Wyrok z dnia 2017-06-06 sygn. I ACa 1524/16

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Wyrok z dnia 6 czerwca 2017 r. I ACa 1524/16

Przewodnicząca: SSA Małgorzata Stanek

Sędziowie: SA Małgorzata Dzięciołowska, SA Michał Kłos (spr.)

Wyrok ustalający nieważność umowy przenoszącej własność nieruchomości nie stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej w rozumieniu art. 626⁸ § 2 k.p.c. i art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz. U. z 2017 r., poz. 1007; dalej jako: u.k.w.h.). Eliminacja tej umowy z obrotu prawnego nie oznacza bowiem automatycznie przywrócenia stanu prawnego nieruchomości, istniejącego przed datą dokonania wpisu, dokonanego na jej podstawie. W tej sytuacji osobie, która swoje twierdzenia wywodzi z nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta, przysługuje roszczenie z art. 10 u.k.w.h., co wyklucza istnienie po jej stronie interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy na podstawie art. 189 k.p.c.

Sąd Apelacyjny w Łodzi, Wydział I Cywilny po rozpoznaniu w dniu 23 maja 2017 r. w Łodzi na rozprawie sprawy z powództwa I. K. przeciwko Z. K. i Z. K. o stwierdzenie nieważności umowy na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 14 września 2016 r. oddalił apelację oraz orzekł o kosztach procesu.

Z uzasadnienia

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w S., w sprawie z powództwa I. K. przeciwko Z. K. i Z. K. o stwierdzenie nieważności umowy oddalił powództwo, zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w S. na rzecz adwokata T. W. kwotę 7.200 złotych tytułem zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu wraz z należnym VAT w kwocie 1.656 złotych, nie obciążył powoda kosztami postępowania w sprawie oraz zasądził od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w S. na rzecz na rzecz adwokata P. Z. kwotę 7.200 złotych tytułem zwrotu kosztów pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu wraz z należnym VAT w kwocie 1.656 złotych.

Powyższe orzeczenie Sąd Okręgowy oparł na ustaleniach, z których w szczególności wynikało, że I. K. – nieżyjąca już matka powoda I. K. i pozwanego Z. K., była właścicielką nieruchomości położonej w Ł. oznaczonej numerem działki 65/1, z której to działki wydzielona została działka oznaczona numerem 65/2 o powierzchni 0,1525 ha zabudowana budyniem mieszkalnym, komórką i garażem. W dniu 15 grudnia 1998 roku I. K. i pozwani Z. K. i Z. K. zawarli w formie aktu notarialnego umowę, na mocy której I. K. darowała im do majątku objętego wspólnością ustawową nieruchomość położoną w Ł. oznaczoną numerem działki 65/2 o powierzchni 0,1525 ha. Dla nieruchomości tej urządzona została w Sądzie Rejonowym w Ł. księga wieczysta KW nr (…), w której pozwani wpisani zostali, jako współwłaściciele tej nieruchomości na prawach wspólności ustawowej. Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłej w 2004 roku I. K. nie zostało przeprowadzone.

Stan faktyczny Sąd Okręgowy poczytał za niesporny, oddalając wnioski stron o dopuszczenie dowodu z zeznań świadków S. K., A. G., R. W. – K., M. S., R. G., K. G. i D. S., wskazując iż okoliczności, które miały być ich zeznaniami udowadniane, nie miały znaczenia dla rozstrzygnięcia. Oddaleniu podlegał także wniosek powoda o zwrócenie się do (…) Centrum Zdrowia w P. i Zespołu Opieki Zdrowotnej w Ł. o nadesłanie dokumentacji medycznej I. K. na okoliczność stanu jej zdrowia i przyjmowanych przez nią leków oraz o zwrócenie się do Zespołu Poradni Zdrowie w P. o nadesłanie dokumentacji medycznej I. K. na okoliczność ordynowanych jej leków, a także wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry na okoliczność, czy z uwagi na stan zdrowia w chwili zawarcia umowy darowizny I. K. była w stanie rozpoznać znaczenie swoich czynów, czy była świadoma zawarcia umowy darowizny i czy mogła z dostatecznym rozeznaniem kierować swoim postępowaniem, uznając również, że dopuszczenie tych dowodów nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia. 

