Wyrok z dnia 2004-01-28 sygn. IV CK 406/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 406/02

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 stycznia 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)

SSN Jan Górowski

SSN Iwona Koper (sprawozdawca)

Protokolant Hanna Kamińska

w sprawie z powództwa M. D.

przeciwko Z. D.

o rozwód,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej

w dniu 28 stycznia 2004 r.,

kasacji powódki

od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 11 września 2002 r., sygn. akt I ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powódka M. D. domagała się rozwiązania przez rozwód jej małżeństwa zawartego z pozwanym Z. D. z winy pozwanego, powierzenia władzy rodzicielskiej nad małoletnim synem stron P. ur. […] 1998 r. obojgu rodzicom, z ustaleniem jego miejsca pobytu przy matce, zasądzenia alimentów na rzecz małoletniego w kwocie po 350 zł miesięcznie i na jej rzecz w kwocie po 400 zł miesięcznie oraz uregulowania sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania stron.

Pozwany wniósł o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie stron, powierzenie mu władzy rodzicielskiej nad synem z jednoczesnym zawieszeniem władzy rodzicielskiej powódki, zobowiązując się do ponoszenia w całości kosztów jego utrzymania oraz o odstąpienie od orzekania o sposobie korzystania z mieszkania.

Sąd Okręgowy w G. ustalił co następuje.

Strony zawarły małżeństwo w dniu 29 grudnia 1973 r. W dniu […] 1974 r. urodziła się córka stron M.. W połowie 1975 r. zaczęły się między stronami nieporozumienia, powódka zarzucała pozwanemu przedmiotowe traktowanie, uchylanie się od ponoszenia kosztów utrzymania rodziny. W tym stanie stosunków między małżonkami powódka opuściła pozwanego i wyjechała z dzieckiem do swojej rodziny do P.. Pozwany odwiedzał żonę, nakłaniał ją do powrotu, lecz mimo otrzymania przez niego w 1979 r. nowego mieszkania, powódka nie zdecydowała się na to. Z uwagi na narastający konflikt pozwany zdecydował się na wniesienie sprawy o rozwód we wrześniu 1981 r. Rozwód został orzeczony wyrokiem z dnia 1 czerwca 1984 r., ale zanim doszło do jego uprawomocnienia się, pozwany, za zgodą żony, cofnął pozew. Strony zdecydowały się kontynuować związek, podjęły pożycie, w 1998 r. urodził się syn P.. Niebawem jednak powódka zaczęła wyjeżdżać do P. i przebywała tam przez dłuższe okresy, czemu pozwany był przeciwny. W sytuacji pogłębiającego się konfliktu zachowywanie stron przybierało postać agresji słownej i fizycznej, a małżonkowie posądzali się wzajemnie o zaburzenia psychiczne. Pozwany kilkakrotnie uderzył powódkę, powódka podrapała męża, niszczyła jego ubrania, wypowiadała się o mężu obraźliwie do jego współpracowników. W 1992 r. strony zerwały pożycie małżeńskie, ale nadal prowadziły wspólne gospodarstwo. Konflikt objął sprawy małoletniego syna, które rodzice rozgrywali dla własnych celów. Nie umieli się porozumieć w zasadniczych dla jego wychowania i opieki kwestiach. W 1996 r. ograniczona została przez sąd władza rodzicielska stron nad synem między innymi przez ustanowienie nadzoru kuratora. Z czasem konflikt przeniósł się całkowicie na płaszczyznę wychowania syna. W 1997 r. u powódki rozpoznano ostrą psychozę paranoidalną połączoną z czynną agresja w stosunku do innych osób. Powódka przebywała od 10 marca do 1 kwietnia 1997 r. w Klinice […] w P. z rozpoznaniem przebytej krótkotrwałej psychozy reaktywnej. Ponownie została przyjęta do szpitala dla psychicznie i nerwowo chorych 4 czerwca 1998 r. z rozpoznaniem obserwacji w kierunku ostrych, przemijających zaburzeń psychotycznych. Po pobycie powódki w Klinice pozwany wyprowadził się z synem do swojej siostry. W 1999 r. Sąd Rejonowy zawiesił władzę rodzicielską powódki nad synem. Według ustaleń tego Sądu, powódka nie podjęła leczenia, gdyż uważa się za osobę zdrową.

