Uchwała z dnia 1994-10-21 sygn. III CZP 135/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 135/94

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 21 października 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN G. Bieniek (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Gudowski. G. Filcek.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gracjana F. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń na Życie S.A. - Inspektoratowi w P. o podwyższenie renty, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Poznaniu, postanowieniem z dnia 24 czerwca 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy po zwaloryzowaniu świadczenia na podstawie art. 358¹ k.c. dopuszczalne jest w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza ponowne zwaloryzowanie świadczenia na podstawie tegoż przepisu?"

podjął następującą uchwałę:

Zmiana wysokości świadczenia pieniężnego płatnego okresowo (renta odroczona lub natychmiast płatna), dokonana przez sąd na podstawie art. 358¹ § 3 k.c., nie wyklucza możliwości ponownej waloryzacji świadczenia w razie późniejszej istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza.

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wynikło na tle następującego stanu faktycznego:

Powód w dniu 27 lutego 1974 r. zawarł z Państwowym Zakładem Ubezpieczeń umowę ubezpieczenia renty natychmiast płatnej, z mocy której ubezpieczyciel zobowiązał się wypłacać powodowi, począwszy od dnia 1 września 1983 r., rentę w wysokości po 7885 zł. Powód uiścił jednorazowo składkę 360.000 zł; w 1990 r. podwyższono powodowi rentę do kwoty 87.000 zł, a w 1991 r. - do kwoty 118.000 zł. W ugodzie zawartej w sprawie sygn. akt (...) przed Sądem Wojewódzkim w Poznaniu ubezpieczyciel zobowiązał się płacić powodowi od stycznia 1991 r. rentę w wysokości po 850.000 zł. W niniejszej sprawie, wytoczonej dnia 11 stycznia 1993 r. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń na Życie S.A., powód wniósł o dalsze podwyższenie renty o kwotę 800.000 zł. Wyrokiem z dnia 7 września 1993 r. Sąd Rejonowy w Poznaniu zasądził od Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń na Życie S.A. na rzecz powoda rentę miesięczną w kwocie po 1.650.000 zł, w miejsce dotychczasowej renty ustalonej ugodą zawartą przed Sądem Wojewódzkim w Poznaniu w sprawie sygn. akt (...). Sąd Rejonowy uznał, że podwyższenie renty uzasadnia fakt, iż od chwili zawarcia ugody (dnia 5 czerwca 1991 r.) nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, na co wskazuje istniejąca w 1992 r. inflacja, wynosząca 48%. Uzasadnia to - w świetle art. 358¹ § 3 k.c. - podwyższenie renty natychmiast płatnej.

Rozpoznając rewizję ubezpieczyciela Sąd Wojewódzki w Poznaniu przedstawił w trybie art. 391 k.p.c. do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, o treści sformułowanej w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy wprost wykładni art. 358¹ § 3 k.c., w którym unormowano tzw. sądową waloryzację świadczeń cywilnoprawnych. Zgodnie z jego treścią "W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie". Stosowanie tego przepisu jest źródłem wielu kontrowersji i wątpliwości, co staje się zrozumiałe, jeśli art. 358¹ § 3 k.c. uzna się za klauzulę generalną.

Rozstrzygana w niniejszej sprawie wątpliwość prawna jest kolejnym dowodem trudności, jakie towarzyszą stosowaniu przepisu zawierającego klauzulę generalną w konkretnej sprawie, w której zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia kolizji dwóch rozbieżnych dążeń: z jednej strony do maksymalnego bezpieczeństwa prawnego, z drugiej zaś do maksymalnej elastyczności decyzji organów stosujących prawo, pozwalającej znajdować rozwiązania szczegółowe, najbardziej odpowiednie w danej sytuacji.

Potoczny sens przedstawionej kwestii prawnej można sprowadzić do pytania, czy dopuszczalna jest wielokrotna waloryzacja świadczenia pieniężnego na podstawie art. 358¹ § 3 k.c.?

Okoliczności faktyczne sprawy jednak uzasadniają konieczność ograniczenia rozważań do świadczenia pieniężnego płaconego okresowo, tj. renty odroczonej i natychmiast płatnej. Godzi się przy tym zauważyć, że właśnie jedynie przy tego rodzaju świadczeniach pieniężnych aktualne jest pytanie o możliwość ponownej zmiany wysokości świadczenia, uprzednio już zwaloryzowanego na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. Odmiennie należałoby podejść do świadczenia pieniężnego płatnego jednorazowo.

Przechodząc do problemu zasad waloryzacji sądowej świadczenia pieniężnego, płatnego okresowo, należy przede wszystkim wskazać na treść uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1992 r. III CZP 126/91 (OSNCP 1992, z. 7-8, poz. 121), w której przyjęto, że wysokość nominalnej renty miesięcznej, określonej w umowie ubezpieczenia renty odroczonej oraz natychmiast płatnej, a także wysokość nominalnej sumy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, mogą być zmienione na podstawie art. 358¹ § 3 k.c.

