Postanowienie z dnia 1998-03-20 sygn. I CKN 541/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 541/97

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 20 marca 1998 r.

Skład orzekający Przewodniczący: Sędzia SN Z. Strus.

Sędziowie SN: K. Zawada, Cz. Żuławska (spr.).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 13 marca 1998 r. na rozprawie sprawy z wniosku Spółki "P." Spółki z o.o. w S. z udziałem Ewy i Karola W. oraz Powszechnego Banku Gospodarczego S.A. o wpis, na skutek kasacji Powszechnego Banku Gospodarczego S.A. w Ł. od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 1996 r., postanawia:

I. uchylić postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 1996 r. w części oddalającej rewizję od wpisu prawa użytkowania wieczystego z dnia 30 listopada 1993 r. na rzecz Spółki z o.o. "P." w S.,

II. uchylić wpis prawa użytkowania wieczystego na rzecz Spółki z o.o. "P." w S., dokonany przez Sąd Rejonowy w S. w dniu 30 listopada 1993 r. i w tym zakresie przekazać sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w S., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania,

III. oddalić kasację w pozostałej części.

Uzasadnienie faktyczne

Powszechny Bank Gospodarczy S.A. zaskarżył rewizją wpis z dnia 30.11.1993 r. w Księdze wieczystej, dotyczący prawa użytkowania wieczystego na rzecz Spółki z o.o. "P." oraz wpis z tego samego dnia w Księdze wieczystej nr 4, dotyczący prawa własności, na rzecz tej samej Spółki. Podstawą obu wpisów była notarialna umowa z tego samego dnia 30.11.1993, mocą której małżonkowie Karol i Ewa W. przenieśli swoje prawa (użytkowania wieczystego i własności) na rzecz Spółki "P.", którą założyli umową z dnia 15.11.1993 r. Skarżący PBG powołał się na to, że wcześniej, tj. w dniu 5.11.1993 r., złożył w Sądzie wniosek na podstawie wyciągu z ksiąg banku - o wpis hipoteki przymusowej do obydwu powyższych ksiąg, ponieważ Karol i Ewa W. nie dokonali zwrotu pobranego kredytu w kwocie 237.858,98 zł. Wniosek ten został załatwiony przez wpis hipoteki przymusowej w obydwu wymienionych księgach, jednakże dopiero w dniu 1.12.1993.

Okoliczności powyższe były niesporne, powołując się na nie PBG wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości.

Powszechny Bank Gospodarczy powołał się przy tym na nieskuteczność zabezpieczenia swej wierzytelności z tytułu udzielonego kredytu - mimo uzyskania wpisów hipoteki przymusowej zgodnie ze swym wnioskiem w obydwu księgach wieczystych. Hipoteka ta - zgodnie z art. 65 ust. 1 u.k.w.h. - uprawniała wierzyciela hipotecznego do dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, jednak w świetle art. 53 ust. 2 Prawa bankowego w brzmieniu obowiązującym w 1993 r. egzekucja mogła być wszczynana bez potrzeby uzyskiwania sądowej klauzuli wykonalności tylko przeciwko dłużnikowi, którego zobowiązanie, stwierdzone wyciągiem z ksiąg banku, wynikało z czynności bankowej. Spółka P. nie była takim dłużnikiem, dlatego PBG wystąpił z wnioskiem o nadanie wyciągowi z ksiąg bankowych klauzuli wykonalności przeciwko tej Spółce, jako użytkownikowi wieczystemu nieruchomości objętej Kw, obciążonej hipoteką przymusową. Sąd Rejonowy uwzględnił ten wniosek, nadając klauzulę przeciwko Spółce P. na podstawie art. 788 § 1 k.p.c., powołał się przy tym na złożenie wniosku o wpis hipoteki przed przejściem prawa użytkowania wieczystego na Spółkę P. Jednakże Sąd Wojewódzki uwzględnił zażalenie Spółki P., zmienił zaskarżone postanowienie o nadaniu klauzuli i oddalił wniosek PBG o jej nadanie. Sąd ten powołał się na uchwałę SN z 30.5.1994 r. (OSNCP z 1994 z. 12, poz. 235), zgodnie z którą wniosek o wpis hipoteki przymusowej nie może być uwzględniony, gdy dłużnik utracił już prawo własności nieruchomości na skutek wcześniejszej czynności przeniesienia własności tej nieruchomości, a ponadto - wskazał, że wpis hipoteki ma charakter konstytutywny, wobec czego decydująca dla jej powstania jest data dokonania wpisu (1.12.1993), a nie data złożenia wniosku o wpis (5.11.1993). Sąd uznał w świetle art. 788 § 1 k.p.c., że "obowiązek rzeczowy" nie przeszedł na Spółkę P., skoro w momencie zbywania prawa użytkowania wieczystego małżonkowie W. nie stali się jeszcze w stosunku do PBG dłużnikami rzeczowymi wobec braku wpisu konstytuującego hipotekę, na ich prawach.

