Wyrok z dnia 2002-06-05 sygn. II CKN 701/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 701/00

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 5 czerwca 2002 r.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Inżynieryjnego "T..." - spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. przeciwko Ryszardowi D. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 5 czerwca 2002 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 kwietnia 1999 r. ACa 1165/98 - oddalił kasację i zasądził od powoda na rzecz pozwanego 1.000 złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z 7.IV.1998 r. Sąd Wojewódzki w Poznaniu utrzymał w mocy nakaz zapłaty wydany przez Sąd Rejonowy w Poznaniu w dniu 8.II.1996 r., którym nakazano pozwanemu Ryszardowi D. zapłatę na rzecz powoda Przedsiębiorstwa Inżynierskiego "T..." - spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w P. kwoty 17.039,54 zł tytułem kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z 13.IV.1999 r. zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty i oddalił powództwo. Rozstrzygnięcie to oparł na następujących ustaleniach i ocenach.

Strony zawarły w dniu 14.IV.1995 r. umowę, w której powodowa spółka na zamówienie pozwanego podjęła się pełnienia funkcji inwestora zastępczego oraz wykonania w terminie do 31.XII.1995 r. robót budowlanych przy budowie budynku mieszkalnego, za zapłatą przez zamawiającego wynagrodzenia. Płatność wynagrodzenia rozłożono na 121 rat miesięcznych, poczynając od dnia zawarcia umowy. Umowa w § 5 zawiera zastrzeżenie, że w przypadku odstąpienia od umowy z jakiejkolwiek przyczyny przez którąkolwiek ze stron zapłaci ona drugiej stronie karę umowną w wysokości 15% całości wynagrodzenia. Za odstąpienie od umowy uznano pisemne oświadczenie złożone drugiej stronie oraz zaleganie przez zamawiającego z zapłatą co najmniej czterech rat. Po zawarciu umowy pozwany nie zapłacił żadnej raty. Takie zachowanie zostało uznane za odstąpienie od umowy przez powódkę, która pismem z 3.X.1995 r. wezwała pozwanego do zapłaty kary umownej. Pozwany odmówił zapłaty i wyjaśnił, że oczekiwał na przedstawienie mu dokumentów niezbędnych do zawarcia umowy przeniesienia własności działki, na której miał być wybudowany budynek. Sąd Apelacyjny uznał, że zaniechania przez pozwanego zapłaty uzgodnionych w umowie rat wynagrodzenia nie można traktować jako odstąpienia przez niego od umowy. Zgodnie bowiem z art. 395 § 1 k.c. dla skuteczności umownego zastrzeżenia odstąpienia od umowy wymagane jest złożenie drugiej stronie stosownego oświadczenia woli. Samo zaniechanie płacenia rat nie jest równoznaczne z wykonaniem prawa odstąpienia od umowy. Odstąpienie od umowy zawartej na piśmie wymaga zachowania formy pisemnej (art. 77 k.c.), a pisma takiego pozwany nie złożył. Niezależnie od tego w ocenie Sądu Apelacyjnego zawarte w § 5 ust. 2 umowy zastrzeżenie prawa odstąpienia od umowy jest nieważne (art. 58 § 1 k.c.). Zgodnie bowiem z art. 395 § 1 k.c. w umowie należy określić termin, w jakim uprawniony może od niej odstąpić. Nie jest zaś określeniem terminu użyte w umowie sformułowanie, że odstąpienie od umowy może nastąpić w przypadku zalegania przez zamawiającego z zapłatą co najmniej czterech rat. Takie oznaczenie terminu nie określa jego początku ani końca i nie pozwala na dostateczne określenie końca trwania niepewności związanej z możliwością odstąpienia od umowy. Ponadto nie jest możliwe zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy w sytuacji, gdy za to odstąpienie uznawane jest zaleganie z płatnością rat umówionego wynagrodzenia. Kara umowna zastrzeżona może być bowiem tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego (art. 483 § 1 k.c.). Świadczenie pozwanego miało niewątpliwie charakter pieniężny. Zastrzeżenia kary umownej nie można również potraktować jako odstępnego, bowiem wyklucza to treść art. 396 k.c.

Wyrok powyższy zaskarżyła kasacją powódka. Zarzucając naruszenie prawa materialnego, to jest art. 395 § 1 k.c., art. 77 k.c., art. 58 § 1 k.c., art. 483 § 1 k.c. poprzez ich błędne zastosowanie oraz art. 60, art. 65 § 1 i 2 k.c. i art. 353¹ k.c. poprzez ich niezastosowanie, wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji oraz o zasądzenie kosztów procesu za instancję odwoławczą i kasacyjną.

