Wyrok z dnia 1999-03-11 sygn. III CKN 187/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 187/98

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 11 marca 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN M. Zychowicz.

Sędziowie SN: M. Wysocka, K. Zawada (spr.).

Sąd Najwyższy Izba Cywilna, po rozpoznaniu w dniu 11 marca 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa Związku Rolników w B. przeciwko Gminie B. o zapłatę na skutek kasacji powoda i pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 25 listopada 1997 r.:

I. zmienia zaskarżony wyrok i wyrok Sądu Wojewódzkiego w B. z dnia 13 czerwca 1997 r. i oddala powództwo;

II. oddala kasację strony powodowej;

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki wyrokiem z 13 czerwca 1997 r. zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 77.588,67 zł z 35% odsetkami od dnia wydania wyroku. Zaskarżonym wyrokiem kwota ta została na skutek apelacji pozwanej obniżona do sumy 54.117,60 zł.

Do sporu miedzy stronami doszło w następujących okolicznościach. Decyzją z dnia 25 czerwca 1979 r. oddano powodowi w użytkowanie nieruchomość państwową przy ul. B., nr ew. [...]. Powód wybudował na niej garaże, powielarnię i budynek gospodarczy. W dniu 10 lipca 1989 r., na podstawie art. 41 ust. 2 pkt 1 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74) oraz § 10 rozporządzenia Rady Ministrów z 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu oddawania w zarząd oraz użytkowanie nieruchomości państwowych, przekazywania tych nieruchomości miedzy państwowymi jednostkami organizacyjnymi i dokonywania rozliczeń z tego tytułu (Dz. U. Nr 47, poz. 240 z późn. zm.), została wydana decyzja o wygaśnięciu użytkowania powoda na wspomnianej nieruchomości (ze względu na wykorzystywanie użytkowanej nieruchomości niezgodnie z jej przeznaczeniem). W wyniku tzw. komunalizacji nieruchomość ta stała się własnością Gminy Miasta B.

Powód przekazał nieruchomość poprzednikowi pozwanej protokolarnie w dniu 4 kwietnia 1990 r. Następnie zażądał od pozwanej zapłaty równowartości nakładów, jakie poczynił na nieruchomości. Wobec odmowy zapłaty, wytoczył jej powództwo.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w sprawie ma zastosowanie art. 226 k.c. w zw. z art. 230 k.c. W ocenie tego sądu powód w chwili dokonywania nakładów był posiadaczem zależnym w dobrej wierze. Nakłady, które poczynił były nakładami koniecznymi. Powód winien zatem otrzymać ich zwrot po odliczeniu korzyści, jakie uzyskał z posiadanej nieruchomości.

Zasądzona od pozwanej kwota 54.117,60 zł stanowi równowartość nakładów powoda w dniu zwrotu nieruchomości, zwaloryzowana na dzień 13 czerwca 1997 r. (data wydania wyroku przez Sąd Wojewódzki), pomniejszona o korzyści uzyskane przez powoda z nieruchomości, według ich wartości w dniu zwrotu nieruchomości, zwaloryzowane na dzień 13 czerwca 1997 r.

W skardze kasacyjnej pozwana, nawiązując do swych wcześniejszych twierdzeń, zarzuciła wyrokowi Sądu Apelacyjnego, że został on wydany z naruszeniem: art. 226, 230 i 284 k.c.; - art. 5 i 43 ust. 1 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74); - § 11 rozporządzenia Rady Ministrów z 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu oddawania w zarząd oraz użytkowanie nieruchomości państwowych, przekazywania tych nieruchomości miedzy państwowymi jednostkami organizacyjnymi i dokonywania rozliczeń z tego tytułu (Dz. U. Nr 47, poz. 240 z późn. zm.).

Natomiast podstawę skargi kasacyjnej powoda stanowi naruszenie art. 385 i art. 386 § 6 k.p.c. oraz art. 226 i 358 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna pozwanej jest uzasadniona.