Na tej podstawie uznał Sąd Okręgowy, że miedzy stronami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia, strony nie dążą do kontynuowania małżeństwa. Rozkład zawiniły obie strony. Małżeństwo było od początku nieudane. Sztywna i nieprzejednana postawa obojga małżonków nie pozwoliła im osiągnąć kompromisu dla rozwiązania konfliktu na tle miejsca ich zamieszkania, co doprowadziło do pierwszej sprawy rozwodowej. Jednak strony wybaczyły sobie nieporozumienia z tamtego okresu i pojednały się. Powstały następnie konflikt przyjął formę wzajemnej agresji słownej i fizycznej. Strony nie umiały ze sobą rozmawiać, razem decydować o wspólnych sprawach, nie rozważały możności ustępstw, do konfliktu wciągnęły syna, co doprowadziło do rozbicia rodziny.

Z tych względów wyrokiem z dnia 13 stycznia 2000 r. rozwiązał z winy obu stron ich małżeństwo, powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnim P. ojcu, ograniczając ją przez ustanowienie nadzoru kuratora, zawiesił władzę rodzicielska matce, obciążył pozwanego kosztami utrzymania syna, zasądził na rzecz powódki alimenty po 400 zł miesięcznie, odstąpił od orzekania o sposobie korzystania z mieszkania stron.

Wyrok zaskarżyła w całości powódka, osobiście sporządzoną apelacją. Domagała się jego zmiany przez orzeczenie rozwodu z winy pozwanego, przywrócenia jej władzy rodzicielskiej nad synem i ustalenie jego miejsca pobytu przy matce, zasądzenie od pozwanego na rzecz obojga alimentów w łącznej kwocie 1000 zł miesięcznie, wydania orzeczenia o sposobie korzystania z mieszkania.

Zaskarżonym obecnie wyrokiem z dnia 11 września 2002 r. Sąd Apelacyjny w […], w częściowym uwzględnieniu apelacji, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w zakresie orzeczenia o władzy rodzicielskiej w ten sposób, że jej wykonywanie powierzył pozwanemu, przy którym ustalił miejsce pobytu syna, oraz ograniczył władzę powódki do prawa współdecydowania o istotnych sprawach dziecka dotyczących jego zdrowia i wykształcenia, wykonywanie władzy rodzicielskiej przez oboje rodziców poddał nadzorowi kuratora oraz orzekł o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania; w pozostałej części apelację oddalił.

Sąd ten, z powołaniem się na postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2000 r., które zapadło w opisywanej uprzednio sprawie opiekuńczej i zgodnie z treścią dokonanych w niej ustaleń stwierdził, że po stronie powódki nie występuje obecnie choroba psychiczna, ani zaburzenia osobowości, które stanowiłyby przeszkodę w wykonywaniu władzy rodzicielskiej. Ze sporządzonej na potrzeby tamtej sprawy opinii biegłych lekarzy psychiatrów wynika natomiast, że powódka prezentuje cechy zaburzonej osobowości pod postacią osobowości paranoicznej, a w przeszłości występowały u niej zaburzenia psychiczne o obrazie ostrych wielopostaciowych zaburzeń psychotycznych bez objawów schizofrenii. Podzielając tę opinię, Sąd Apelacyjny wyraził przekonanie, że stan zdrowia psychicznego powódki nie uzasadnia zawieszenia jej władzy rodzicielskiej. Taki stan rzeczy, jak stwierdził, potwierdza także przeprowadzony w postępowaniu apelacyjnym dowód z opinii sądowo-psychiatrycznej. Równocześnie wskazał, że przesłanka dobra małoletniego nakazuje respektować trwały związek dziecka z ojcem i rozłąkę z matką trwającą od 13 lat, co przy braku zastrzeżeń do opieki sprawowanej przez ojca uzasadnia podjęte rozstrzygnięcie w przedmiocie władzy rodzicielskiej. Uznał racje skarżącej co do potrzeby orzeczenia o sposobie korzystania przez strony ze wspólnego mieszkania. Podtrzymał stanowisko Sądu Okręgowego co do o współwiny powódki za rozkład pożycia z przyczyn wskazanych przez ten Sąd. Jak stwierdził, w przebiegu konfliktu miedzy małżonkami, reakcje powódki na naganne postępowanie pozwanego przekraczały usprawiedliwione okolicznościami granice.

Kasacja, wniesiona przez adwokata ustanowionego z urzędu dla powódki, zaskarża wyrok w części dotyczącej orzeczenia o współwinie powódki za rozkład pożycia i wnosi o jego uchylenie w całości oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania z uwzględnieniem kosztów postępowania kasacyjnego. W oparciu o podstawę naruszenia przepisów postępowania formułuje zarzuty:

1) naruszenia art. 382 k.p.c., polegającego na zaniechaniu orzeczenia w zaskarżonym zakresie na podstawie materiału dowodowego;

2) ewentualnie – obrazy art. 233 k.p.c., polegającej na przypisaniu powódce winy na rozkład pożycia małżeńskiego, pomimo że poczynione ustalenia co do przebytej choroby psychicznej psychozy reaktywnej oraz okoliczności towarzyszące jej powstaniu powinny skłonić sąd do uznania, iż nie ponosi ona winy za rozkład pożycia.

