Wyrok z dnia 1997-03-12 sygn. II CKN 24/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 24/97

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 12 marca 1997 r.

Przewodniczący: SSN F. Barczewska.

Sędziowie SN: B. Czech, Z. Strus (spraw.).

Protokolant: P. Malczewski.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna, po rozpoznaniu w dniu 12 marca 1997 roku sprawy z powództwa Kongregacji [...] w K., przeciwko Bankowi [...] - Oddział Wojewódzki w N. S. i H. O. o umorzenie egzekucji lub ustalenie na skutek kasacji powodowej Kongregacji od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 września 1996 roku, sygn. akt I ACr 378/96

uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej rewizję od wyroku oddalającego powództwo o ustalenie i w tym zakresie sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego; w pozostałym zakresie powództwo oddala.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 10 września 1996 r. oddalił rewizję strony powodowej od wyroku Sądu Wojewódzkiego w N. z dnia 22 marca 1996 r. w sprawie sygn. I C 456/95 oddalającego powództwo przeciwko Bankowi [...] Oddział Wojewódzki w N. i H. O. o umorzenie egzekucji lub ustalenie prawa. Sąd drugiej instancji - mimo odmiennych twierdzeń powódki z powołaniem się na akta Km […] komornika S R w M. - potwierdził prawidłowość ustaleń Sądu Wojewódzkiego, że pozwany Bank nie prowadzi egzekucji przeciwko stronie powodowej.

Odnośnie do żądania powódki domagającej się ustalenia nieważności poręczenia kredytu udzielonego przez pozwany Bank w dniu 13 czerwca 1990 r. pozwanemu H. O., Sąd Apelacyjny potwierdził stanowisko Sądu pierwszej instancji o braku interesu prawnego dla takiego żądania, gdyż stan prawny wynika z wpisu w księdze wieczystej hipoteki na rzecz pozwanego Banku. Niezależnie od tego argumentu Sąd Apelacyjny wskazał, że oświadczenie woli powodowej Kongregacji z dnia 12 kwietnia 1990 r. zawierające "zgodę na zabezpieczenie kredytu dla ks. H.O. na majątku Kongregacji w K." doprowadziło do zawarcia umowy poręczenia (art. 876 i nast. kc). Była to w ocenie tego Sądu czynność zwykłego zarządu, mieszcząca się w granicach upoważnienia przełożonego Kongregacji. Nie zmniejszyła ona majątku powódki, a gdyby w przyszłości taki stan nastąpił, strona powodowa będzie mogła dochodzić swych praw w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego.

Pełnomocnicy strony powodowej - Kongregacji w K. wnieśli kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego przytaczając jako podstawy naruszenie przepisów art. 35, 39 § 1 i art. 95 kc oraz art. 189 kpc. Kasacja zawiera wniosek "o orzeczenie co do istoty sprawy" bez wskazania jakiego orzeczenia domagają się skarżący, ewentualnie o uchylenie w całości wyroku Sądu Apelacyjnego oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.

Pozwany Bank [...] wnosił o oddalenie kasacji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Dla porządku należy wpierw stwierdzić, że w sprawie nie występuje alternatywne żądanie pozwu, a odmienne twierdzenia strony powodowej przyjęte bezkrytycznie przez sądy obydwu instancji nie znajdują uzasadnienia. Nie jest to także żądanie ewentualne, lecz dwa różne żądania oparte na odmiennych podstawach faktycznych i prawnych, a każde z nich winno być rozstrzygnięte oddzielnie. Ponieważ wyrok Sądu Apelacyjnego oddalił rewizję kwestionującą rozstrzygnięcie obydwu żądań, a kasacja skierowana jest przeciw całemu wyrokowi, w postępowaniu kasacyjnym orzeczono oddzielnie w stosunku do każdego przedmiotu objętego zaskarżonym wyrokiem. Oddalając kasację od rozstrzygnięcia o żądaniu umorzenia egzekucji (art. 393¹² kpc), Sąd Najwyższy stwierdza, że nie ma ona jakiejkolwiek usprawiedliwionej podstawy, ponieważ niczym nie podważono stanowiska Sądu Apelacyjnego opartego na ustaleniu, że postępowanie egzekucyjne przeciw powódce nie zostało wszczęte przez pozwany Bank.

