr (...), a to działki ewidencyjnej (...)6 o powierzchni 0,24 ha, działki (...)2 o powierzchni 3,25 ha i działki (...)0 o powierzchni 2,67 ha składającej się z pgr. nr 1(...)1,1(...)2, 1(...)3, 1(...)4, 1(...)5,1(...)6 oraz pgr. (...)/2", ewentualnie - o uchylenie postanowienia "w zaskarżonej części" i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania.

Uczestnicy postępowania S. Ś. i K. R. w kasacji zarzucili naruszenie art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece "przez błędną jego wykładnię i niezastosowanie w ustalonym stanie faktycznym" oraz wnieśli o zmianę zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku w całości, ewentualnie o uchylenie tego postanowienia "w zaskarżonej części" i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, w obu przypadkach - o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestników kosztów postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Istota zagadnienia prawnego, którego dotyczą kasacje sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, kiedy i w jakim zakresie spadkobierca może nabyć przez zasiedzenie udział we współwłasności nieruchomości spadkowej.

W przypadku spadkobrania przez więcej niż jedną osobę, jeżeli spadkodawca był właścicielem nieruchomości, mamy do czynienia ze współwłasnością w częściach ułamkowych (art. 1035 k.c.). Jeżeli spadkodawca zaś nie był właścicielem, lecz tylko posiadaczem, to powstaje problem dziedziczenia posiadania. Posiadanie, zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, nie jest prawem podmiotowym, lecz jedynie - chronionym przez prawo i rodzącym określone skutki prawne - stanem faktycznym. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym każde posiadanie (oparte lub nie oparte na prawie, samoistne lub zależne) wchodzi w skład spadku. Spadkobiercy mogą zatem stać się współposiadaczami.

2. Współwłasność jest szczególną postacią prawa własności polegającą na tym, że jedna rzecz stanowi równocześnie przedmiot własności kilku osób, których prawa są co do istoty jednakowe. Przepisy o zasiedzeniu nie zawierają odmiennych zasad odnośnie do jego dopuszczalności w przypadku współwłasności. Skoro można zasiedzieć prawo własności należące do jednej osoby można też nabyć w taki sam sposób należące do kilku osób udziały - wszystkie lub tylko niektóre - w tym prawie. Dopuszczalność zasiedzenia udziałów we współwłasności przesądzona została, za aprobatą doktryny, w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarówno na gruncie przypisów Prawa rzeczowego z roku 1946, jak i Kodeksu cywilnego (zob. np. uchwałę z dnia 20 stycznia 1956 r., III CO 38/55, OSN 1956, poz. 88, orzeczenie z dnia 18 kwietnia 1959 r., 4 CR 316/59, OSPiKA 1960, nr 1 poz. 11, uchwałę z dnia 26 stycznia 1978 r., III CZP 96/77, OSNCP 1978, nr 11, poz. 195). Jest rzeczą oczywistą (art. 172 § 1 k.c.), że nabyć własność (udział we współwłasności) przez zasiedzenie może tylko ten, kto nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lecz tylko posiadaczem (współposiadaczem).

3. Na tle tych ogólnych uwag wyłaniają się w sprawie trzy kwestie:

a) czy w następstwie śmierci R. R. spadkobiercy uzyskali jedynie posiadanie (współposiadanie) nieruchomości spadkowej, czy jej współwłasność,

b) w przypadku uzyskania posiadania, czy mamy do czynienia z posiadaniem samoistnym jedynie przez wnioskodawcę, czy ze współposiadaniem wnioskodawcy oraz J. R. i jaki był zakres tego współposiadania,

c) jaki jest udział w spadku każdego ze spadkobierców.

Ad a). Z ustaleń przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia zdaje się wynikać (aczkolwiek nie jest to do końca jasne, czy odnosi się to do wszystkich parcel, chyba nie dotyczy działki nr (...)2), że wniosek W. M. o stwierdzenie zasiedzenia dotyczy udziałów (w różnej wysokości) R. R. we współwłasności w poszczególnych działkach, których (a przynajmniej niektórych z nich współwłaścicielem był wnioskodawca). Gdyby istotnie tak było, to stwierdzanie zasiedzenia na rzecz wnioskodawcy byłoby bezprzedmiotowe w zakresie w którym nabył on spadek, bo na skutek tego z mocy samego prawa stał się właścicielem (współwłaścicielem) nieruchomości spadkowej (art. 922 § 1 i art. 925 k.c.). Własność przez zasiedzenie nabywa samoistny posiadacz, a nie właściciel. Zasiedzenie wnioskodawcy mogłoby dotyczyć jedynie udziału innych spadkobierców w spadkowej nieruchomości, gdyby przyjąć, że posiadanie wnioskodawcy obejmuje również ten udział. Z treści kasacji wnioskodawcy zdaje się wynikać, że idzie mu o zasiedzenie udziału, który z tytułu spadkobrania przypada J. R.

Ad b). Sąd Rejonowy ustalił fakty świadczące o posiadaniu wnioskodawcy nieruchomości (udziałów we współwłasności), której sprawa dotyczy i ocenił, że posiadanie to miało charakter samoistny. Według oceny Sądu Okręgowego natomiast J. R., jako spadkobierca (mąż) R. R. od chwili otwarcia spadku był samoistnym posiadaczem w zakresie swojego udziału w spadku. Oceny tej nie można podzielić na tle faktów ustalonych w wyniku oceny dowodów, która nie została zakwestionowana, świadczących o samoistności posiadania wnioskodawcy w odniesieniu do całości nieruchomości, której dotyczy sprawa. Zakres tego samoistnego posiadania wnioskodawcy, mogącego prowadzić do zasiedzenia, wyznaczał udział w spadku, spadkobierców innych niż wnioskodawca w odniesieniu do parcel, których właścicielką była spadkodawczyni (innymi słowy: wnioskodawca zasiadywał udział w spadku innych spadkobierców).

Ad c). W sprawie jest niesporne, że nie było stwierdzenia nabycia spadku po R. R. Trafny jest zatem zarzut, że Sąd Okręgowy (tak, jak i Sąd Rejonowy) bezpodstawnie przyjął, że wnioskodawca i J. R. dziedziczą po połowie udział R. R. w nieruchomości będącej własnością spadkodawczyni. Trzeba zauważyć - jak się wydaje na podstawie odpisów z ksiąg wieczystych znajdujących się w aktach - że przedmiotowa nieruchomość stanowiła gospodarstwo rolne i w związku z tym powstaje kwestia zdolności do dziedziczenia tego gospodarstwa przez poszczególnych spadkobierców. Okoliczność ta może zaś być badana jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (art. 670 § 2 k.p.c.).

4. Kwestia zbycia przedmiotowej nieruchomości (w wyniku uzyskania aktu własności ziemi i dokonania wpisu w księdze wieczystej) po upływie terminu zasiedzenia, i z powołaniem się na art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie ma dla sprawy o stwierdzenie zasiedzenia istotnego znaczenia. W tym zakresie Sąd Najwyższy podziela stanowisko przyjęte przez Sąd Okręgowy.

Powyższe świadczy o naruszeniu art. 172 k.c. i dlatego, z kasacji wnioskodawcy oraz uczestników postępowania S. Ś. i K. R., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 393¹³ § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 i art. 393¹⁹ i 391 § 1 k.p.c.).