Pozwany w odpowiedzi na kasację wnosił o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Kasacja jest niezasadna. Wbrew podnoszonym w niej zarzutom wydając zaskarżony wyrok Sąd Apelacyjny nie naruszył przytoczonych w podstawie kasacyjnej przepisów prawa materialnego. Wywód kasacji zmierzał do wykazania, że zawarta pomiędzy stronami umowa zawierała umowne zastrzeżenie, że w razie ziszczenia się warunku, jakim było niezapłacenie co najmniej czterech rat przez pozwanego, następuje odstąpienie od umowy. Zamieszczenie takiego zastrzeżenia umownego jest zdaniem skarżącego, dopuszczalne w świetle art. 353¹ k.c. Postanowienie § 5 ust. 2 umowy należy rozumieć w taki sposób, że zawiera ono zastrzeżenie warunku. W związku z tak sformułowanym zarzutem należy zwrócić uwagę na następujące kwestie.

Określona w art. 353¹ k.c. swoboda umów oznacza, że strony zawierające umowę mogą jej treść kształtować według swego uznania, jednak jej treść lub cel nie mogą być sprzeczne z naturą stosunku prawnego, ustawą lub zasadami współżycia społecznego. Swoboda umów nie może sięgać tak daleko, by naruszała przepisy o charakterze iuris cogentis. Nie można też w jej treści zawierać jako warunku takiego zastrzeżenia, które nie może być uznane jako warunek w rozumieniu art. 89 k.c. i od jego ziszczenia się uzależniać skutku prawnego w postaci odstąpienia od umowy.

Powoływane w kasacji argumenty świadczą o błędnym rozumieniu przez skarżącego pojęcia "warunek", określonego w art. 89 k.c. Zgodnie z tym przepisem warunkiem jest zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego uzależniony jest skutek w postaci powstania lub ustania stosunku prawnego. Chodzi zatem o takie zdarzenie, które może, ale nie musi nastąpić. Takim zdarzeniem nie jest, wbrew zarzutom skarżącego, niezapłacenie czterech rat należności określonej w umowie. Niepewność przyszłego zdarzenia nie wystarcza jeszcze do uznania go za warunek, zdarzenie to musi być nadto zewnętrzne w stosunku do czynności prawnej i nie może być całkowicie uzależnione od woli jednej ze stron.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwracano już uwagę na konieczność odróżnienia warunku uzależniającego skutek prawny od decyzji jednej lub obu stron umowy (tzw. warunek potestatywny, jakim jest np. zawarcie związku małżeńskiego), od zastrzeżenia, które uzależnia skutek czynności prawnej od tego, czy strona swe zobowiązanie wykona (por. postanowienie z 5.III.1999 r. I CKN 1069/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 160; wyrok z 29.V.2000 r. III CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213). Takie zastrzeżenie, jako całkowicie zależne od woli strony i dotyczące samego wykonania umowy, nie może być kwalifikowane jako warunek. Nie może być zatem warunkiem w rozumieniu art. 89 k.c. zdarzenie objęte treścią zobowiązania dłużnika, którego spełnienie jest całkowicie uzależnione od jego woli.

Nie może ulegać wątpliwości, że ratalna zapłata należności należy do zobowiązania pozwanego, a to, czy raty zapłaci, zależy od jego decyzji i woli. Jeżeli dłużnik nie wykona zobowiązania, powstają skutki określone w ustawie lub czynności prawnej. Swoboda umów nie może jednak prowadzić do tego, by w jej treści zawierać jako warunek takie zastrzeżenie umowne, które za warunek uznane być nie może, i od jego ziszczenia się uzależniać skutek prawny w postaci odstąpienia od umowy.

Wbrew zatem zarzutom skarżącego nie może być mowy o naruszeniu przez Sąd drugiej instancji art. 353¹ k.c. i art. 89 k.c. przez ich niezastosowanie.

