Uchwała z dnia 1995-02-28 sygn. III CZP 20/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 20/95

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia28 lutego 1995 r.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca).

Sędziowie SN: G. Filcek, K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy w sprawie egzekucyjnej wierzyciela Zakładów Przemysłu Odzieżowego (...) w Z. przeciwko dłużnikowi (...) Spółce z o.o. w W. ze skargi wierzyciela na czynności komornika, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 28 lutego 1995 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Warszawie, postanowieniem z dnia 12 grudnia 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w postępowaniu ze skargi wierzyciela na czynność komornika polegającą na ustaleniu kosztów egzekucyjnych i wezwaniu wierzyciela do ich uzupełnienia sąd może - obok sposobu wyliczenia - badać czy koszty były niezbędne do celowego prowadzenia egzekucji, a w szczególności tego, czy postępowanie powinno być umorzone z urzędu, gdyż było oczywiste, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych (art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c.)?"

podjął następującą uchwałę:

W postępowaniu ze skargi wierzyciela na ustalenie przez komornika kosztów egzekucji sąd może badać, czy czynności egzekucyjne były celowo podejmowane.

Uzasadnienie

Spółka z o.o. (...) w Z. złożyła w dniu 2 stycznia 1992 r. wniosek o wszczęcie egzekucji "z rachunku bankowego i na inne możliwe sposoby" przeciwko Spółce z o.o. (...) w W. Przedmiotem egzekucji była kwota 36.300.000 starych złotych z ustawowymi odsetkami, liczonymi od dnia 22 listopada 1990 r., oraz z kosztami procesu.

Komornik dokonał zajęcia ruchomości dłużnika oraz jego wierzytelności w bankach prowadzących rachunki, lecz egzekucja okazała się prawie w całości bezskuteczna, gdyż doprowadziła do uzyskania z konta jedynie kwoty 199.500 starych złotych, z której organ egzekucyjny pokrył w części koszty postępowania egzekucyjnego. Wierzyciel na żądanie komornika wniósł zaliczkę na zaspokojenie kosztów postępowania egzekucyjnego w wysokości 16.000.000 starych złotych.

Komornik, postanowieniem z dnia 1 marca 1994 r., umorzył postępowanie egzekucyjne na podstawie art. 70 § 3 Prawa układowego oraz ustalił na kwotę 62.008.000 starych złotych koszty postępowania egzekucyjnego, wzywając jednocześnie wierzyciela do wpłacenia w terminie dwóch tygodni "pozostałości kosztów egzekucyjnych" w kwocie 45.698.300 starych złotych.

Na tę czynność wierzyciel wniósł skargę, domagając się uchylenia postępowania egzekucyjnego i przekazania sprawy organowi egzekucyjnemu do ponownego rozpoznania albo orzeczenia zmiany poprzez ustalenie kosztów w wysokości uiszczonej zaliczki. Wierzyciel zakwestionował czynności zajęcia z punktu widzenia ich celowości oraz dopuszczalności ze względu na toczące się postępowanie układowe, wskazując na rażącą dysproporcję pomiędzy wysokością egzekwowanej wierzytelności a wysokością ustalonych kosztów postępowania.

Sąd Rejonowy, postanowieniem z dnia 25 maja 1994 r., oddalił skargę, przyjmując, że podjęte przez komornika czynności, powodujące koszty, mieściły się w granicach wniosku egzekucyjnego i były dokonane, zanim wszczęte zostało postępowanie układowe.

