Wyrok z dnia 2004-06-16 sygn. III CK 158/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 158/03

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 16 czerwca 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Henryk Pietrzkowski.

Sędziowie SN: Teresa Bielska-Sobkowicz, Irena Gromska-Szuster (spr.).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko-Własnościowej w N. przeciwko Miastu N. o zobowiązanie do wykonania czynności, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 16 czerwca 2004 r., kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 5 grudnia 2002 r.,

1) uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację strony pozwanej i oddalającej powództwo oraz orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego,

2) oddala kasację w pozostałej części.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 24 czerwca 2002 r. Sąd Rejonowy, uwzględniając w całości roszczenie strony powodowej o nakazanie stronie pozwanej przejęcia sieci kanalizacji burzowej wybudowanej przez powódkę za środki poprzednika prawnego strony pozwanej, nakazał pozwanemu podpisanie przez uprawniony organ, opisanych w sentencji wyroku dokumentów księgowych PT, stanowiących dowód przejęcia sieci.

Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, iż w dniu 1 i 2 stycznia 1989 r. zostały zawarte pomiędzy stroną powodową a Naczelnikiem Miasta N. dwie umowy: pierwsza o budowę przez Spółdzielnię, jako inwestora bezpośredniego, budynków mieszkalnych przy ul. P. i druga w sprawie finansowania i wykonania infrastruktury technicznej pod tą budowę. W umowie tej postanowiono, że powodowa Spółdzielnia przejmie inwestorstwo zastępcze na wykonanie infrastruktury technicznej w postaci sieci wodociągowej, sieci kanalizacji sanitarnej, sieci kanalizacji opadowej, kanału c.o., sieci c.o., oświetlenia dróg i chodników. W oparciu o tę umowę strona powodowa wybudowała za środki inwestora bezpośredniego, którym był Naczelnik Miasta N., wszystkie wyżej wymienione urządzenia, wystawiła dowody PT, których strona pozwana nie podpisała, jak również nie przejęła urządzeń w nich wymienionych.

Sąd Rejonowy uznał, że strona pozwana ma obowiązek przejęcia powyższych urządzeń, co w jego ocenie wynika z przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie urządzeń zaopatrzenia w wodę i urządzeń kanalizacyjnych oraz zasad ustalania opłat za wodę i odprowadzanie ścieków, a także przepisów poprzednio obowiązującego rozporządzenia Rady Ministrów w tej materii oraz z przepisów ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. Stwierdził, że przejęciu podlega sieć od pierwszej studzienki na przykanaliku, licząc od strony budynku, przy czym nie podzielił opinii biegłego W. S. i uznał, że chodzi o odcinki sieci prowadzące do każdej pierwszej studzienki najbliższej budynku, nie zaś o odcinek prowadzący do pierwszej od strony budynku, jednej studzienki zbiorczej, zbierającej wody z całej posesji.

W wyniku apelacji strony pozwanej, obejmującej cały wyrok Sądu pierwszej instancji, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 5 grudnia 2002 r. zmienił zaskarżone orzeczenie w całości w ten sposób, że powództwo oddalił i nie obciążył strony powodowej kosztami postępowania na rzecz strony pozwanej, oddalił w pozostałej części apelację i zniósł wzajemnie koszty postępowania apelacyjnego.

Sąd drugiej instancji podzielił opinię biegłego W. S. i stwierdził, że urządzenia określone przez biegłego jako szczegółowe, których obowiązek konserwacji i utrzymania należy do właściciela budynku, z którego spływa woda, nie podlegają przejęciu przez stronę pozwaną. Natomiast strona ta ma obowiązek przejęcia tzn. urządzeń podstawowych, to jest sieci prowadzącej do pierwszej od strony budynku, jednej zbiorczej studzienki, do której spływają wody z całej posesji. Uznał, że taki podział sieci oraz zobowiązanych do jej przejęcia i konserwacji podmiotów odpowiada przepisom rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie urządzeń zaopatrzenia w wodę i urządzeń kanalizacyjnych oraz zasad ustalania opłat za wodę i wyprowadzanie ścieków, a także zgodny jest z definicją pojęć "przyłącze kanalizacyjne" i "sieć" zawartą w art. 2 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. Nr 72, poz. 747 ze zm.). Wskazał też, iż obowiązek strony pozwanej przejęcia urządzeń w granicach tak określonych, wynika z art. 7 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. Uznał zatem, że strona powodowa mogłaby się domagać skutecznie jedynie przejęcia części instalacji kanalizacyjnej, w zakresie oznaczonym przez biegłego sądowego na planie sytuacyjnym kolorem czerwonym, jednak jej roszczenie nie może zostać uwzględnione nawet w takiej części, bowiem dowody księgowe, których podpisania żądała, obejmują całą kanalizację i z uwagi na takie sformułowanie pozwu niemożliwe jest uwzględnienie powództwa częściowo.

