Wyrok z dnia 1996-08-20 sygn. II CRN 72/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CRN 72/96

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 20 sierpnia 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: J. Majewska (sprawozdawca), M. Sychowicz.

Wynikająca z ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) zmiana charakteru postępowania nie zwalnia sądu od obowiązku wyjaśnienia sprawy w zakresie niezbędnym dla realizacji celu postępowania dowodowego określonego w art. 441 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c. i w sposób przewidziany przepisami normującymi to postępowanie, a w szczególności przez egzekwowanie spoczywającego na stronach z mocy art. 3 k.p.c. i art. 232 zd. 1 k.p.c. obowiązku przedstawienia dowodów oraz wykorzystanie instytucji tzw. pytań dopełniających, przewidzianej art. 271 k.p.c.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora J. Szewczyka, po rozpoznaniu w dniu 20 sierpnia 1996 r. sprawy z powództwa Alicji K. przeciwko Monice Laurze K., następczyni prawnej zmarłego Marka K., o zniesienie ustawowej wspólności majątkowej, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości (...) od wyroku Sądu Rejonowego w Legnicy z dnia 30 marca 1993 r. sygn. akt (...)

uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w Legnicy do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

W sprawie wytoczonej w dniu 16 marca 1993 r. powódka Alicja K. wniosła o zniesienie z dniem 1 września 1992 r. ustawowej wspólności majątkowej, w której pozostawała z pozwanym Markiem K. od zawarcia małżeństwa w 1977 r.

Uzasadniając wniosek przytaczała, że pozwany w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą w formie spółki cywilnej "C.(...)" i trwonieniem wraz ze wspólnikiem pieniędzy w lokalach oraz w kasynie na hazardową grę w karty popadł w znaczne zadłużenie wobec kontrahentów, że tylko w odniesieniu do Przedsiębiorstwa "M.(...)" dług bez odsetek przekracza kwotę 700.000.000 zł (przed denominacją) oraz, że wierzyciele pozwanego żądają, aby powódka prowadząca także działalność gospodarczą w spółce "A.(...)" i zarabiająca około 3.000.000 (starych) zł spłaciła długi pozwanego. Twierdziła także, że pozwany od września 1992 r. nie łoży na utrzymanie ich dziecka. Pozwany oświadczył, że wyraża zgodę na zniesienie ustawowej wspólności z dniem 1 września 1993 r. Sąd Rejonowy w Legnicy wyrokiem z dnia 30 marca 1993 r. sygn. akt (...) orzekł zgodnie z żądaniem powódki i wyrok ten, który nie został zaskarżony zwykłym środkiem odwoławczym, stał się prawomocny. Minister Sprawiedliwości w złożonej z urzędu rewizji nadzwyczajnej wniósł o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, zarzucając, że narusza on rażąco art. 3 § 2, art. 213 § 1, art. 233 § 1 i art. 316 § 1 k.p.c., art. 431 i 441 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c., art. 52 k.r.o. oraz, że narusza także interes Rzeczypospolitej Polskiej.

W toku postępowania przed Sądem Najwyższym okazało się, że pozwany Marek K. zmarł dnia 25 lutego 1994 r., w związku z czym powstało zagadnienie, czy postępowanie może toczyć się dalej, czy też podlega umorzeniu w myśl art. 446 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c. Nie tracąc z pola widzenia, że problem ten od lat budzi kontrowersje, skład rozpoznający obecnie sprawę podzielił pogląd, że umorzenie postępowania w sprawie o zniesienie ustawowej wspólności między małżonkami z powodu śmierci jednego z nich jest dopuszczalne, wtedy, gdy powód nie domaga się zniesienia wspólności z datą wsteczną, wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1987 r. III CRN 50/87 (OSNCP 1988, z. 5, poz. 71) oraz oparty na nim pogląd, iż w razie śmierci małżonka w procesie o zniesienie z datą wsteczną wspólności małżeńskiej, postępowanie nie podlega umorzeniu (art. 446 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c.), lecz jest kontynuowane z udziałem spadkobierców zmarłego (art. 181 § 1 pkt 1 k.p.c.), jeśli są nimi osoby inne niż małżonek zmarłego, wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1996 r I CRN 9/96 (OSNC 1996, z. 6, poz. 85). W konsekwencji postępowanie wywołane rewizją nadzwyczajną zawieszono do czasu wskazania następców prawnych pozwanego, a po ustaleniu, że Sąd Rejonowy w Legnicy prawomocnym postanowieniem z dnia 11 stycznia 1995 r stwierdził, że spadek po pozwanym Marku K. nabyły na podstawie ustawy Alicja K. i córka Monika Laura K. po 1/2 części, z tym, że przyjęły spadek z dobrodziejstwem inwentarza, postępowanie podjęto z udziałem po stronie pozwanej jedynie Moniki Laury K., skoro odnośnie do drugiej spadkobierczyni doszło do kumulacji ról procesowych.