Rozpoznając sprawę na skutek zażalenia wierzyciela Sąd Wojewódzki powziął poważną wątpliwość prawną co do zagadnienia ujętego w pytaniu przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

Sąd Wojewódzki miał na uwadze, że postępowanie egzekucyjne przeciwko Spółce z o.o. w W. prowadzone było równocześnie - początkowo przez 14, a następnie przez 24 wierzycieli, co przy znikomym majątku dłużnika powodowało stan bezskuteczności egzekucji. Według tegoż sądu, powszechnie znane jest, że coraz więcej egzekucji jest bezskutecznych w całości lub w części, przy czym na ogół dotyczą one tytułów wykonawczych opiewających na znaczne kwoty przy wielości wierzycieli występujących przeciwko temu samemu dłużnikowi. Natomiast koszty postępowania wyliczane są w bardzo wysokich kwotach. Taki stan rzeczy - przy trudnej do wykluczenia możliwości zaistnienia w postępowaniu egzekucyjnym, w zakresie jego kosztów, błędów nie tylko czysto rachunkowych - skłonił Sąd Wojewódzki do rozważenia kwestii w zakresie kognicji sądu rozpoznającego skargę na postanowienie organu egzekucyjnego ustalające koszty postępowania, tj., czy obejmuje ona wyłącznie stronę formalną postanowienia, tj. prawidłowości wyliczenia należności i odwołania się do szczegółowych przepisów o taksie za czynności egzekucyjne, czy też sięga dalej do oceny celowości powstałych kosztów, a w niej w szczególności do rozstrzygnięcia, czy komornik powinien był umorzyć postępowanie z urzędu na podstawie art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., czy też je prowadzić. Wąskie traktowanie kognicji sądu nadzorującego działalność komornika skutkować by musiało obciążenie wierzycieli ryzykiem ponoszenia nieuzasadnionych kosztów postępowania, a tym samym godziłoby w zasady państwa prawnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga ustosunkowania się do treści normatywnej zawartej w przepisie art. 770 k.p.c. Przepis ten stanowi, że dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji. Koszty ściąga się wraz z egzekwowanym roszczeniem. Reguluje on zatem sprawę odpowiedzialności dłużnika za koszty egzekucji według zasady kosztów celowych, tj. takich kosztów, które są niezbędne do prawidłowego przeprowadzenia egzekucji. Wszakże art. 770 k.p.c. odnosi się do odpowiedzialności dłużnika za koszty poniesione przez wierzyciela.

Tymczasem w sprawie obecnie rozpoznawanej chodzi o odpowiedzialność wierzyciela za należności z tytułu opłat, ryczałtu kancelaryjnego i wydatków gotówkowych, które nie zostały pokryte z zaliczek, bo nie były one od wierzyciela żądane. Nie zostały też pobrane od dłużnika wobec umorzenia postępowania egzekucyjnego. Na tym przeto etapie - przed zaspokojeniem żądania komornika - wspomniane należności nie stanowią kosztów poniesionych przez wierzyciela, których zwrotu mógłby on już dochodzić od dłużnika. Stąd też nie jest wystarczające odwołanie się do art. 770 k.p.c. jako do podstawy uprawnienia sądu rozpoznającego skargę na ustalenia przez komornika kosztów postępowania egzekucyjnego do badania, czy wszystkie one są usprawiedliwione celowymi czynnościami. Materia uregulowana przez ten przepis dotyczy bowiem odmiennej kwestii, a mianowicie, w jakim zakresie wierzyciel może żądać od dłużnika poniesionych kosztów. W tym przedmiocie obowiązuje - jak już wyżej zostało nadmienione - zasada kosztów celowych.

Natomiast sytuacja, do której odnosi się przedmiot niniejszej sprawy, unormowana została przez § 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie taksy za czynności komornika (Dz. U. Nr 62, poz. 264 ze zm.). Stosownie do tego przepisu, opłaty, ryczałt kancelaryjny oraz należności na pokrycie wydatków, nie pobrane od dłużnika, komornik egzekwuje od wierzyciela, chyba że był on wolny od obowiązku ich uiszczenia. W tym celu komornik wydaje postanowienie, w którym wzywa wierzyciela do uiszczenia tych należności w terminie dwutygodniowym od dnia doręczenia postanowienia. Postanowienie to, po jego uprawomocnieniu się, podlega wykonaniu w drodze egzekucji bez zaopatrzenia go w klauzulę wykonalności. W zakresie takiego unormowania odpowiedzialności wierzyciela za koszty związane z postępowaniem egzekucyjnym rozporządzenie powołuje się na delegację ustawową zawartą w art. 727 k.p.c., który stanowi, że Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia wyda szczegółowe przepisy o czynnościach komorników oraz taksę za czynności komorników.