W kasacji od powyższego wyroku, obejmującej całość rozstrzygnięcia i opartej na obu podstawach określonych w art. 393¹ k.p.c., strona powodowa w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 32 i 64 Konstytucji RP w związku z art. 3 ustawy - Prawo spółdzielcze w wyniku przyjęcia takiej wykładni woli stron oraz przepisów odnoszących się do urządzeń kanalizacyjnych, która dyskryminuje członków spółdzielni, nakładając na nich obowiązek utrzymania dłuższych odcinków sieci kanalizacyjnej niż odcinki, których utrzymanie jest obowiązkiem właścicieli domów jednorodzinnych. Zarzuciła także naruszenie art. 734 i nast. k.c. w związku z art. 65 k.c., przez pominięcie woli stron określonej w umowie o zastępstwo inwestycyjne, jako źródła obowiązku strony pozwanej przejęcia sieci.

W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez oddalenie powództwa w całości, mimo stwierdzenia jego częściowej zasadności i mimo że roszczenie zostało sformułowane w sposób umożliwiający jego częściowe tylko uwzględnienie.

W oparciu o powyższe wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji, ewentualnie uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i zasądzenia kosztów postępowania także za instancję kasacyjną.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozpoczynając od zarzutów natury procesowej stwierdzić trzeba, że żądanie, jakie strona powodowa zgłosiła w pozwie nie odpowiadało jego uzasadnieniu, jak również w sposób oczywisty nie odpowiadało intencji powódki wyrażonej zarówno w uzasadnieniu pozwu, jak i przejawianej w toku procesu. Celem pozwu było bowiem wydanie przez Sąd wyroku zobowiązującego stronę pozwaną do przejęcia sieci kanalizacji burzowej wybudowanej przez powódkę za środki poprzednika prawnego pozwanego, na podstawie umowy o zastępstwo inwestycyjne. Ten cel pozwu wynikał jednoznacznie z jego uzasadnienia oraz ze sprecyzowania powództwa w piśmie procesowym na karcie 35, w którym strona powodowa określiła swoje roszczenie jako żądanie "przejęcia przez stronę pozwaną sieci kanalizacji burzowej". Tego rodzaju żądanie jest roszczeniem o wydanie przez Sąd orzeczenia stwierdzającego obowiązek pozwanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Zgodnie z art. 64 k.c. takie orzeczenie Sądu zastępuje to oświadczenie woli. Przedmiotem roszczenia może być zatem jedynie żądanie złożenia przez pozwanego określonego oświadczenia woli, a nie wykonanie czynności faktycznych (technicznych). Niezależnie zatem od wadliwie sformułowanego żądania w petitum pozwu, w którym domagano się nakazania pozwanemu wykonania określonych czynności faktycznych, przedmiotem rzeczywistego żądania, sprecyzowanego przez stronę powodową w toku procesu, było zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli o przejęciu sieci kanalizacji burzowej na odcinku określonym przez stronę powodową w pozwie i załącznikach do pozwu. Tak sformułowane żądanie powinno być zatem przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia Sądów obu instancji, nie zaś żądanie w postaci, w jakiej uwzględnił je Sąd Rejonowy.

Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, roszczenie o zobowiązanie strony pozwanej do przejęcia określonego odcinka zbudowanej przez powoda i opisanej w pozwie sieci, jest roszczeniem podzielnym i może być uwzględnione także tylko w części. Jest to rodzaj roszczenia o świadczenie, które z samego swojego charakteru nadaje się do podziału, a w konsekwencji do częściowego tylko uwzględnienia, jeśli jedynie w pewnym zakresie okaże się uzasadnione. Z tego względu błędne jest stanowisko Sądu Okręgowego zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, iż z uwagi na sformułowanie żądania pozwu, niemożliwe było uwzględnienie powództwa w części. Przy dokładnym określeniu przez stronę powodową odcinka sieci, którego przejęcia żąda, nie tylko możliwe, ale konieczne jest zbadanie przez Sąd czy jej żądanie jest uzasadnione w całości czy tylko w części, co w rozpoznawanej sprawie oznacza ocenę, czy uzasadnione jest żądanie przejęcia sieci w granicach jakie przyjął Sąd Rejonowy (odcinka do kilku pierwszych studzienek od strony budynku) czy w granicach, jakie przyjął Sąd Okręgowy (odcinka do jednej zbiorczej pierwszej studzienki od strony budynku) i uwzględnienie powództwa w całości lub części. Częściowe uwzględnienie powództwa wymagałoby jedynie dokładnego opisu odcinka sieci, do przejęcia którego jest zobowiązana strona pozwana.

