Uchwała z dnia 1995-02-27 sygn. III CZP 18/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 18/95

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 27 lutego 1995 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek.

Sędziowie SN: T. Ereciński, J. Majewska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Beaty S.-M. przeciwko Annie J. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 27 lutego 1995 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie, postanowieniem z dnia 18 stycznia 1995 r. sygn. akt. (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy na postanowienie sądu pierwszej instancji nakazujące złożenie przez powoda kaucji na zabezpieczenie szkody grożącej pozwanemu wydane w oparciu o art. 294 § 2 kodeksu handlowego przysługuje stronom zażalenie, czy też przesłanki wydania takiego postanowienia mogą być przedmiotem kontroli sądu rewizyjnego dopiero po rozpoznaniu zażalenia powoda na postanowienie sądu pierwszej instancji o odrzuceniu pozwu z powodu niewpłacenia wyznaczonej kaucji?

Czy sprawa o roszczenie odszkodowawcze przeciwko członkom władz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oparte na przepisie art. 292 kodeksu handlowego, a dochodzone przez wspólnika tej spółki w oparciu o art. 294 § 1 kodeksu handlowego jest sprawą gospodarczą w rozumieniu art. 479¹ § 2 pkt 1 w sytuacji, gdy w chwili wniesienia pozwu - i w toku postępowania - pozwany nie jest już wspólnikiem przedmiotowej spółki?"

podjął następującą uchwałę:

Na postanowienie sądu nakazujące powodowi złożenie kaucji na zabezpieczenie grożącej pozwanemu szkody (art. 294 § 2 k.h.) zażalenie nie przysługuje; dopuszczalna jest natomiast kontrola tego postanowienia przez sąd drugiej instancji w postępowaniu wywołanym wniesieniem zażalenia na postanowienie o odrzuceniu pozwu. Sprawą ze stosunku spółki, w rozumieniu art. 479¹ § 2 pkt 1 k.p.c., jest także sprawa wytoczona przez wspólnika przeciwko członkowi władz spółki o odszkodowanie (art. 294 § 1 k.h.), gdy w dacie wniesienia pozwu nie był on już wspólnikiem.

Uzasadnienie

Powódka Beata S.-M., powołując się na okoliczność, że jest wspólnikiem spółki z o.o. Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowo-Produkcyjne (...) w R., domagała się zasądzenia na rzecz wymienionej spółki od pozwanej Anny J. jako byłego wspólnika i byłego prezesa kwoty 93.000.000 starych zł z odsetkami, twierdząc, iż pozwana w okresie sprawowania funkcji prezesa naraziła spółkę na szkodę w wysokości dochodzonej pozwem kwoty.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa oraz o nakazanie powódce, aby złożyła kaucję w kwocie 60.000.000 starych zł na zabezpieczenie szkody, jakiej pozwana mogłaby doznać, ponieważ poszukując pracy znalazła wprawdzie odpowiednią ofertę, ale przyszły pracodawca, gdyby dowiedział się o toczącym się przeciwko niej procesie, mógłby utracić do niej zaufanie i jej nie zatrudnić.

Sąd Rejonowy - Sąd Gospodarczy w Rzeszowie uwzględnił wniosek pozwanej w przedmiocie kaucji i postanowieniem z dnia 7 września 1994 r. nakazał powódce, aby w terminie 7 dni, pod rygorem odrzucenia pozwu, złożyła do depozytu sądowego kaucję w kwocie 25.000.000 starych zł na zabezpieczenie grożącej pozwanej szkody.

Ponieważ powódka nie uczyniła zadość temu obowiązkowi Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 19 września 1994 r. odrzucił pozew na podstawie art. 294 § 2 zd. trzecie kodeksu handlowego. Powódka w zażaleniu wniosła o uchylenie postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, zarzucając, iż Sąd Rejonowy w okolicznościach sprawy nie miał podstaw do nakazania złożenia kaucji.

Przy rozpoznawaniu przez Sąd Wojewódzki - Sąd Gospodarczy w Rzeszowie zażalenia powódki wyłoniły się zagadnienia prawne, które, jako budzące wątpliwości, sąd ten przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.