Nie jest niezbędne ustosunkowanie się do stanowiska Sądu Wojewódzkiego, że rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, o którym mowa, wydane zostało - jeśli chodzi o wspomnianą kwestię - z przekroczeniem ustawowej delegacji, gdyż nie jest to potrzebne do rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego. Wystarczy zauważyć, że rozporządzenie bezwzględnie wiąże komorników w ich urzędowej działalności. Komornik - nie będąc sądem - nie może uznać, że akt normatywny niższego od ustawy rzędu pozostaje z tą ustawą w sprzeczności. Dlatego też sąd rozpoznający sprawę ze skargi na postanowienie komornika w przedmiocie ustalenia kosztów egzekucyjnych nie może kwestionować legalności czynności. Jeżeli zaś chodzi o upatrywanie przez Sąd Wojewódzki w art. 5 ust. 1 i w art. 20 ust. 2 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.) podstawy prawnej pobierania opłat w postępowaniu egzekucyjnym, to należy mieć na uwadze, że wspomniana ustawa określa zasady i tryb pobierania kosztów sądowych w sprawach cywilnych, tj. w sprawach rozpoznawanych przez sądy powszechne (także w postępowaniu egzekucyjnym) i Sąd Najwyższy. Zastosowanie ustawy o kosztach sądowych do czynności komornika, poprzez art. 13 § 2 k.p.c., nie jest możliwe, gdyż przepis ten stanowi, że przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów unormowanych w kodeksie postępowania cywilnego, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Natomiast przepisy o procesie nie regulują zasad i trybu pobierania kosztów sądowych, lecz określają w art. 98-110 k.p.c. zasady odpowiedzialności za koszty procesu, których składnikami są z reguły uiszczone koszty sądowe. Niektóre z tych przepisów (por. art. 98 § 2 i 3, art. 99, 105, 106, 107 i 109) mogą mieć odpowiednie zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym poprzez art. 13 § 2 k.p.c.

Co się zaś tyczy materii kosztów sądowych, to kodeks postępowania cywilnego zajmuje się jedynie zwolnieniem od tych kosztów i konsekwencjami procesowymi z tym związanymi (art. 111-124). Sprawa opłat za czynności komornika regulowana jest odrębnie na podstawie rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości wydanych na podstawie delegacji ustawowej.

Kodeks postępowania cywilnego i ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych są równoważnymi aktami normatywnymi regulującymi różne przedmioty. Zwraca jednak uwagę pewna zbieżność uregulowań, jakie przyjmuje cyt. wyżej § 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie taksy za czynności komornika i art. 20 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Przechodząc do zasadniczego wątku przedstawionego zagadnienia prawnego trzeba stwierdzić, że Sąd Wojewódzki z przyczyn wskazanych przy przedstawianiu zagadnienia słusznie poszukuje prawnej możliwości sprawowania przez sądy rejonowe nadzoru nad czynnościami komornika także z punktu widzenia celowości kosztów nimi wywołanymi.