W uzasadnieniu sformułowanych zarzutów podnosi się w kasacji nieuwzględnienie przez Sąd Apelacyjny, bez jakiegokolwiek ustosunkowania się do nich, dowodów z dokumentacji lekarskiej stwierdzających u powódki psychozę reaktywną, a w konsekwencji poniechanie rozważenia jej jako okoliczności wyłączającej winę powódki za rozkład pożycia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Za zawinione, na gruncie przepisów rozwodowych, uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (art. 23 k.r.o., art. 24 k.r.o., art. 27 k.r.o.) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Nie jest przy tym konieczne, dla przypisania małżonkowi winy, objęcie jego zamiarem spowodowania, poprzez określone działania lub zaniechania, rozkładu pożycia prowadzącego w ostatecznym rezultacie do rozwodu. Wystarczy możliwość przewidywania znaczenia i skutków takiego działania lub zaniechania. Możliwość przypisania małżonkowi winy w rozkładzie pożycia jest wyłączona w razie jego niepoczytalności, a także w wypadku przemijających nawet zakłóceń psychicznych, jeżeli w tych stanach dopuścił się on działania lub zaniechania, które doprowadziło do powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.

Zasadnie podnosi się w kasacji naruszenie przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 233 § 1 k.p.c., polegającego na poniechaniu przy ocenie dowodów wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, co mogło mieć istotny wpływ na treść wyroku. Podstawą oceny dowodów jest materiał dowodowy jako całość, ocena wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów musi mieć bowiem odniesienie do pozostałych dowodów. Zgodnie z art. 382 k.p.c. sąd apelacyjny orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym, co oznacza, że dokonuje także oceny wskazanej w art. 233 § 1 k.p.c. Jeżeli pomija przy tym bezpodstawnie część zebranego materiału, a uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy, to uzasadnia to zarzut naruszenia art. 382 k.p.c.

Z istoty postępowania apelacyjnego, jako postępowania rozpoznawczego wynika, że sąd apelacyjny nie może poprzestać na badaniu zarzutów apelacyjnych, lecz powinien poczynić własne ustalenia i samodzielnie ocenić je z punktu widzenia prawa materialnego. Jest zobowiązany do usunięcia stwierdzonego naruszenia przez sąd pierwszej instancji prawa materialnego, bez względu na to czy zostało ono objęte zarzutami apelacji. W przedstawionych okolicznościach przedmiotowej sprawy fakt, że powódka nie powoływała się w apelacji na przesłankę wyłączającą jej winę w postaci choroby psychicznej nie zwalniał Sądu Apelacyjnego od obowiązku dokonania koniecznych w tym zakresie ustaleń oraz ich oceny prawnej pod kątem właściwego zastosowania art. 57 § 1 k.r.o.

Zaskarżenie zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o winie, które wchodzi w skład orzeczenia o rozwiązaniu małżeństwa, oznacza zaskarżenie tego wyroku w całości (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1948 r.,

C III 12/48, PN 1948, t. 2, z. IX-X, s. 315). Nie stają się więc prawomocne żadne zawarte w tym wyroku orzeczenia (art. 58 k.r.o.). Nie do przyjęcia bowiem byłaby bowiem sytuacja w której, orzeczenia te (następcze w stosunku do orzeczenia rozwodu) uzyskałyby status ostatecznego rozstrzygnięcia w zakresie objętych nimi kwestii, mimo trwającego nadal – bez pewności co do sposobu jego zakończenia – postępowania o rozwiązanie małżeństwa. Aktualny pozostaje pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1970 r., III CZP 6/70, (OSNCP 1971, nr 7-8, poz. 117), odnoszący zasadę integralności wyroku rozwodowego do zawartego w nim rozstrzygnięcia o winie. W nawiązaniu do sformułowanej w niej tezy uprawnione jest, w obecnym stanie przepisów postępowania przyjęcie, iż w razie uwzględnienia kasacji skierowanej przeciwko zawartemu w wyroku rozwodowym rozstrzygnięciu o winie, jeżeli nie jest możliwa jego zmiana na podstawie art. 393¹⁵ k.p.c., Sąd Najwyższy uchyla wyrok w całości (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 468/98, OSP 2000, nr 7-8, poz. 117).

Ze względów wyżej przedstawianych orzeczono jak w sentencji wyroku (art. 393¹³ § 1 k.p.c. w zw. z art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 393¹⁹ k.p.c.).