Jak wynika z uzasadnienia postanowienia, wątpliwości Sądu Wojewódzkiego dotyczące zaskarżalności postanowienia wydanego na podstawie art. 294 § 2 k.h. wiążą się z celem tego postanowienia, którym jest zabezpieczenie grożącej pozwanemu szkody, co zdaniem tego Sądu, wskazywałoby na podobieństwo z przewidzianym w art. 739 § 3 k.p.c. postanowieniem o zabezpieczeniu roszczeń dłużnika, wydanym w postępowaniu zabezpieczającym, na które przysługuje stosownie do art. 741 k.p.c. zażalenie. Natomiast źródłem wątpliwości odnośnie do charakteru rozpoznawanej sprawy jest brak związania stron stosunkiem spółki.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasięg dopuszczalności zażalenia w znaczeniu przedmiotowym zależy od tego, czy ustawodawca posłuży się przy jego regulacji metodą enumeracji negatywnej, czy metodą enumeracji pozytywnej. Pierwsza prowadzi do dopuszczenia zażaleń w szerokim zakresie, druga czyni je dopuszczalnymi tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie wymienionych. Pierwszą z nich posłużono się w kodeksie postępowania cywilnego z 1932 r., ale przy okazji jego reformy w 1950 r. ograniczono dopuszczalność zażaleń, przyjmując metodę enumeracji pozytywnej i jako metodę sprzyjającą szybkości postępowania, zapobiegającą uwikłaniu go w zbędne kwestie incydentalne, utrzymano ją także w obowiązującym od dnia 1 stycznia 1965 r. kodeksie postępowania cywilnego. Zasada, że zażalenie jest dopuszczalne tylko na postanowienia sądu i zarządzenia przewodniczącego w przypadkach dokładnie określonych przepisami prawnymi została konsekwentnie zrealizowana dla wszystkich rodzajów postępowania, aczkolwiek w niejednolity sposób. W postępowaniu procesowym i w postępowaniu zabezpieczającym przypadki dopuszczalności zażalenia wymieniono w jednym przepisie, którym jest, odpowiednio, art. 394 k.p.c. oraz art. 741 k.p.c., natomiast w postępowaniu nieprocesowym i egzekucyjnym przypadki dopuszczalności zażalenia są rozproszone i przyporządkowane systematyce regulacji poszczególnych instytucji prawnych. Oznacza to, że dopuszczalność zaskarżenia postanowienia pozostaje w ścisłym związku z rodzajem postępowania, w jakim postanowienie zapadło. Nasuwa to potrzebę ustalenia przede wszystkim, w jakim postępowaniu zapada postanowienie nakazujące złożenie kaucji na zabezpieczenie grożącej pozwanemu szkody (art. 294 § 2 k.h.). Nie budzi wątpliwości, a jak wynika z uzasadnienia Sądu Wojewódzkiego nie ma ich także ten sąd, że oparte na art. 294 § 2 k.h. postanowienie zapada w postępowaniu procesowym, a zatem w postępowaniu, dla którego przypadki dopuszczalności zażalenia, jak to poprzednio stwierdzono, zostały wymienione wyczerpująco w art. 394 § 1 k.p.c. Podobnie poza dyskusją jest, że wspomniane wyżej postanowienie, na co również słusznie wskazuje Sąd Wojewódzki, nie mieści się w żadnej z kategorii postanowień zaskarżalnych na podstawie tego przepisu. Wniosek więc dotyczący tego czy postanowienie oparte na art. 294 § 2 k.h., jest zaskarżalne, może być tylko jeden i tylko negatywny.