Nie przesądzając niczego w sprawie obecnie rozpoznawanej można nadmienić, że razi sytuacja, gdy w warunkach uzasadniających umorzenie z urzędu postępowania egzekucyjnego ze względu na oczywistość, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych, podejmowane są przez komornika czynności bezcelowo je pomnażające, m. in. do poziomu przewyższającego egzekwowane roszczenie. Zasada kosztów celowych - wyrażona w art. 770 k.p.c. w zakresie tym przepisem regulowanym - nie została zagubiona w ogólnych zasadach postępowania egzekucyjnego, przeciwnie została w nich uwidoczniona w ścisłej korespondencji z zasadą egzekucji efektywnej, tj. egzekucji w taki sposób przeprowadzonej, że doprowadza ona do zaspokojenia roszczenia wierzyciela w całości lub w części przy kosztach niezbędnych do uzyskania takiego celu. Bezcelowe powodowanie kosztów lub ich powiększenie przeczą tej zasadzie. Stan taki jest z reguły konsekwencją nieliczenia się z ekonomią czynności oraz racjonalnością postępowania. Kwestie te wchodzą w zakres ocen prawidłowości postępowania egzekucyjnego, a tym samym objęte są przedmiotem ogólnego nadzoru nad czynnościami komornika, wykonywanego przez sąd z urzędu na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. Nadzór judykacyjny wykonywany przez sąd na podstawie tego przepisu ma szeroki charakter. Nie koliduje on z unormowaną w art. 767 k.p.c. skargą na czynności komornika, co oznacza, że sąd może wydać komornikowi z urzędu odpowiednie zarządzenie klub uchylić czynność przy rozpoznawaniu sprawy na skutek wniesionej skargi. Tym bardziej jest to możliwe, gdy sama skarga zawiera zarzuty, które sąd w ramach ogólnego nadzoru mógłby z urzędu uwzględnić.

Z tych względów w ramach skargi wierzyciela na ustalenie kosztów postępowania egzekucyjnego sąd uprawniony jest do badania, czy egzekucja była celowo prowadzona, a w szczególności, czy zachodziły warunki do umorzenia z urzędu postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., co w konsekwencji nie pozostaje bez wpływu na prawidłowe ustalenie obciążających wierzyciela kosztów z tytułu opłat, ryczałtu kancelaryjnego i wydatków, wywołanych czynnościami komornika. Wśród nich mogą znaleźć się i takie, które zostały zbędnie podjęte z punktu widzenia celu egzekucji.

Mając na uwadze ogólną zasadę ekonomii kosztów postępowania, która znalazła szczególny wyraz także w zasadzie kosztów celowych (por. art. 770 k.p.c.), trudno byłoby dopatrzyć się przeciwwskazań do przyjęcia takiego stanowiska w tym, że zachowanie się samego wierzyciela wywiera wpływ na koszty postępowania, ze względu na to, że określa on sposób egzekucji (art. 797 k.p.c.) oraz może w toku egzekucji podejmować inicjatywę zmierzającą do zakończenia nieefektywnego postępowania egzekucyjnego (art. 825 pkt 1 k.p.c.). Wniosek egzekucyjny, określający sposób jej przeprowadzenia, nie zawsze przesądza o zakresie ilościowym czynności podejmowanych przez komornika. Wymagania dotyczące zasad prawidłowego przeprowadzenia egzekucji zobowiązują organ egzekucyjny do przestrzegania przepisów postępowania, niezależnie od zachowania się wierzyciela. Z uwagi na szczególny sposób prowadzenia przez komornika działalności egzekucyjnej, związany z pokrywaniem kosztów biura i pobieraniem prowizji z opłat i ryczałtu kancelaryjnego (por. § 2 ust. 1 cyt. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r. w sprawie taksy za czynności komorników oraz § 36 i § 36¹ rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 grudnia 1960 r. - Dz. U. z 1961 r. Nr 13, poz. 66 ze zm.), przypisanych do konkretnych czynności, sprawa wyliczania kosztów komorniczych w ich poszczególnych pozycjach przychodu nie powinna być traktowana czysto fiskalnie przy założeniu całkowitego automatyzmu uruchamianego tylko dlatego, że dana czynność została podjęta z pominięciem analizy jej niezbędności.

Przedstawiony wyżej kierunek rozumowania wystarcza do umotywowania odpowiedzi pozytywnej, sprecyzowanej w sentencji uchwały podjętej na podstawie art. 391 k.p.c.