Natomiast kasacja dotycząca rozstrzygnięcia w przedmiocie ustalenia stosunku prawnego zasługuje na uwzględnienie.

1. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku trafnie powołano przepis art. 8 ust. 2 pkt 8 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154 z późn. zm.). Pominięcie słów "ust. 2" w tekście uzasadnienia jest zapewne oczywistym przeoczeniem. Zgodnie z wymienionym przepisem przełożony klasztoru i domu zakonnego jest organem danej kościelnej osoby prawnej. Błędne zastosowanie prawa materialnego w zaskarżonym wyroku polega na tym, że utożsamiono działanie przedstawiciela ustawowego z działaniem organu. Nie chodzi tu bynajmniej o spór teoretyczny, czy organ osoby prawnej jest także przedstawicielem. Wątpliwości w tym zakresie nie przekreślają bowiem konsekwencji wynikającej z przyjętej w polskim prawie tzw. teorii organów, w myśl której oświadczenie woli składane przez piastuna organu jest oświadczeniem samej osoby prawnej. Natomiast przedstawiciel działa w imieniu reprezentowanego, z bezpośrednim skutkiem dla niego. Przedstawicielstwo ustawowe wynika każdorazowo ze szczególnego unormowania dopuszczającego działanie w cudzym imieniu np. ze względu na brak lub ograniczenie zdolności do czynności prawnych, brak organów, albo istnienie przeszkody dotyczące jednego z małżonków w wykonywaniu zwykłego zarządu. Jeżeli osoba prawna ma organy wymagane przez ustawy i oparte na nich statuty, przepisy nie przewidują reprezentacji przez ustawowych przedstawicieli, chyba że działanie tych organów zostanie zawieszone. Dlatego błędne było dokonywanie oceny skuteczności czynności prawnych strony powodowej na podstawie przepisów o przedstawicielstwie (art. 95 kc) oraz badanie, czy czynność, o którą chodzi w sprawie należała do zakresu zwykłego zarządu. Konieczne było natomiast ustalenie, czy organ Kongregacji działał w granicach kompetencji. Wbrew stanowisku wyrażonemu w uzasadnieniu wyroku Sądu Wojewódzkiego, treść statutu strony powodowej ma znaczenie nie tylko na płaszczyźnie między nią a pozwanym H.O. piastującym funkcje organu. Kongregacja jako osoba prawna, w czynnościach cywilnoprawnych podlega prawu Rzeczypospolitej Polskiej, które w przytoczonych przepisach (art. 35 i 38) kodeksu cywilnego odsyła do statutów. W odniesieniu do kościelnych osób prawnych norma ta jest powtórzona w art. 28 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. Nr 29, poz. 155 z późn. zm.), stanowiącym, że osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają statuty (prawo wewnętrzne, zwane dalej "statutami"). W świetle powyższych unormowań nie może budzić wątpliwości, że kompetencje organów strony powodowej należało ustalać na podstawie dołączonego do akt jej statutu ("konstytucji"), a skutki ich naruszenia oceniać na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. W myśl art. 39 § 1 w związku z art. 35 i 38 kc, działanie (jako organu) przekraczające zakres umocowania nie jest działaniem osoby prawnej, rodzi natomiast obowiązek zwrotu otrzymanego świadczenia i odpowiedzialność odszkodowawczą piastuna organu. Sądy obydwu instancji dostrzegały powyższe unormowania lecz nie wyciągnęły z nich należytych wniosków ze względu na bezpodstawne posłużenie się konstrukcją przedstawicielstwa ustawowego.