W uzasadnieniu tej uchwały zwrócono przy tym uwagę na to, że pod względem spełnianych funkcji społeczno-gospodarczych ubezpieczenia osobowe są zbliżone do ubezpieczeń społecznych, gdyż - podobnie - stanowią czynnik zabezpieczenia społecznego, skoro zapewniają wypłatę określonych świadczeń pieniężnych w razie nastąpienia w życiu ubezpieczonych pewnych zdarzeń losowych, rodzących nowe potrzeby materialne, będących następstwem chorób, utraty zdolności do zarobkowania, utraty żywiciela rodziny itp. To spostrzeżenie, co do podobieństwa funkcji spełnianych przez umowy ubezpieczenia osobowego oraz ubezpieczenia społeczne, niewątpliwie dało praktyce sądowej asumpt do poszukiwania rozwiązań prawnych zakładających wręcz stałą waloryzację na przyszłość świadczeń w postaci renty odroczonej oraz natychmiast płatnej, oczywiście przy wykorzystaniu klauzuli generalnej z art. 358¹ § 3 k.c.

Taka praktyka została zakwestionowana przez Sąd Najwyższy. W wyroku z dnia 23 listopada 1993 r. III CRN 46/93 (OSNCP 1994, z. 4, poz. 93) stwierdzono, że zmiana wysokości świadczenia pieniężnego, płatnego okresowo (renta odroczona lub natychmiast płatna), dokonana przez sąd na podstawie art. 358¹ § 3 k.c., nie może polegać na ustaleniu wysokości tego świadczenia w postaci ułamka lub procentu innego świadczenia okresowego (np. średniej emerytury pracowniczej); taka konstrukcja bowiem zakłada stałą waloryzację na przyszłość, czego nie przewiduje art. 358¹ § 3 k.c. W uzasadnieniu tego wyroku zwrócono już uwagę na tę podstawową przesłankę, od której spełnienia zależy w ogóle możliwość wystąpienia z żądaniem dokonania waloryzacji sądowej; jest to "istotna zmiana siły nabywczej pieniądza". Jeśli zatem sąd uzna, że mamy do czynienia ze zmianą istotną, to dopiero wówczas dokonuje ustaleń co do interesów stron, a następnie ocenia te interesy w świetle zasad współżycia społecznego i podejmuje decyzję o waloryzacji świadczenia z datą orzekania. Sądowa waloryzacja wyklucza przy tym możliwość dokonania zmiany wysokości świadczenia w postaci renty odroczonej lub natychmiast płatnej poprzez odniesienie ułamkowe lub procentowe do średniej emerytury pracowniczej lub średniego wynagrodzenia, gdyż pozostaje to w oczywistej sprzeczności a treścią art. 358¹ § 3 k.c. i ideą tej waloryzacji. Dodano wszakże przy tym, że "treść art. 358¹ § 3 k.c. nie wyklucza możliwości dokonania, w każdym wypadku zaistnienia istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, waloryzacji renty odroczonej lub natychmiast płatnej (...)".

Stanowisko to należy podzielić. Rzecz w tym, że istotna zmiana siły nabywczej pieniądza "otwiera" samą możliwość domagania się zmiany wysokości świadczenia, tworząc swoisty "stan waloryzacyjności". Ustawowe wymaganie, aby stan ten zaistniał "po powstaniu zobowiązania" zostaje spełnione, skoro zobowiązanie powstaje z chwilą zawarcia umowy, nadejście zaś określonego przez strony terminu płatności - renty odroczonej lub natychmiast płatnej - oznacza, że renta staje się wymagalna. Nie budzi wątpliwości stwierdzenie, że zaistnienie owego "stanu waloryzacyjności" w trakcie płatności renty ustalonej przez ubezpieczyciela, może uzasadniać ingerencję sądu wówczas, gdy strony nie dojdą do porozumienia co do zmiany wysokości świadczenia. Owa ingerencja sądu oznacza, że sąd, zachowując istotę świadczenia, może określić inną jego wysokość w sposób konkretny. Skoro świadczenie tak określone, z istoty swej płacone okresowo, może być spełniane przez dłuższy czas, to nie sposób wykluczyć zaistnienia ponownego "stanu waloryzacyjności" - jako efektu istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza. Rzecz w tym, czy i w jakim przedziale czasowym oceniać otwarcie możliwości sądowej waloryzacji z uwagi na istotną zmianę siły nabywczej pieniądza. Takie rozumowanie należy odrzucić. Nie sposób mechanicznie wiązać upływu czasu z istotną zmianą siły nabywczej pieniądza. Ustawodawca wprawdzie nie określił, jaki stopień inflacji decyduje o tym, że mamy do czynienia ze zmianą istotną, wszakże nie ulega żadnej wątpliwości, iż nie każda zmiana może być uznana za istotną. W tym kontekście sprawa przedziału czasowego, jaki upłynął między uprzednio dokonaną waloryzacją (a więc uznaniem, że nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza) a obecnie podejmowaną oceną, nie ma znaczenia decydującego. Rozstrzyga ocena, czy nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza.

Mając powyższe na uwadze podjęto uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1995 r., Nr 2, poz. 37