Uchwała z dnia 1983-12-07 sygn. III CZP 60/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 60/83

Uchwała

z dnia 7 grudnia 1983 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca). Sędziowie SN: T. Bielecki,

K. Olejniczak.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku J. P. z udziałem Z. i H. małż. Ł. i K. i A. małż. D. o dział spadku po M. i L. małż. Ł. po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w W., postanowieniem z dnia 13 lipca 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1. Czy w wypadku gdy własność części gospodarstwa rolnego stanowiącego przedmiot spadkowego postępowania działowego została wcześniej przyznana na rzecz jednego ze spadkobierców na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250), część objęta uwłaszczeniem powinna stanowić w ramach sądowego postępowania działowego przedmiot rozliczeń między spadkobiercami dziedziczącymi całość gospodarstwa przyznanego w trybie administracyjnym na rzecz jednego ze spadkobierców biorących udział w postępowaniu działowym, powinna względnie może być zaliczona na jego schedę spadkową (analogia do art. 1039 § 1 k.c.)?

2. W razie negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie - czy w przypadku ograniczenia sądowego postępowania działowego do części gospodarstwa nie objętego uwłaszczeniem uwłaszczenie powinno lub może stanowić podstawę odmowy przyznania lub obniżenia spłat (art. 216 § 6 k.c.) na rzecz uwłaszczonego spadkobiercy w przypadku przyznania pozostałej części gospodarstwa drugiemu spadkobiercy?"

podjął następującą uchwałę:

Nieruchomość rolna należąca do spadku, a nabyta na własność przez jednego ze spadkobierców w drodze uwłaszczenia - na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) - może być zaliczona w postępowaniu sądowym o dział spadku na poczet przysługującej temu spadkobiercy schedy spadkowej według zasad określonych w art. 1039-1042 k.c., gdy podstawą jej objęcia w posiadanie przez spadkobiercę było nieformalne wydzielenie mu tej nieruchomości przez spadkodawcę (np. tytułem wyposażenia) bądź też faktyczny (nieformalny) dział spadku, w tym również objęcie nieruchomości w okolicznościach wskazujących na to, że chodzi o objęcie w posiadanie na poczet schedy spadkowej.

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki zagadnienie prawne, zmierzające do wyjaśnienia, jaki wpływ ma decyzja administracyjna stwierdzająca nabycie przez spadkobiercę, części gruntów spadkowych z mocy art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) na stosunki prawne wynikające ze wspólności majątku spadkowego, nie jest zagadnieniem nowym. Było ono już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego między innymi w uchwale III CZP 94/72 z dnia 24.I.1973 r. (OSNCP z 1973 r. z. 9, poz. 150), w postanowieniu III CRN 445/74 z dnia 27.II.1975 r. i w postanowieniu III CRN 281/75 z dnia 23.X.1975 r. (OSNCP z 1976 r. z. 10, poz. 212). Oczywiście ze względu na to, że zarówno w uchwale, jak i w postanowieniach Sąd Najwyższy rozważał jedynie te zagadnienia, których wyjaśnienie jest konieczne do rozpoznania rewizji, zakres rozważań Sądu Najwyższego w poszczególnych orzeczeniach jest różny i nie wyjaśnia jednoznacznie kwestii poruszonej w pytaniu przedstawionym w sprawie niniejszej.

Zakres uprawnień Sądu Najwyższego rozstrzygającego zagadnienie prawne w trybie art. 391 k.p.c. przesądził też o treści odpowiedzi udzielonej w tej sprawie. Mianowicie ponieważ z treści aktu własności ziemi i decyzji Wojewódzkiej Komisji do Spraw Uwłaszczenia w W. wynika jednoznacznie, że uczestnicy postępowania Z. i H. małż. Ł. nabyli wchodzącą w skład spadku nieruchomość rolną o powierzchni 26,77 ha z mocy samego prawa na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 października 1971 r., Sąd Najwyższy w udzielonej odpowiedzi powołał ten przepis, mimo że w pytaniu stawia się problem na płaszczyźnie art. 1 ust. 1 ustawy.

Z drugiej strony, ujmując szerzej okoliczności, których zaistnienie może uzasadniać zaliczenie nieruchomości nabytej w drodze uwłaszczenia na poczet schedy spadkowej, Sąd Najwyższy miał na uwadze to, że zebrany w sprawie materiał dowodowy i ustalenia poczynione w postanowieniu Sądu pierwszej instancji, jak i w postanowieniu Sądu Wojewódzkiego przedstawiającego zagadnienie prawe, nie pozwalają na zajęcie jednoznacznego stanowiska, co do tego, kiedy zmarli spadkodawcy M. i L. Ł. (czy razem) oraz kiedy i w jaki sposób uczestnik postępowania Z. Ł. wszedł w posiadanie części wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego, co do której uzyskał wraz z żoną tytuł własności w trybie uwłaszczenia.

W uzasadnieniach bowiem mówi się jedynie o tym, że Sąd Powiatowy w M. postanowieniem z dnia 9.IV.1968 r. stwierdził, iż prawo dziedziczenia gospodarstwa rolnego o powierzchni 46,85 ha pozostałego w spadku po M. i L. małż. Ł. zachowali Z. Ł. (syn) i J. P. (wnuczka) po 1/2 części każdy, oraz o tym, że Z. Ł. po śmierci rodziców objął w posiadanie całe gospodarstwo i prowadził je do lat pięćdziesiątych, kiedy został zmuszony do opuszczenia znacznej jego części.