Z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku wynika, iż powód poczynił nakłady, których zwrotu się domaga, będąc posiadaczem zależnym spornej nieruchomości w ramach przysługującego mu do niej prawa użytkowania. Taki zaś wypadek nie jest objęty zakresem hipotezy art. 230 k.c., nakazującego przepisy dotyczące roszczeń posiadacza samoistnego o zwrot nakładów na rzecz stosować odpowiednio do stosunku między posiadaczem zależnym a właścicielem, o ile co innego nie wynika z przepisów regulujących ten stosunek. Art. 230 k.c. dotyczy bowiem tylko takiego posiadacza zależnego, który władając rzeczą w określonym zakresie, nie ma do tego prawa, skutecznego względem właściciela (nie miał go nigdy lub wprawdzie miał, ale utracił); por. wyrok SN z 11 czerwca 1974 r., II CR 246/74, OSP 1976/2, poz. 29 - a także pierwszą tezę wyroku SN z 30 czerwca 1972 r., III CRN 91/72, OSN 1972/12, poz. 229; wyrok SN z 26 marca 1998 r., I CKN 590/97, OSN 1998/11, poz. 180; wyrok SN z 19 listopada 1998 r., III CKN 33/98 - nie publ.). Ograniczenie to nie wynika wprost z wymienionego przepisu, ale jak trafnie zwrócono uwagę, narzuca je jego funkcja. Przepis ten jest elementem regulacji rozliczeń związanych z realizacją roszczenia windykacyjnego. Skoro roszczenie windykacyjne przysługuje właścicielowi tylko w stosunku do posiadacza, który nie ma skutecznego wobec właściciela prawa do władania rzeczą (art. 222 § 1 k.c.), to konsekwentnie, także uregulowanie zawarte w art. 230 k.c. może dotyczyć jedynie posiadacza zależnego, nie mającego prawa do rzeczy znajdującej się w jego władaniu. Jeżeli natomiast nakładów na rzecz dokonał posiadacz zależny, któremu do władania rzeczą w danym zakresie przysługuje prawo, zwrot nakładów może nastąpić tylko na zasadach określonych treścią stosunku będącego podstawą prawa posiadacza, tj. odpowiednio do przepisów stosujących się do tego stosunku, a jeżeli wynika on z umowy stron, także przy uwzględnieniu jej postanowień. W takich bowiem wypadkach dokonywanie nakładów na rzecz odbywa się zgodnie z treścią stosunku, będącego podstawą prawną posiadania Również zatem w kwestii zwrotu nakładów musi być wówczas miarodajna treść tego stosunku (wyrok SN z 19 listopada 1998 r., III CKN 33/98 - nie publ.).

Przyjmowano, iż grunty państwowe położone na terenie miast mogły być oddawane kółkom rolniczym, jako organizacjom społecznym, w użytkowanie na podstawie ustawy z 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (tekst jedn.: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159). Użytkowanie ustanowione na rzecz organizacji społecznej na podstawie przepisów tej ustawy kwalifikowano jako ograniczone prawo rzeczowe (por. uchw. SN z 10 stycznia 1968 r., III CZP 93/67, OSN 1969/2, poz. 21). Jeżeli chodzi o stan prawny obowiązujący w czasie, w którym doszło do wygaśnięcia użytkowania powoda, to z art. 5 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74) wynikało, iż w sprawach nie uregulowanych w tej ustawie, do użytkowania gruntów przez organizacje społeczne stosuje się przepisy kodeksu cywilnego o użytkowaniu; unormowanie to odpowiadało art. 283 k.c., który stanowił, iż do użytkowania przez jednostki gospodarki uspołecznionej, wyjąwszy użytkowanie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, stosuje się odpowiednio ogólne przepisy kodeksu cywilnego o użytkowaniu (art. 252-265), o ile użytkowanie to nie jest inaczej uregulowane odrębnymi przepisami.

Z powyższych uwag wynika zatem, że podstaw prawnych do rozstrzygnięcia powództwa należy poszukiwać przede wszystkim w przepisach szczególnych, dotyczących ustanowionego na rzecz powoda użytkowania. Dopiero w ich braku właściwe w tym względzie mogłyby być przepisy kodeksu cywilnego o użytkowaniu.