Wobec tego, że błędne stanowisko Sądu Okręgowego co do niemożności częściowego tylko uwzględnienia powództwa, miało decydujący wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, doprowadziło bowiem do oddalenia przez ten Sąd powództwa w całości, mimo stwierdzenia, iż w części jest ono zasadne, oparcie kasacji na drugiej podstawie kasacyjnej należy uznać za skuteczne co do zasady. Wskazać w tym miejscu trzeba, iż Sąd Okręgowy, choć w punkcie pierwszym sentencji wyroku zmienił zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że oddalił powództwo, to w punkcie drugim sentencji oddalił apelację strony pozwanej w pozostałej części. I choć nie uzasadnił czego dotyczy rozstrzygniecie o oddaleniu apelacji, jak również nie da się tego wywieść z okoliczności sprawy, to skoro rozstrzygnięcie takie zapadło, strona powodowa nie ma interesu prawnego (tzw. "gravamen") w zaskarżeniu tej części rozstrzygnięcia, co musi prowadzić do oddalenia kasacji w tym zakresie, przy uchyleniu zaskarżonego wyroku jedynie w części, w jakiej uwzględniona została apelacja strony pozwanej i oddalone powództwo oraz w części orzekającej o kosztach procesu za wszystkie instancje (art. 393¹³ § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 393¹⁹ k.p.c.).

Przechodząc do zarzutów naruszenia prawa materialnego, za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 734 i nast. k.c. w zw. z art. 65 k.c.

Jako podstawę swoich roszczeń strona powodowa wskazała umowę zawartą w dniu 2 stycznia 1989 r. z Naczelnikiem Miasta N., której to podstawy Sądy obu instancji nie rozważyły w sposób dostateczny.

Umowa ta dotyczyła finansowania i wykonania infrastruktury technicznej budowy domu podjętej przez stronę powodową i odwoływała się do umowy z dnia 1 sierpnia 1986 r. oraz do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. w sprawie ogólnych zasad udzielania kredytu bankowego na cele mieszkaniowe (Dz. U. z 1989 r. Nr 1, poz. 1). Umowa z dnia 1 sierpnia 1986 r. odwoływała się natomiast do uchwały Nr 268 Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1982 r. w sprawie zasad realizacji i finansowania budownictwa mieszkaniowego (M.P. z 1983 r. Nr 4, poz. 24). Zgodnie z zasadami art. 65 k.c. treść umowy z dnia 2 stycznia 1989 r. musi być zatem ustalana i wykładana w powiązaniu z powyższymi aktami prawnymi, które stanowiły podstawę jej zawarcia.

W świetle postanowień § 4 ust. 1, ust. 4 pkt 1 oraz ust. 6 wskazanej wyżej uchwały Nr 268 Rady Ministrów oraz § 9 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r., do obowiązków terenowych organów administracji państwowej należała budowa i finansowanie urządzeń uzbrojenia terenu pod budownictwo mieszkaniowe do granic lokalizacji tego budownictwa. Z załącznika do powyższego rozporządzenia Rady Ministrów wynika zaś jaki zakres budowy tych urządzeń obciążał inwestorów budownictwa mieszkaniowego (w tym spółdzielnie mieszkaniowe), co pozwala na określenie także, jaką (pozostałą) część tych urządzeń obowiązane były zbudować terenowe organy administracji państwowej. Zgodnie z tym uregulowaniem, inwestorów wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego obciążał -w odniesieniu do instalacji kanalizacyjnej - obowiązek budowy odcinka przewodu odpływowego z budynku do pierwszej studzienki rewizyjnej na przykanaliku, licząc od strony budynku, natomiast inwestorów budownictwa jednorodzinnego obciążały koszty budowy przyłączy od budynku do ciągu ulicznego. Ustawodawca zróżnicował zatem obowiązki w tym zakresie inwestorów budownictwa wielorodzinnego, takich jak powodowa Spółdzielnia, oraz obowiązki inwestorów indywidualnych, co pozwala już z tego tylko powodu na stwierdzenie bezzasadności kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 32 i 64 Konstytucji RP w związku z art. 3 Prawa spółdzielczego, wypływającego z przekonania strony powodowej o braku podstaw prawnych do różnicowania zakresu obciążenia obu tych podmiotów.