Wydając powyższe orzeczenie Sąd I instancji uznał, iż uwzględnienie powództwa opartego na przepisie art. 189 k.p.c. wymaga spełnienia dwóch podstawowych przesłanek – istnienia interesu prawnego w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez wydanie wyroku ustalającego oraz istnienia, bądź nieistnienia danego stosunku prawnego bądź prawa. Obie przesłanki przy tym muszą być spełnione łącznie w dniu zamknięcia rozprawy. W przedmiotowej sprawie poza sporem pozostawał fakt, iż dla nieruchomości objętej umową darowizny, urządzona była księga wieczysta, w której jako współwłaściciele na prawach wspólności ustawowej, właśnie na podstawie tejże umowy darowizny, wpisani byli pozwani. Powód powołując się na to, iż umowa darowizny zawarta pomiędzy jego nieżyjącą już matką, a pozwanymi była nieważna w istocie chciał zatem wykazać, iż pozwani nie są współwłaścicielami na prawach ustawowych tej nieruchomości. Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz. U. z 2017 r., poz. 1007 – dalej jako: „u.k.w.h.”) w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie, albo jest dotknięte wpisem nie istniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. W przypadku zaistnienia podstaw do przyjęcia nieważności umowy przenoszącej własność na nowego nabywcę (umowa darowizny, sprzedaży, zamiany lub inna) w celu doprowadzenia do wyeliminowania skutków takiej umowy konieczne jest wytoczenie powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W takiej sytuacji roszczenie procesowe (żądanie pozwu) należało oprzeć na art. 10 u.k.w.h., albowiem powództwo w takim kształcie (o uzgodnienie treści księgi wieczystej) było dalej idące, niż oparte na treści art. 189 k.p.c.

Sąd Okręgowy stwierdził w konsekwencji, że powód nie miał interesu prawnego w wytaczaniu powództwa opartego na podstawie art. 189 k.p.c., gdyż powinien wystąpić z dalej idącym powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wykazując, iż jest następcą prawnym I. K., czego w przedmiotowym procesie także nie wykazał. W ten sposób nie tylko przesądziłby o tym, czy prawo własności nieruchomości mu przysługuje, ale zlikwidowaliby również stan niepewności, co do swego prawa. Nawet bowiem uwzględnienie jego powództwa opartego o art. 189 k.p.c. nie spowodowałoby zmiany wpisu własności w księdze wieczystej. O kosztach procesu Sąd I instancji rozstrzygnął w oparciu o art. 102 k.p.c. uznając, iż obciążanie nimi powoda, który jest rencistą osiągającym niewielkie dochody, byłoby sprzeczne z zasadą słuszności.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł powód, zaskarżając go w części oddalającej powództwo. Zarzucił naruszenie prawa procesowego, tj. art. 189 k.p.c., poprzez jego niezastosowanie i uznanie, że powód nie ma interesu prawnego do wytoczenia powództwa w oparciu o konstrukcję tego przepisu, art. 233 k.p.c., poprzez przyjęcie, że: powodowi służy inne dalej idące roszczenie przeciwko pozwanym, to jest oparte na zasadzie art. 10 ust 1 u.k.w.h., w sytuacji gdy w obecnym stanie faktycznym i prawnym takie roszczenie powodowi nie przysługuje, powód nie posiada legitymacji procesowej czynnej do występowania w niniejszej sprawie i przyjęcie, że istnieje inne dalej idące powództwo dające powodowi szerszą ochronę jego interesów, co spowodowało nierozpoznanie istoty sprawy, w przypadku stwierdzenia nieważności umowy powodowi będzie przysługiwało prawo wpisania go jako właściciela w księdze wieczystej nieruchomości objętej przedmiotowym aktem notarialnym, art. 233 w zw. z art. 217 k.p.c., poprzez bezpodstawne oddalenie wszystkich wniosków dowodowych powoda jak również pozwanego, art. 217 w zw. z art. 299 k.p.c,. poprzez brak przeprowadzenia dowodu z zeznań stron, w sytuacji, gdy w sprawie nie został zebrany jakikolwiek inny materiał dowodowy i art. 328 § 2 k.p.c. poprzez sporządzenie uzasadniania uniemożliwiającego jego merytoryczną kontrolę odwoławczą, jak również brak wyjaśnienia podstawy faktycznej zaskarżonego orzeczenia, to jest brak wyjaśnienia, na jakiej podstawie powód jest uprawniony do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa adwokackiego według norm przepisanych za postępowanie odwoławcze oświadczając, że nie zostały one uiszczone w żadnej części.