Rozważając sugestie w przedmiocie zastosowania w drodze analogii art. 741 k.p.c. do postanowienia opartego na art. 294 § 2 k.h. należy przede wszystkim podnieść, że sięganie do analogii wymaga ustalenia, iż istnieje luka w prawie, co w omawianym przypadku byłoby nader trudne do wykazania, skoro, jak wyżej wspomniano, intencją ustawodawcy było ograniczenie dopuszczalności zażalenia, a te postanowienia, które nie są zaskarżalne podlegają kontroli instancyjnej w toku postępowania rewizyjnego (art. 383 k.p.c.) lub postępowania zażaleniowego, wszczętego wskutek wniesienia zażalenia na postanowienie kończące postępowanie w sprawie (art. 383 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.). Wprawdzie w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto dopuszczalność zażalenia w drodze analogii (uchwała z dnia 18 czerwca 1966 r. III CZP 48/66 - OSNCP 1967, z. 2, poz. 19), ale dotyczyło to stwierdzenia prawomocności orzeczenia (art. 364 k.p.c.) i podobieństwa z regulacją dotyczącą nadawania klauzuli wykonalności (art. 795 § 1 k.p.c.), a zatem sytuacji różniącej się w istotny sposób od tej, na tle której powstało rozstrzygane zagadnienie prawne. Podnieść bowiem należy, że przy stosowaniu analogii obowiązują ogólne zasady przyjęte w tym przedmiocie w nauce i praktyce, a między innymi i taka, iż nie jest dopuszczalne stosowanie w drodze analogii przepisów, które mają charakter wyjątków od zasad postępowania. Zasadą postępowania zabezpieczającego jest wymuszenie obowiązku zabezpieczenia. Tymczasem przewidziane art. 739 § 3 k.p.c. uzależnienie wykonania zarządzenia tymczasowego od złożenia kaucji przez wierzyciela na zabezpieczenie roszczeń dłużnika z powodu wykonania tego zarządzenia, oznacza dopuszczenie do sytuacji, w której nie dojdzie do wymuszenia obowiązku zabezpieczenia. W szczególności zaistnieje ona, gdy wierzyciel nie złożył kaucji, skutkiem czego nie będzie mogła być nadana zarządzeniu klauzula wykonalności i nie będzie mogło dojść do egzekucji obowiązku zabezpieczenia wynikającego z postanowienia w przedmiocie zarządzenia tymczasowego. Łatwo więc dostrzec, że cytowany przepis stanowi wyjątek od zasady, w następstwie czego nie może stanowić podstawy stosowania go w drodze analogii. W tej sytuacji stają się zbędne rozważania, czy istnieje podobieństwo między postanowieniem o zabezpieczeniu grożącej pozwanemu szkody w następstwie wytoczenia przeciwko niemu w złym zamiarze lub w wyniku rażącego niedbalstwa powództwa, jeżeli okaże się ono nieuzasadnione, a postanowieniem o zabezpieczeniu roszczeń dłużnika (pozwanego) z powodu wykonania zarządzenia tymczasowego, gdy ono upadnie.

Niemniej jednak dla porządku należy odnotować uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1990 r. III CZP 64/90 (OSNCP 1991, z. 5-6, poz. 61), w której uzasadnieniu zajęto stanowisko, że dla przyjęcia dopuszczalności zażalenia na postanowienie nie wymienione w art. 394 § 1 k.p.c. konieczne jest, aby między tym postanowieniem, a postanowieniem w sprawie zarządzenia tymczasowego, na które przysługuje stosownie do art. 741 k.p.c. zażalenie, istniało podobieństwo rodzajowe i jakościowe. Brak dopuszczalności zażalenia na postanowienie wydane na podstawie art. 294 § 2 k.h., wynikający z treści art. 394 § 1 k.p.c., jak również brak możliwości zastosowania w drodze analogii art. 741 k.p.c. nie oznacza jeszcze, iż wspomniane postanowienie pozostaje poza kontrolą instancyjną. Istniejąca w tym względzie luka w kodeksie postępowania cywilnego z 1950 r. została bowiem usunięta w obowiązującym od dnia 1 stycznia 1965 r. kodeksie postępowania cywilnego jak już wyżej wspomniano, przepisem art. 383 zd. 1 k.p.c., otwierającym możność rozpoznania przez sąd rewizyjny w zakresie oznaczonym w art. 381 k.p.c. postanowień poprzedzających wydanie wyroku, jeżeli nie ulegały one oddzielnemu zaskarżeniu. Przy uwzględnieniu, że art. 383 k.p.c. znajduje odpowiednie zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym, została stworzona możność poddania kontroli sądu rewizyjnego także postanowień poprzedzających postanowienie kończące postępowanie w sprawie, jeżeli nie są zaskarżalne. Impulsem do wspomnianej kontroli, ponieważ jest ona dokonywana w zakresie oznaczonym w art. 381 k.p.c., stają się zarzuty skarżącego, że postanowienie kończące sprawę, do którego obalenia on dąży jest wadliwe wskutek błędu popełnionego przez sąd pierwszej instancji przy wydawaniu postanowienia poprzedzającego to postanowienie. Wprawdzie takie rozwiązanie, na co wskazał Sąd Wojewódzki, odkłada moment kontroli instancyjnej postanowień poprzedzających postanowienie kończące sprawę do czasu kontroli orzeczenia kończącego sprawę, ale skoro to odłożenie wynika już z samej natury regulacji, jest oczywiste, iż musiało być przez ustawodawcę rozważane oraz uznane za usprawiedliwione, jako usprawniające postępowanie. Podnieść też należy, że w piśmiennictwie istnieje zgodny pogląd, iż na sposób unormowania problematyki kontroli postanowień poprzedzających wydanie orzeczenia kończącego sprawę rzutowały w poważnym stopniu zasady ekonomii procesowej.