Ponieważ Minister Sprawiedliwości odmówił uwzględnienia podania PBG o wniesienie rewizji nadzwyczajnej od powyższego postanowienia z dnia 13.6.1995 r. Sądu Wojewódzkiego w postępowaniu klauzulowym, realizacja zabezpieczenia wierzytelności PBG na prawie użytkowania wieczystego stała się ostatecznie niemożliwa.

Skłoniło to Powszechny Bank Gospodarczy do złożenia rewizji w postępowaniu wieczystoksięgowym, wszczętym na wniosek Spółki P. przy uczestnictwie PBG. Rewizja powoływała się na naruszenie art. 44 n.k.w.h. przez jego niezastosowanie oraz art. 29 tejże ustawy przez jego błędną wykładnię.

Sąd Wojewódzki rewizję oddalił.

Co do zarzutu naruszenia art. 44 n. o k.w.h. Sąd Wojewódzki wyraził pogląd, że z przepisu tego nie wynika bezwzględny nakaz rozpoznawania wniosków o wpis zgodnie z kolejnością ich wpływu.

Odnośnie wpisu hipoteki w k.w. nr 14 Sąd ten stanął na stanowisku, że wniosek o wpis hipoteki nie mógłby być uwzględniony, skoro przed jego rozpoznaniem dłużnicy dokonali zbycia prawa własności nieruchomości, zaś sąd przy rozpatrywaniu wniosku o wpis bada stan z chwili orzekania, a nie z chwili złożenia wniosku. Sąd Wojewódzki w ramach kontroli prawidłowości obu wpisów z 30.11.1993 r. przeprowadził uzupełniające dowody (z umowy spółki i z rejestru handlowego) i uznał te wpisy za prawidłowe.

W kasacji wniesionej od powyższego postanowienia przez uczestnika postępowania, Powszechny Bank Gospodarczy, podniesiony został zarzut naruszenia przepisów postępowania, a mianowicie art. 44 cyt. ustawy o k.w.h. - przez nierespektowanie przy dokonywaniu wpisów kolejności złożonych wniosków o wpis. Wniosek kasacji zmierza do uchylenia postanowień II, a także I instancji o wpisach w obydwu wymienionych księgach wieczystych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sprawa musi zostać poddana analizie osobno dla wpisu prawa użytkowania wieczystego i osobno dla wpisu prawa własności.

I. Zgodnie z ustawą z dnia 29.4.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm. - art. 19 ust. 1 zd. II) do przeniesienia prawa użytkowania wieczystego nie wystarcza umowa, ale wymagany jest ponadto wpis do Księgi wieczystej. Również do powstania prawa hipoteki przymusowej konieczny jest wpis w Księdze wieczystej (art. 67 ust. 1 u.k.w.h.). Uzasadnia to określenie charakteru tych wpisów, jako konstytutywnych, czyli prawotworzących, stanowią bowiem niezbędną przesłankę nabycia prawa rzeczowego, względnie jego utraty bądź zmiany.