W piśmie procesowym uzupełniającym apelację powód zarzucił naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 232 k.p.c., poprzez przyjęcie, że nie wywiązał się z obowiązku udowodnienia okoliczności, z których wywodzi skutki prawne, tj. interesu prawnego w unieważnieniu umowy darowizny, podczas gdy wobec nieprzeprowadzenia postępowania dowodowego nie miał możliwości wykazać okoliczności wskazanych w pozwie, w tym także interesu prawnego, a okoliczność bycia następcą prawnym po I. K. pozostaje poza sporem; nierozpoznanie istoty sprawy w wyniku nieprzeprowadzenia postępowania dowodowego mającego na celu stwierdzenie nieważności przedmiotowej darowizny wskutek błędu wywołanego u darczyńcy podstępnie przez pozwanych, w sytuacji, gdy posiada on interes prawny w unieważnieniu ww. umowy darowizny; błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że nie miał interesu prawnego w wytoczeniu przedmiotowego powództwa, gdyż powinien wystąpić z dalej idącym powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wykazując, że jest następcą prawnym I. K., podczas gdy ustalenie nieważności spornej darowizny jest odrębnym żądaniem i daje mu możliwość dochodzenia dalszych roszczeń, jako spadkobiercy po I. K. (w tym zmiany wpisu w księdze wieczystej).

W kolejnym piśmie procesowym, datowanym na 17 maja 2017 roku, powód podniósł, że I. K. nie była uprawniona do rozporządzenia całą nieruchomością, albowiem prawa do niej przysługiwały również jej mężowi F. K.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie od powoda na jej rzecz zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym. Pozwany nie zajął stanowiska w sprawie.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie znajduje uzasadnionych podstaw.

Istotą niniejszej sprawy było rozstrzygnięcie, czy powodowi przysługuje interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy, stanowiący samodzielną przesłankę powództwa o ustalenie, o charakterze materialnoprawnym, badaną na etapie merytorycznego rozpoznania sprawy na podstawie art. 189 k.p.c. Interes prawny jest to obiektywna, czyli wywołana rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery prawnej potrzeba uzyskania przez stronę powodową wyroku odpowiedniej treści. Za przyjęciem interesu prawnego przemawiałaby możliwość dokonania wpisu w księdze wieczystej poprzedniego właściciela na podstawie prawomocnego wyroku ustalającego nieważność umowy. Jeśli powód, w oparciu o prawomocny wyrok wydany na podstawie art. 189 k.p.c. mógłby następnie uzyskać wykreślenie pozwanych w księdze wieczystej i wpisanie zbywcy, oznaczałoby, że wytaczające powództwo oparte na art. 189 k.p.c. realizuje swój interes prawny. Uznanie, że nawet doprowadzenie do unieważnienia umowy nie stworzy dla niego wystarczającej podstawy dla dokonania pożądanych z jego punktu widzenia wpisów w księdze wieczystej implikować będzie przyjęcie tezy, że w wytoczeniu niniejszego powództwa powód nie ma interesu. W konsekwencji jego oddalenie przez Sąd I instancji było zasadne.

Zgodnie z art. 31 ust. 2 u.k.w.h., wpis potrzebny do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem Sądu lub innymi odpowiednimi dokumentami. Powstaje zatem zagadnienie, czy prawomocny wyrok Sądu stwierdzający nieważność umowy przeniesienia własności nieruchomości, stanowi orzeczenie wystarczające dla usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości.