Reasumując, stwierdzić należy, że nie przysługuje zażalenie na postanowienie nakazujące na podstawie art. 294 § 2 k.h. złożenie kaucji, natomiast podlega ono kontroli przy rozpoznawaniu zażalenia powoda na odrzucenie pozwu.

Podejmując drugie z przedstawionych do rozstrzygnięcia zagadnień podnieść należy, że w piśmiennictwie wyrażany jest pogląd, że zawarta w art. 479¹ § 1 k.p.c. ogólna definicja sprawy gospodarczej, jako sprawy ze stosunków cywilnych między podmiotami gospodarczymi w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej doznaje wyłomu w § 2 cytowanego przepisu w następstwie uznania za sprawy gospodarcze także spraw enumeratywnie w nim wymienionych. Polega on na tym, że w tych sprawach nie obowiązuje wymaganie, aby strony były podmiotami gospodarczymi. Przyjmuje się też, iż użyty w § 2 cytowanego przepisu zwrot "a także" łącznie z ogólnym sformułowaniem "sprawy ze stosunku spółki" uzasadnia szerokie rozumienie pojęcia sprawy ze stosunku spółki. Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest taki pogląd. Przykładem może być postanowienie z dnia 15 listopada 1990 r. II CZ 169/90 (OSNCP 1992, z. 7-8, poz. 135), w którym przyjęto, że sprawy o podział majątku wspólnego wspólników po rozwiązaniu spółki cywilnej są sprawami gospodarczymi rozpoznawanymi przez sąd gospodarczy w trybie postępowania nieprocesowego. W świetle tego postanowienia, okoliczność, że między stronami ustał stosunek spółki nie może stanowić przeszkody do uznania sprawy za sprawę gospodarczą, jeżeli dochodzone roszczenie ma źródło w poprzednio łączącym je takim stosunku. W sytuacji, kiedy wspólnik dochodzi na podstawie art. 294 § 1 k.h. zasądzenia na rzecz spółki odszkodowania od byłego członka zarządu i jednocześnie byłego członka spółki, który został powołany do zarządu spośród wspólników (art. 195 § 2 k.h.), okoliczność, iż w czasie wytoczenia powództwa strony nie pozostają już w stosunku spółki nie wyłącza uznania sprawy za sprawę ze stosunku spółki, a w konsekwencji nie wyłącza także uznania jej za sprawę gospodarczą w rozumieniu art. 479¹ § 2 pkt 1 k.p.c. Dla porządku dodać tylko należy, że powyższe stanowisko nie pozostaje w sprzeczności ze stanowiskiem zajętym przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 listopada 1994 r. III CZP 140/94 (OSNCP 1995, z. 3, poz. 45), gdyż bowiem uchwała ta zapadła na tle odmiennego stanu faktycznego, a mianowicie na tle sprawy z powództwa wierzyciela spółki, a nie na tle powództwa wytoczonego przez wspólnika oraz dotyczyła roszczenia z art. 298 § 1 k.h. o wykonanie przez członka zarządu zobowiązania spółki względem wierzyciela.

Reasumując, z przyczyn powyższych podjęto na podstawie art. 391 k.p.c. uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1995 r., Nr 7-8, poz. 103