Ustalając przy ponownym rozpoznaniu sprawy, czy pozwany ks. H. O. działał w granicach kompetencji, Sąd Apelacyjny rozważy treść przepisów konstytucji Kongregacji. W szczególności przepis punktu 36 z rozdziału III (§ 35 powołany na str. 4 uzasadnienia jest zapewne wynikiem przeoczenia) wymagający zgody Kongregacji Generalnej wyrażonej absolutną większością. Postanowienie to ma zastosowanie w niniejszej sprawie, ponieważ dotyczy także potencjalnego "umniejszenia się stanu posiadania Kongregacji", a umowa poręczenia jest taką czynnością. Definicja ostatnio wymienionego organu zawarta jest w punkcie 26. Obowiązkiem strony powodowej będzie wykazanie, ilu członków poza podpisanymi pod oświadczeniem z dnia 12 kwietnia 1990 r. stanowiło Kongregację Generalną. W razie uzasadnionych wątpliwości, czy umowa przekraczała sumę najwyższą, której wysokość zastrzeżona została dla Stolicy Apostolskiej stosownie do kanonu 638 § 3 kodeksu prawa kanonicznego, Sąd zasięgnie informacji z Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski o wysokości tej sumy, wiążącej kościelne osoby prawne działające na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Naruszenie prawa materialnego - art. 189 kpc polega na tym, że Sądy obydwu instancji nie dostrzegły różnic w skutkach prawnych hipoteki i poręczenia. Źródło tego błędu tkwi - jak się wydaje - już w wadliwym sformułowaniu żądania, w którym mowa o ustaleniu "że zabezpieczenie kredytu pobranego przez Ks. Dr H. O. w dniu 13.06.1990 r. od pozwanego Banku - poprzez ustanowienie poręczenia wpisem hipotecznym do Kw nr 1592 w M. jest nieważne". Ze sformułowania tego, zawartego w piśmie procesowym adwokata, trudno zorientować się, czy nieważność zdaniem powoda dotyczy ustanowienia hipoteki, czy umowy poręczenia, a sąd pierwszej instancji nie wezwał pełnomocnika do sprecyzowania żądania stosownie do treści art. 187 § 1 pkt 1 kpc. Bez względu na rodzaj hipoteki wpisanej na rzecz pozwanego Banku do księgi wieczystej Kw. 1592 prowadzonej dla nieruchomości powodowej Kongregacji przez Sąd Rejonowy w M. (zwykła umowa, czy przymusowa) oraz nieprawidłowości popełnionych przy jej wpisie (wnioskodawca powołując się na przepis art. 50 ust. 1 prawa bankowego żądał wpisu hipoteki zwykłej na kilku nieruchomościach, w tym należącej do strony powodowej niebędącej kredytobiorcą) prawidłowe jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że wpis jest prawomocny i nie może być podważony w procesie o ustalenie nieważności umowy poręczenia. Błędny jest jednak dalszy wniosek jakoby nie istniała niepewność stanu prawnego w zakresie stosunku łączącego strony i brak interesu prawnego w rozumieniu art. 189 kpc. Hipoteka jako prawo rzeczowe ograniczone jest materialnoprawnym sposobem zabezpieczenia wierzytelności i nie wyczerpuje treści stosunku prawnego wynikającego z umowy poręczenia. Poręczyciel odpowiada z reguły całym swoim majątkiem za dług osobisty (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 25.III.1994 r. III CZP 182/93 OSNCP 1994/78/146), natomiast skutki hipoteki uregulowane w przepisach ustawy o księgach wieczystych i hipotece, także w zakresie domniemania istnienia wierzytelności, odnoszą się do odpowiedzialności rzeczowej. Stosunek prawny wynikający z umowy poręczenia obejmuje szerszy zakres niż hipoteka, dlatego niepewność stanu prawnego wynikająca z treści i okoliczności złożenia oświadczenia woli z dnia 12 kwietnia 1990 r. uzasadnia poszukiwanie ochrony w drodze powództwa o ustalenie, tym bardziej, że stronie powodowej nie służy w chwili obecnej żadne roszczenie, przez które mogłaby tę ochronę realizować.

Z przytoczonych wyżej względów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹³ § 1 kpc oraz art. 108 § 2 kpc orzekł jak sentencji.