Wniosek o wpis przeniesienia prawa użytkowania wieczystego i wniosek o wpis hipoteki przymusowej na tej samej nieruchomości pozostają ze sobą w kolizji - jeżeli chodzi o kolejność ich pozytywnego załatwienia. Kolizja polega na tym, że wcześniejsze załatwienie pierwszego z nich, decydujące o zmianie osoby uprawnionej (użytkownika wieczystego), przekreśla możliwość uwzględnienia drugiego - z tej mianowicie przyczyny, że hipoteka przymusowa może zostać ustanowiona jedynie na prawie dłużnika osobistego (art. 109 u.k.w.h.). W razie gdy dłużnik ten prawa takiego skutecznie się wyzbył, sąd wieczystoksięgowy, orzekający w oparciu o treść Księgi wieczystej (art. 46 ust. 1 u.k.w.h.) z chwili orzekania (art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 37 u.k.w.h. i art. 13 § 2 k.p.c.), nie może już dokonać wpisu hipoteki. Dodać trzeba, że możliwości takiej nie stwarza też art. 788 § 1 k.p.c., nie może być bowiem mowy o przejściu obowiązku (w tej sytuacji - zobowiązania rzeczowego), jaki w ogóle nie zaistniał, dłużnik bowiem osobisty (tu: kredytobiorca) nigdy się nie stał dłużnikiem "rzeczowym" (tzn. obciążonym prawem hipoteki przymusowej). W szczególności zobowiązanie rzeczowe, czyli obowiązek płynący z prawa hipoteki przymusowej, powstaje dopiero z chwilą wpisu tej hipoteki, nie zaś - z chwilą złożenia wniosku o taki wpis.

Problemy praktyczne, jakie mogą wynikać z omawianej kolizyjności wniosków o wpis (a także innych przypadków kolizyjności takich wniosków), znalazły rozwiązanie normatywne. Ustawa o Księgach wieczystych i hipotece (art. 12-14 i art. 43-45 ustawy, a także § 18-19 i § 71 Rozp. Min. Spraw. z 18.3.1992 w sprawie wykonania ustawy o Księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 29, poz. 128) wprowadziła mechanizm określania rzeczywistej kolejności składanych wniosków o wpisy (datowanie wniosków i kolejne numerowanie ich wpływu w dzienniku Kw, wzmianka o wniosku w odpowiednim dziale Kw i niezwłoczność jej wpisywania), a to w tym celu, ażeby nie dopuścić do naruszenia zasady respektowania pierwszeństwa załatwiania wniosków wcześniejszych - zgodnie z maksymą prior tempore, potior inre. W omówionym przykładzie zatem (a zarazem w niniejszej sprawie) wniosek o wpis hipoteki przymusowej powinien być rozpatrzony i uwzględniony przed rozpatrzeniem i uwzględnieniem później złożonego wniosku o wpis prawa użytkowania wieczystego (przeniesienia tego prawa). Tylko wtedy spowodowałoby to powstanie zobowiązania rzeczowego dotychczasowego użytkownika wieczystego, a następnie obowiązek ten ulegałby przeniesieniu skutkiem wpisu przeniesienia prawa użytkowania wieczystego na każdego kolejnego nabywcę. Naruszenie przez Sąd wieczystoksięgowy tej kolejności, wyznaczonej przez kolejność wpływu wniosków o wpis wedle dziennika Kw, umożliwia ubezskutecznienie instytucji hipoteki przymusowej przez to, że dłużnik osobisty w czasie między wpływem a załatwieniem wniosku o wpis tej hipoteki na jego nieruchomości przeniesie prawa do niej na inną osobę. Następuje w ten sposób pozbawienie wierzyciela hipotecznego ochrony, jaką mógłby uzyskać przy prawidłowym wykorzystaniu omówionego powyżej mechanizmu zabezpieczania kolejności wpisu.

Rozważanie powyższe pozostaje w zgodności ze stanowiskiem Sądu Najwyższego w powołanej przez Sąd Wojewódzki w zaskarżonym kasacją postanowieniu uchwale z dnia 9.3.1995 r., III CZP 149/94. Uchwała ta, wydana w trybie art. 391 k.p.c. (w brzmieniu pierwotnym), została sformułowana w konkretnym stanie faktycznym sprawy, którego szczegóły nie w całości odpowiadają szczegółom sprawy niniejszej, jednakże w końcowej partii uzasadnienia Sąd Najwyższy wyraźnie sformułował pogląd, którego uwzględnienie nie mogłoby prowadzić do oddalenia rewizji uczestnika, jak to uczynił Sąd Wojewódzki.

