Kościelne osoby prawne i ich reprezentacja

Kompetencje organów kościelnej osoby prawnej należy ustalać na podstawie jej statutu, ‎czyli prawa wewnętrznego, a skutki naruszenia tych kompetencji oceniać ‎na podstawie art. 39 § 1 w związku z art. 38 i art. 35 k.c. Przepisy ustawy ‎z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2023 r., poz. 1966; dalej – u.s.P.K.K.) określają organy kościelnych osób prawnych, lecz nie wyznaczają zakresu ich kompetencji. Ze względu na uznaną w powołanej ustawie autonomię Kościoła regulacja taka pozostawiona została samemu Kościołowi, co stanowi formę realizacji zasady ‎z art. 2 u.s.P.K.K. stanowiącego, że Kościół rządzi się w swych sprawach własnym prawem, swobodnie wykonuje władzę duchowną i jurysdykcyjną oraz zarządza swoimi sprawami.

Przez „swe sprawy”, w których według tego przepisu Kościół rządzi się własnym prawem, należy rozumieć jedynie sprawy ściśle religijne ‎oraz majątkowe wewnątrzkościelne. Nie należą do tej kategorii sprawy reprezentacji kościelnych osób prawnych wobec osób trzecich, które – ze względu na znaczenie dla sytuacji osób trzecich – przynależą do sfery państwowego porządku prawnego. Podstawą do oceny ważności umowy według postanowień kodeksu prawa kanonicznego są zatem art. 35 i 38 k.c. w związku z art. 3 oraz art. 5-14 u.s.P.K.K.

Kompetencje do zarządzania majątkiem Kościoła są uregulowane w kodeksie prawa kanonicznego. Do ważności alienacji i jakiegokolwiek działania, przez które stan majątkowy osoby prawnej może doznać uszczerbku, potrzebne jest pisemne zezwolenie kompetentnego przełożonego, wydane za zgodą jego rady. Czynności zarządcy, które przekraczają granice i sposób zwyczajnego zarządzania, ‎jeśli zarządcy nie uzyskali wcześniej pisemnego upoważnienia od ordynariusza ‎jest zagrożona sankcją nieważności (kanon 638 § 3 k.p.kan.).

Kanony 1291 i 1292 k.p.kan. regulują zasady alienacji dóbr przez organy kościelnych osób prawnych.  W świetle tych kanonów ‎oraz pozostałych przytoczonych wyżej i wspólnie z kanonami 1291 i 1292 k.p.kan. określających zasady dokonywania czynności przez organy kościelnych osób prawnych, alienacja dóbr kościelnych w sensie ścisłym oznacza akt rozporządzenia prawem własności lub innym majątkowym prawem przysługującym kościelnej osobie prawnej albo obciążenia rzeczy lub prawa należącego do kościelnej osoby prawnej. W szerokim znaczeniu pojęcie to oznacza każdą czynność, na skutek której majątek kościelnej osoby prawnej może się znaleźć w gorszej sytuacji niż poprzedzająca oświadczenie (kanon 1295 k.p.kan.). Do tego szerszego zakresu pojęcia alienacji odwołuje się praktyka obrotu przy ocenie kompetencji do składania oświadczeń ‎woli przez organy kościelnych osób prawnych. Za czynność o charakterze alienacyjnym Sąd Najwyższy w wyroku z 12 marca 1997 r., II CKN 24/97 uznał zaciąganie kredytu przez kościelną osobę prawną i zakwestionował możliwość jego samodzielnego zaciągnięcia przez proboszcza parafii, a w wyroku z 24 marca 2004 r., IV CK 108/03 taki charakter Sąd Najwyższy przypisał umowie pożyczki.

Zawarcie przez organ kościelnej osoby prawnej w jej imieniu umowy o przekazanie tej osobie celowej dotacji ze środków publicznych jest czynnością alienacyjną. Taka umowa nie jest darowizną. Przyjęcie dotacji wiąże się z zobowiązaniem przyjmującego do określonego dysponowania uzyskanym świadczeniem, z zagrożeniem różnymi sankcjami cywilnymi.

Nieuzyskanie zgody biskupa ordynariusza na zawarcie obu ocenianych w sprawie umów o przyznanie dotacji czyniło te umowy niezupełnymi, a ostateczna odmowa ich zatwierdzenia, stosownie do art. 103 § 1 k.c., doprowadziła do nieważności obu umów. Pozwany ‎mógł pozostać w stosunku umownym z powodem w razie potwierdzenia oświadczeń jego dyrektora przez właściwą władzę przełożoną. Skoro biskup ordynariusz stanowczo odmówił zatwierdzenia oświadczeń dyrektora pozwanego o związaniu ‎się umowami z powodem, to – niezależnie od okoliczności, które go motywowały – po upadku umów powstała konieczność rozliczenia się z powodem ze środków, które pobrał tak, jakby umowy były wiążące.

Wyrok SN z dnia 23 maja 2024 r., II CSKP 2019/22

Standard: 88492 (pełna treść orzeczenia)

Przywrócenie własności nieruchomości na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) nie przerywa biegu zasiedzenia służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu, rozpoczętego w dniu 7 stycznia 1991 r., potrzebnej do korzystania z urządzeń przesyłowych posadowionych na tej nieruchomości.

Postanowienie SN z dnia 17 stycznia 2020 r., IV CSK 504/18

Standard: 65873 (pełna treść orzeczenia)