Na podstawie art. 43 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości wydane zostało rozporządzenia Rady Ministrów z 16 września 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu oddawania w zarząd oraz użytkowanie nieruchomości państwowych, przekazywania tych nieruchomości między państwowymi jednostkami organizacyjnymi i dokonywania rozliczeń z tego tytułu. Rozporządzenie to, nawiązując do art. 41 i 42 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, w § 10 wymieniało sytuacje, w których następowało wydanie decyzji o wygaśnięciu zarządu lub użytkowania; miało to mianowicie miejsce: na wniosek zarządcy lub użytkownika złożony w oparciu o art. 42, i z urzędu - w wypadkach wymienionych w art. 41, tj.: - w razie stwierdzenia, że nieruchomość jest zarządcy lub użytkownikowi w całości lub w części zbędna, względnie jest przez zarządcę lub użytkownika wykorzystywana niezgodnie ze swym przeznaczeniem; - jeżeli sposób korzystania z nieruchomości pogarsza stan środowiska w stopniu zagrażającym życiu, zdrowiu lub mieniu; - jeżeli w planie zagospodarowania przestrzennego zajdą zmiany, które nie pozwalają na dalsze wykorzystywanie nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób, a zarządca lub użytkownik nie wyraził zgody na zmianę sposobu wykorzystywania nieruchomości. Z kolei § 11 ust. 1 rozporządzenia postanawiał, iż w razie wygaśnięcia zarządu wskutek zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, nie pozwalających na dalsze korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób, państwowej jednostce organizacyjnej, która nabyła nieruchomość z własnych środków lub z kredytu bankowego lub z takich środków dokonała nakładów na nieruchomość, przysługuje zwrot kwoty odpowiadającej wartości nieruchomości w dniu jej przejęcia przez terenowy organ administracji państwowej lub zwrot kwoty odpowiadającej wartości nie zamortyzowanych nakładów. Z mocy art. 11 ust. 2 rozporządzenia, przytoczony przepis stosował się odpowiednio przy wygaśnięciu użytkowania. W odniesieniu do innych wypadków wygaśnięcia zarządu lub użytkowania, rozporządzenie nie regulowało zwrotu nakładów.

Należy podzielić pogląd wyrażony w uchw. SN z 6 sierpnia 1996 r., III CZP 84/96, OSN 1996/11, poz. 150, że regulacja zwrotu użytkownikowi nakładów zawarta we wspomnianym rozporządzeniu miała charakter wyczerpujący. Przyznając użytkownikowi roszczenie o zwrot nakładów w wypadku wskazanym w § 11, tym samym wykluczała takie roszczenie użytkownika, oparte na przepisach kodeksu cywilnego o użytkowaniu, we wszystkich innych wypadkach wygaśnięcia użytkowania. W przeciwnym razie trudno byłoby zrozumieć sens regulacji zawartej w § 11 rozporządzenia.

Skoro w przedstawionym stanie prawnym użytkownikowi gruntu publicznego przysługiwało roszczenie o zwrot nakładów jedynie wtedy, gdy do wygaśnięcia użytkowania doszło z powodu zmian w planie zagospodarowania przestrzennego, zaś użytkowanie powoda wygasło w okolicznościach przewidzianych w art. 41 ust. 2 pkt 1 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74), czyli z powodu wykorzystywania nieruchomości niezgodnie z jej przeznaczeniem, to żądanie powoda musi ulec oddaleniu, jako nie mające podstawy materialnoprawnej.

Zasadność skargi kasacyjnej pozwanej przesądza jednocześnie o braku usprawiedliwionych podstaw skargi kasacyjnej powoda.

Na koniec nie sposób powstrzymać się od uwagi, że wzniesienie budowli na nieruchomości nie może być, oczywiście, uważane w świetle art. 226 k.c. za nakład konieczny. Przez nakłady konieczne rozumie się bowiem nakłady niezbędne do utrzymania rzeczy w stanie nie pogorszonym, inaczej - zdatnym do normalnego użytku.

Z przytoczonych powodów, na mocy art. 393¹⁵ k.p.c. (w związku z kasacją pozwanej) i art. 393¹² k.p.c. (co do kasacji powoda) orzeczono jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto stosownie do art. 98 i 108 § 1 k.p.c.