Jednakże słusznie skarżąca zarzuca, że Sądy obu instancji pominęły powyższe uregulowania, z których wynika obowiązek budowy i finansowania przez terenowe organy administracji państwowej spornych urządzeń, co pozwala na stwierdzenie, że umowa zawarta w tym przedmiocie w dniu 2 stycznia 1989 r. była umową o zastępstwo inwestycyjne, w której Naczelnik Miasta N. był inwestorem bezpośrednim zaś strona powodowa inwestorem zastępczym. Powszechnie przyjmuje się, że umowa o zastępstwo inwestycyjne jest umową o świadczenie usług, do której z mocy art. 750 k.c. mają zastosowanie przepisy o zleceniu - art. 734 i nast. k.c. (porównaj miedzy innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 24.X.2000 r., V CKN 135/00, z dnia 18.II.2004 r., V CK 216/03 niepubl.). Inwestor zastępczy buduje obiekt dla inwestora bezpośredniego i za jego środki, zbudowany obiekt należy do inwestora bezpośredniego. W świetle postanowień powyższych przepisów, inwestor zastępczy zobowiązany jest zatem między innymi do przeniesienia na inwestora bezpośredniego przedmiotu inwestycji, zaś obowiązkiem inwestora bezpośredniego jest pokrycie kosztów inwestycji i przejęcie jej przedmiotu przekazanego przez inwestora zastępczego. O tym zaś, co jest przedmiotem inwestycji, a w konsekwencji, co obowiązany jest przejąć inwestor bezpośredni, decyduje wola stron wyrażona w umowie o inwestorstwo zastępcze, ustalana przy pomocy także wskazanych wyżej przepisów prawa regulujących zakresy obowiązków inwestycyjnych każdej ze stron przy budowie domów dla celów budownictwa mieszkaniowego. Taki zakres badania spornego stosunku prawnego determinuje dyrektywa art. 65 k.c., która, jak słusznie zarzuca skarżący, nie została zachowana przez Sądy obu instancji. Nakazuje ona tłumaczenie woli stron nie tylko w oparciu o dosłowne brzmienie umowy, lecz także z uwzględnieniem jej celu i zamiaru stron oraz zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Dla ustalenia tej woli nie może być obojętna treść i wykładnia przepisów prawa powołanych w umowie i regulujących stosunek prawny łączący strony.

Oceniając roszczenie strony powodowej jako mające źródło przede wszystkim w umowie z dnia 1 stycznia 1989 r. oraz we wskazanych wyżej przepisach, stwierdzić też trzeba, że zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (tekst pierwotny: Dz. U. z 1990 r. Nr 18, poz. 94 ze zm.) oraz art. 40 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.), z dniem powstania gmin nastąpiła z mocy prawa komunalizacja mienia służącego użyteczności publicznej. Urządzenia wodociągowo-kanalizacyjne stanowiące dotychczas własność Państwa stały się z mocy prawa mieniem właściwych gmin (porównaj uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25.III.1997 r., III CZP 126/96, OSNC 1997/8/97). Strona pozwana stała się zatem w tym zakresie następcą prawnym Naczelnika Miasta N., będącego stroną umowy o zastępstwo inwestycyjne i to na niej spoczął obowiązek przejęcia urządzeń będących przedmiotem umowy.

Podobny obowiązek, dotyczący urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych wybudowanych ze środków osób trzecich, przewiduje obecnie przepis art. 31 ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. Nr 72, poz. 747 ze zm.). Niewykonanie przez gminę tego obowiązku rodzi roszczenie uprawnionego o zobowiązanie jej do złożenia odpowiedniego oświadczenia woli w tym przedmiocie (porównaj wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.II.2003 r., II CK 40/02, niepubl.).

Nie może zatem budzić wątpliwości obowiązek strony pozwanej przejęcia zbudowanej przez stronę powodową sieci, zaś zakres tego obowiązku określają wskazane wyżej przesłanki, których ustalenie może wymagać wiadomości specjalistycznych przede wszystkim przez wyjaśnienie znaczenia zastosowanego przez ustawodawcę w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. opisu przyłączy, których budowa obciążała inwestora wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego, jako "odcinka przewodu odpływowego z budynku do pierwszej studzienki rewizyjnej na przykanaliku, licząc od strony budynku", w odróżnieniu od opisu przyłącza, którego budowa obciążała inwestora budownictwa jednorodzinnego, ujętego jako odcinek przewodu odpływowego z budynku do ciągu ulicznego. Wyjaśnienie znaczenia tych pojęć pozwoli na ustalenie, który odcinek sieci obowiązana była zbudować strona powodowa jako inwestor bezpośredni budowy wielorodzinnego budynku mieszkalnego, który zaś budowała na rzecz strony pozwanej jako inwestor zastępczy, w związku z czym ma prawo żądać, by strona pozwana odcinek ten przejęła.

Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.