Podejmując uchwałę o treści wyżej przytoczonej, Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) normuje zagadnienia prawne w zakresie nią objętym, a więc przede wszystkim zagadnienia własnościowe i związane ze spłatami nieruchomości nabytych na podstawie jej art. 1 ust. 1. Unormowania zawarte w tej ustawie, chociaż przesądzają o tym, że nieruchomość należąca do spadku, jeżeli zostanie nadana na własność spadkobiercy w trybie uwłaszczenia, nie może być przedmiotem postępowania sądowego w sprawie o dział spadku, nie wyłączają możliwości stosowania innych przepisów o dziale spadku do takiej nieruchomości. O zaliczaniu darowizn mówi wyraźnie art. 9 ustawy, stanowiąc, że nabycie nieruchomości, którą rolnik objął w posiadanie na podstawie umowy darowizny zawartej bez prawem przewidzianej formy, nie narusza przepisów kodeksu cywilnego o zaliczaniu darowizn na poczet schedy spadkowej. Wymienione w art. 9 jedynie przepisów kodeksu cywilnego o zaliczaniu darowizn nie oznacza, że inne przepisy i zasady postępowania działowego nie mogą być stosowane.

Skład podejmujący uchwałę w sprawie niniejszej podziela w pełni pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 23.X.1975 r. (III CRN 281/75 - OSNCP z 1976 r. z. 10, poz. 212), iż w sytuacji, gdy uwłaszczenie spadkobierców jest wynikiem nieformalnego działu, wartość tak uzyskanych nieruchomości zalicza się - stosownie do zasad obowiązujących przy zaliczaniu darowizn - na ich udziały w spadku i że zasada ta ma również zastosowanie w innych wypadkach, w których objęcie w posiadanie części nieruchomości spadkowej, następnie uwłaszczeniowej, nastąpiło w okolicznościach wskazujących na to, że chodzi o objęcie w posiadanie na poczet schedy.

Za trafnością tego stanowiska przemawia pogląd wyrażony w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15.XII.1969 r. III CZP 12/69, zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne (OSNCP z 1970 r. z. 3, poz. 39).

Otóż w wytycznych tych Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że nabycie przez spadkobiercę w drodze zasiedzenia własności nieruchomości należącej do spadku nie ma w zasadzie wpływu na ustalenie jego schedy z pozostałego majątku spadkowego, jednakże w wypadku gdy podstawą objęcia w posiadanie, które doprowadziło do zasiedzenia, było nieformalne wydzielenie mu tej nieruchomości przez spadkodawcę (np. tytułem wyposażenia), albo gdy podstawą objęcia był dokonany między spadkobiercami faktyczny (nieformalny) podział spadku, nabyta w tych warunkach przez zasiedzenie nieruchomość podlega zaliczeniu - przy odpowiednim zastosowaniu art. 1040 i 1042 k.c. - na poczet schedy spadkowej.

Wprawdzie stwierdzenie własności w trybie art. 1 ust. 2 ustawy uwłaszczeniowej nie jest równoznaczne z nabyciem własności przez zasiedzenie w rozumieniu przepisów art. 172 i nast. k.c., jednakże wynik gospodarczy i ekonomiczny nabycia w obu tych trybach jest identyczny. Wykładnia celowościowa przemawia zatem za jednakowym traktowaniem - w zakresie rozliczeń między spadkobiercami w postępowaniu działowym - nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 172 k.c. i w trybie art. 1 ust. 2 ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych.

Przyjmując w uchwale, że zaliczenie wartości nieruchomości nabytej w drodze uwłaszczenia na poczet schedy spadkowej może nastąpić również w przypadku objęcia nieruchomości w okolicznościach wskazujących na to, że chodzi o objęcie w posiadanie na poczet schedy spadkowej, skład podejmujący uchwałę miał na uwadze nie tylko wypowiedź wyrażoną w powołanych wyżej dwóch postanowieniach Sądu Najwyższego, ale również orzecznictwo Sądu Najwyższego na tle przepisów wprowadzających (przechodnich) kodeks cywilny, a w szczególności na tle art. LVI tych przepisów (por. dla przykładu orzecz. SN z dnia 16.XI.1964 r. III CZP 10/67 - OSNCP z 1965 r. poz. 159, w którym wyrażono pogląd, iż ze nieformalny dział może być uznany taki stan faktyczny, gdy jeden ze spadkobierców za wyraźną lub chociażby dorozumianą zgodą objął w posiadanie całe gospodarstwo spadkowe). Zdaniem składu obecnego istotne jest to, czy spadkobierca, obejmując gospodarstwo lub jego część, uważał się za następcę prawnego spadkodawcy, i to z tytułu dziedziczenia, czy też za samoistnego posiadacza tej nieruchomości z innego tytułu. Tylko w tym ostatnim wypadku nabyta przez spadkobiercę w drodze uwłaszczenia nieruchomość nie mogłaby być zaliczona na poczet przypadającej mu schedy spadkowej.

Mając na uwadze, że treść odpowiedzi na pierwsze pytanie jest pozytywna, Sąd Najwyższy uznał, iż udzielenie odpowiedzi na pytanie drugie jest bezprzedmiotowe.

Na marginesie uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego Sąd Najwyższy zauważa, iż okoliczność, że akt własności ziemi należącej uprzednio do spadku wystawiony został na spadkobiercę i jego małżonka, nie ma istotnego znaczenia w sprawie. Sytuacja jest podobna do przypadku uczynienia darowizny na rzecz spadkobiercy z wyraźnym postanowieniem darczyńcy, czyli spadkodawcy (przewidzianym w art. 33 pkt 2 k.r.o.), iż przedmiot darowizny ma wchodzić w skład majątku wspólnego małżonków ( w skład dorobku).