Co do zarzutu naruszenia art. 44 u.k.w.h. uwzględnić trzeba, co następuje: Artykuł 44 u.k.w.h., analizowany w kontekście art. 43 tejże ustawy, normuje kolejność zaopatrywania numerem dziennika Kw wniosków o wpis, jakie wpływają do Sądu wieczystoksięgowego, a w związku z art. 45 ust. 1 tejże ustawy - zarazem treść wzmianki o wniosku, jakiej dokonuje się w odpowiednim dziale Kw.

Skarżący nie twierdził nawet, że doszło do jakiejś nieprawidłowości w zaopatrzeniu wniosków o wpis numerami kolejnymi. Jednakże zarazem norma art. 44 u.k.w.h. stanowi ważny, bo "wyjściowy" element powyżej opisanego mechanizmu ochrony praw wierzyciela hipotecznego. Powołując art. 44 u.k.w.h. wnoszący kasację przedstawił zarazem w jej uzasadnieniu trafny wywód o naruszeniu przez dokonanie zaskarżonego wpisu całego powyższego mechanizmu ochrony i z tej to przyczyny kasację należało uznać za usprawiedliwioną. Uzasadnia to uwzględnienie kasacji, bowiem uchybienie w dokonaniu wpisu prawa użytkowania wieczystego miało istotny wpływ na wynik sprawy (art. 393¹ pkt 2 k.p.c.). Skutkuje to uchylenie zaskarżonego postanowienia w części odnoszącej się do użytkowania wieczystego, a także uchylenie postanowienia o wpisie (wpisu) użytkowania wieczystego z dnia 30.11.1993 r. i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1 k.p.c.).

II. Odmiennie przedstawia się sprawa z wpisem prawa własności w Kw nr 4.

Przeniesienie prawa własności nieruchomości może zostać dokonane niezależnie od wpisu tego prawa w Księdze wieczystej na nabywcę, inaczej mówiąc, wpis taki nie jest niezbędną przesłanką przeniesienia. Wpis ten jedynie ujawnia, że wcześniej (lub równocześnie) dokonane zostało nabycie przeniesienie prawa własności względnie jego zmiana albo utrata, brak natomiast przepisu, który uzależniałby nabycie (powstanie) prawa własności od dokonania wpisu w Kw, a więc i daty tego wpisu. Uzasadnia to określenie charakteru wpisów prawa własności, jako deklaratywnych.

Deklaratywność wpisu nie pozostaje bez znaczenia dla opisanej poprzednio kolizji co do kolejności pozytywnego załatwienia wniosków - tu: o wpis prawa własności i o wpis prawa hipoteki przymusowej. Przeniesienie prawa własności może się zrealizować poza księgą wieczystą, w szczególności przez umowę przenoszącą własność określonej nieruchomości, wobec czego interes uprawnionego do żądania wpisu hipoteki przymusowej może być chroniony jedynie przez jak najszybsze jego uzyskanie.

W konsekwencji - zachowanie kolejności nie usuwa samo przez się groźby uniemożliwienia przez dłużnika realizacji szczególnej egzekucji, jaką stanowi wpis hipoteki przymusowej (por. uchw. SN z 30.5.1994 - OSNCP 1994 nr 12, poz. 235), a to przez wyzbycie się przez dłużnika osobistego tego składnika jego majątku jakim jest nieruchomość. Nie kolejność zatem, ale szybkość dokonania wpisu może zmniejszyć wynikające stąd ryzyko wierzyciela -w obowiązujących przepisach brak jednak wiążących sąd terminów załatwiania wniosków o wpis. Kolejność zatem dokonania wpisu ma w omawianej sytuacji znaczenie ograniczone, porządkuje mianowicie działania sądu wieczystoksięgowego, nie spełnia natomiast funkcji zabezpieczającej wierzyciela przed usunięciem przez dłużnika osobistego części jego majątku spod egzekucji. W konsekwencji - naruszenie tej kolejności nie może stać się podstawą do zakwestionowania prawidłowości dokonanego wpisu, zarzut zaś naruszenia art. 44 u.k.w.h. jest chybiony z tej przyczyny, że nie znajduje tu zastosowania cały mechanizm zabezpieczania kolejności wpisów, którego element stanowi ten przepis, zaś norma w nim zawarta - co wskazano powyżej - nie została pogwałcona.

Uzasadnia to oddalenie kasacji w pozostałej części, jako nieusprawiedliwionej (art. 393¹² k.p.c.).