Nie doszło również do naruszenia art. 60 k.c. i art. 65 k.c. przez ich niezastosowanie. Jak wskazano wyżej, nie ma żadnych podstaw do kwalifikowania treści § 5 ust. 2 umowy jako zastrzeżenia warunku i interpretacja umowy zgodnie z regułami określonymi w art. 65 k.c. do odmiennego wniosku doprowadzić nie może. Brak również podstaw do uznania, że niezapłacenie przez pozwanego czterech rat wyraża jego wolę odstąpienia od umowy (art. 60 k.c.). Tego rodzaju zachowanie stanowi po prostu o niewykonaniu zobowiązania ze wszelkimi skutkami z tego wynikającymi. Niezależnie od tego, jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, zgodnie z treścią art. 77 k.c. odstąpienie od umowy zawartej na piśmie powinno nastąpić poprzez złożenie pisemnego oświadczenia woli w tym przedmiocie.

Nie są trafne również zarzuty dotyczące błędnego zastosowania art. 395 § 1 k.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny uznał, że nie jest oznaczeniem terminu, w którym możliwe jest wykonanie prawa odstąpienia od umowy, użycie sformułowania "...za odstąpienie od umowy uważa się zaleganie przez zamawiającego z zapłatą co najmniej czterech rat". Pogląd ten jest prawidłowy. Określenie terminu może nastąpić co prawda nie tylko przez wskazanie konkretnej daty czy przedziału czasu, ale także przez wskazanie pewnego zdarzenia. Chodzi tu jednak o zdarzenie, które - przy rozsądnej ocenie sytuacji - powinno nastąpić (np. nadejście pory roku, osiągnięcie określonego wieku itp.). Nie jest takim zdarzeniem niezapłacenie czterech rat, skoro nie wiadomo, czy w ogóle nastąpi, nie jest znany jego początek, jego długość ani koniec (nie wiadomo, czy i kiedy nie zostanie zapłacona pierwsza i ostatnia z czterech rat, a także czy chodzi o kolejne raty, czy też może dowolnie spośród 121 wybrane). Takie zatem zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia od umowy jako oczywiście sprzeczne z art. 395 § 1 k.c. jest nieważne (art. 58 § 1 k.c.).

Wreszcie za chybiony trzeba uznać zarzut, że błędnie uznał Sąd drugiej instancji, iż w ogóle nałożono na zamawiającego obowiązek zapłaty kary umownej i że to postanowienie umowy jest sprzeczne z ustawą i jako takie nieważne.

Sąd ten dokonał prawidłowej wykładni art. 483 § 1 k.c. Z treści przepisu wynika bowiem bez żadnych wątpliwości, że zastrzeżenie kary umownej może być dokonane na wypadek powstania szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Świadczenie pozwanego miało zaś niewątpliwie charakter pieniężny, skoro polegało na zapłacie oznaczonej sumy, przy czym płatność rozłożono na miesięczne raty. Nie można się zgodzić z twierdzeniem skarżącego, że prawidłowa interpretacja umowy powinna doprowadzić do wniosku, że zastrzeżenie umowne zawarte w § 5 ust. 3 umowy nie dotyczyło w istocie kary umownej, a tylko dodatkowego obowiązku nałożonego na dłużnika, dopuszczalnego w świetle art. 353¹ k.c. Takie twierdzenie jest całkowicie pozbawione racji. Treść powoływanego postanowienia umowy wyraźnie wskazuje na to, że intencją stron było zastrzeżenie kary umownej na wypadek określonego zdarzenia. Trzeba też pamiętać o tym, że Sąd Najwyższy dokonuje oceny zarzutu naruszenia prawa materialnego w świetle ustalonego w sprawie stanu faktycznego, a nie w świetle stanu faktycznego, uznawanego za prawidłowy przez skarżącego. Sąd Apelacyjny ustalił, że strony zastrzegły obowiązek zapłaty kary umownej w wysokości 15% należnego wynagrodzenia. Jeżeli w kasacji skarżący twierdzi, że treść umowy jest inna, to kwestionuje także prawidłowość ustalonego w sprawie stanu faktycznego. Tego rodzaju twierdzenia są jednak pozbawione znaczenia w sytuacji, gdy kasacja oparta jest jedynie na pierwszej podstawie kasacyjnej określonej w art. 393¹ k.p.c. i nie zawiera żadnych zarzutów natury procesowej.

Wobec powyższego kasacja, jako pozbawiona usprawiedliwionych podstaw, podlega oddaleniu na podstawie art. 393¹ k.p.c. O kosztach procesu orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w związku z art. 98 k.p.c. i § 15 ust. 4 pkt 3 i § 7 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12.XII.1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. Nr 154, poz. 1013).