 

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Nie wystarczy do wypowiedzenia wniosku o zasadności powództwa opartego na art. 52 § 1 k.r.o. ustalenie, że pozwany małżonek zaciągnął zobowiązanie rodzące duże długi oraz że wydaje lekkomyślnie pieniądze. W pierwszym przypadku, jeśli dług został zaciągnięty w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, jak to ma miejsce w rozpoznawanej sprawie, konieczne jest ustalenie warunków, w jakich dług powstał, rodzaju i rozmiaru tej działalności gospodarczej, dochodu, jaki przynosiła, i celu, na jaki był on zużywany (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1994 r. I CRN 50/94 i I CRN 61/94, OSP 1995, z. 4, poz. 95 i 96). Tylko bowiem dług będący następstwem poczynań nieracjonalnych i nie mieszczących się w granicach zwykłego ryzyka towarzyszącego działalności gospodarczej może być uznany za ważny powód w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. Tymczasem w zebranym w sprawie materiale, jak słusznie podniósł skarżący, daremne byłoby poszukiwanie okoliczności pozwalających na ustalenie, że takim długiem był dług zaciągnięty przez pozwanego. Równie daremne byłoby poszukiwanie okoliczności pozwalających na ustalenie, czy marnotrawienie pieniędzy przez pozwanego ma charakter sporadyczny czy nagminny, czy alkohol i gra hazardowa w karty stały się już jego nałogiem, świadczącym, że także w przewidywalnej przyszłości będzie on trwonił na nie pieniądze, oraz czy tego rodzaju wydatki pozwanego osiągają taką skalę, iż grożą poważnym uszczerbkiem w majątku wspólnym. Wspomniane luki łącznie z brakiem okoliczności pozwalających na ustalenie wysokości majątku wspólnego czyniły niemożliwą ocenę, czy wskazane w pozwie przyczyny mogą być uznane za ważne powody wymagające sądowego zniesienia wspólności majątkowej między stronami. Tym bardziej więc czyniły niemożliwym ustalenie, że ważne powody istniały w dacie 1 września 1992 r. oraz, że zachodzi rzadki i wyjątkowy przypadek uzasadniający nadanie wyrokowi mocy wstecznej (por. orz. Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1995 r. II CRN 162/94, OSNC 1995, z. 5, poz. 100). Nietrudno też dostrzec, że nie zostały wyjaśnione przyczyny, dla których pozwany uznał powództwo. Oznacza to, że postępowanie, a w szczególności postępowanie dowodowe, wbrew dyrektywie zawartej w art. 441 k.p.c., znajdującym z mocy art. 445 k.p.c. odpowiednie zastosowanie w sprawach o zniesienie ustawowej wspólności majątkowej, nie spełniło swego celu. Przy uwzględnieniu ścisłej korelacji art. 441 k.p.c. z prawem materialnym, odpowiednie zastosowanie tego przepisu do spraw opartych na art. 52 k.r.o. prowadzi do stwierdzenia, że postępowanie dowodowe w tego rodzaju sprawach ma na celu nie tylko ustalenie samych przyczyn zniesienia ustawowej wspólności, ale ponadto ustalenie okoliczności determinujących uznanie bądź nieuznanie ich za ważne powody w rozumieniu cytowanego przepisu, a w razie uznania powództwa ma na celu także ustalenie przyczyn, które skłoniły stronę pozwaną do tego. Fakt, że postępowanie dowodowe nie spełniło żadnego z obu celów świadczy o popełnionym przez sąd błędzie co do zakresu okoliczności podlegających wyjaśnieniu. (...) Znalazły one wyraz w poprzestaniu na równie ogólnikowych, jak i lakonicznych zeznaniach świadka oraz stron, wskazujących na niewykorzystanie tzw. pytań dopełniających, przewidzianych art. 271 § 1 k.p.c., który z mocy art. 304 k.p.c. znajduje zastosowanie również do przesłuchania stron po zamknięciu rozprawy z obrazą art. 224 k.p.c., mimo że sprawa nie była dostatecznie wyjaśniona. Wszystko to czyni uzasadnionym zarzut rażącej obrazy także powołanych w rewizji nadzwyczajnej przepisów prawa procesowego oraz niemożliwym do odparcia w obecnym stanie sprawy zarzut obrazy prawa materialnego. Nie można jednak pominąć, że wspomniana na wstępie ustawa nowelizująca kodeks postępowania cywilnego weszła w życie z dniem 1 lipca 1996 r. i stosownie do jej art. 11 ust. 1 sprawy wszczęte przed dniem jej wejścia w życie toczą się od tego dnia według jej przepisów. Oznacza to, że wadliwość postępowania w rozpoznawanej sprawie w zakresie, w jakim wiąże się z obrazą skreślonego § 2 art. 3 k.p.c. i art. 213 § 1 k.p.c., któremu nadano nowe brzmienie, przy ponownym rozpoznawaniu sprawy, nie mogłaby już zostać usunięta. Wobec tego uchylenie zaskarżonego wyroku ze względu na słuszność zarzutu rażącej obrazy tych przepisów byłoby sprzeczne z zasadą celowości, leżącą u podstaw rewizji nadzwyczajnej jako swoistego środka obalania prawomocnych orzeczeń. Nie ma natomiast podstaw do odmówienia skuteczności pozostałym zarzutom. Zauważyć bowiem należy, że nadal obowiązuje w niezmienionym brzmieniu art. 452 k.p.c. oraz znajdujące stosownie do niego odpowiednie zastosowanie w postępowaniu o zniesienie wspólności majątkowej art. 426, 431, 435 § 1, art. 441 i 446 k.p.c. Wynika z tego, że w materii nimi uregulowanej przepisy te jako szczególne wyłączają stosowanie przepisów normujących postępowanie procesowe i w tym zakresie, w jakim przewidują odstępstwo od zasady kontradyktoryjności (art. 431 k.p.c., art. 432 k.p.c.) oraz dyspozycyjności (art. 431 k.p.c.), stanowią obecnie samoistne źródło kompetencji sądu do podejmowania stosownych czynności niezbędnych do realizacji zawartej w art. 441 k.p.c. dyrektywy.

Jest oczywiste, że postępowanie dowodowe nie spełnia swego celu wówczas, gdy nie daje efektu procesowego wymienionego w tej dyrektywie. W związku z tym sąd nie może uznać sprawy za dostatecznie wyjaśnioną, co w świetle art. 224 § 1 k.p.c. jest warunkiem zamknięcia rozprawy przez przewodniczącego. Wprawdzie art. 316 § 1 k.p.c w nowym brzmieniu nie uzależnia już wydania wyroku od uznania po zamknięciu rozprawy, że sprawa jest dostatecznie wyjaśniona do stanowczego rozstrzygnięcia, ale prowadzi to tylko do wniosku, że oceny w tym przedmiocie dokonuje sąd tylko w końcowej fazie postępowania rozpoznawczego, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i nie ma obowiązku ponawiania jej w fazie decyzyjnej. Prowadzi to do kolejnego wniosku, że wynikająca z ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) zmiana modelu postępowania nie zwalnia sądu od obowiązku wyjaśnienia sprawy w zakresie niezbędnym do realizacji postępowania dowodowego, określonego w art. 441 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c. i w sposób przewidziany przepisami normującymi to postępowanie, a w szczególności przez egzekwowanie spoczywającego na stronach z mocy art. 3 k.p.c. i art. 232 zd. 1 k.p.c. obowiązku przedstawienia dowodów oraz wykorzystanie instytucji tzw. pytań dopełniających, przewidzianej art. 271 k.p.c.

To zaś oznacza, że przy ponownym rozpoznawaniu sprawy stwierdzone na wstępie luki w dotychczas zebranym materiale będą jednak mogły zostać usunięte. Wobec tego rewizja nadzwyczajna, aczkolwiek nie z wszystkich podanych w niej przyczyn, była zdolna odnieść skutek. To zaś, że upłynął termin przewidziany (w art. 421 § 2 k.p.c.), nie mogło stanowić przeszkody w jej uwzględnieniu, ponieważ nie leży w interesie Państwa tolerowanie wyroków rodzących niepewność co do tego, czy udzielona nimi ochrona prawna służy celowi założonemu przez ustawodawcę.

Z powyższych przyczyn, na podstawie art. 422 § 2 k.p.c., orzeczono jak w sentencji.

OSNC 1997 r., Nr 2, poz. 21