Kognicję Sądu w sprawie o ustalenie nieważności umowy wyznacza treść żądania. Przedmiotem tej sprawy jest jedynie istnienie przesłanek decydujących w świetle prawa materialnego o ważności umowy. W toku tego postępowania Sąd nie bada natomiast skutków tej nieważności dla stanu prawnego nieruchomości. Nie bada również żadnych innych ewentualnych zdarzeń, które wywierają wpływ na stan prawny nieruchomości, jak jej zbycie, nabycie prawa w wyniku zasiedzenia, spadkobrania itp. Unieważnienie umowy przenoszącej własność nieruchomości należy do zdarzeń kreujących stan prawny nieruchomości, nie prowadzi natomiast automatycznie do przywrócenia jej stanu prawnego sprzed wpisu zmiany prawa własności, dokonanego na podstawie unieważnionej umowy. Na stan ten mogą mieć bowiem wpływ inne zdarzenia, które - jak o tym była wyżej mowa - pozostają poza kognicją Sądu w postępowaniu, którego przedmiotem jest powództwo oparte na art. 189 k.p.c. Kierując się powyższymi racjami należy uznać, że orzeczeniem, o którym mowa w art. 31 ust. 2 u.k.w.h., jest tylko wyrok zapadły na podstawie art. 10 u.k.w.h. (tak też S. Rudnicki, glosa krytyczna do postanowienia SN z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 665/10, OSP 2012, z. 3). Innymi słowy, art. 31 ust. 2 u.k.w.h. pozwala na uaktualnienie treści wpisu, bez konieczności wytaczania powództwa z art. 10 u.k.w.h., ale tylko wtedy, gdy niezgodność księgi z rzeczywistym stanem prawnym zostanie wykazana na podstawie dołączonych do wniosku dokumentów, bez konieczności czynienia dodatkowych ustaleń, z mocy art. 626⁸ § 2 k.p.c. niedopuszczalnych w postępowaniu wieczystoksięgowym. W konkluzji należy stwierdzić, że wyrok ustalający nieważność umowy przenoszącej własność nieruchomości nie stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej w rozumieniu art. 626⁸ § 2 k.p.c. i art. 31 ust. 2 u.k.w.h. Eliminacja tej umowy z obrotu prawnego nie oznacza bowiem, automatycznie przywrócenia stanu prawnego nieruchomości, istniejącego przed datą dokonania wpisu, dokonanego na jej podstawie. W tej sytuacji osobie, która swoje twierdzenia wywodzi z nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta, przysługuje roszczenie z art. 10 u.k.w.h., co wyklucza istnienie po jej stronie interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy na podstawie art. 189 k.p.c. Powyższy pogląd przyjęty jest również w orzecznictwie (tak też SN w postanowieniach z dnia 5 listopada 2008 r., I CSK 169/08, nie publ., z dnia 21 kwietnia 2016 r., III CSK 223/15, nie publ., uchwale (7) z dnia 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, OSNC 2010, nr 6, poz. 84, uzasadnieniu uchwały (7) z 18 maja 2010 r., III CZP 134/09, OSNC 2010, nr 10, poz. 131), odmiennie natomiast i nietrafnie w postanowieniu z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 665/10, OSP 2012, z. 3, poz. 31 i z 20 października 2011 r., IV CSK 13/11, nie publ.). W postanowieniu z dnia 25 sierpnia 2011 roku, sygn. akt II CSK 665/10, Sąd Najwyższy uznał, że wyrok Sądu stwierdzający nieważność umowy, na podstawie której ujawniono w księdze wieczystej prawo własności nieruchomość, jest orzeczeniem wskazującym niezgodność, o której mowa w art. 31 ust. 2 u.k.w.h. i może stanowić podstawę wpisu potrzebnego dla usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości, jeżeli w chwili rozpoznania wniosku (wykreślenie dotychczasowego wpisu) rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest zgodny ze stanem wynikającym z wpisu dokonanego przed zawarciem tej umowy.

Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny w niniejszym składzie podziela pogląd przyjęty w tym nurcie orzecznictwa, który upatruje tezę o dalej idących – w porównaniu z powództwem o ustalenie – konsekwencjach i skuteczniejszej ochronie praw, jaką powód może uzyskać wytaczając powództwo oparte na art. 10 u.k.w.h., co wyłącza interes prawny w żądaniu ustalenia (np. wyroki SN z dnia 10 października 1985 r, II CR 281/85, OSNCP 1986, nr 7-8, poz. 125, z dnia 25 października 2002 r, IV CKN 1425/00, nie publ., 21 listopada 2002 r, IV CKN 1519/00, nie publ., z 5 grudnia 2002 r., III CKN 943/99, OSNC 2004, nr 3, poz. 48, z dnia 19 listopada 2004 r„ II CK 152/04, nie publ., z dnia 16 lutego 2011 r., I CSK 305/10, nie publ. i z dnia 17 lutego 2016 r., III CSK 148/15, nie publ.). Ustalenie nieważności umowy lub jej bezskuteczności staje się przesłanką rozstrzygnięcia o roszczeniu opartym na treści art. 10 u.k.w.h. Tylko w toku tego postępowania Sąd będzie mógł rozstrzygnąć o kwestiach wskazanych w piśmie z dnia 17 maja 2017 roku. Celem powództwa przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. jest wzruszenie domniemania wynikającego z art. 3 u.k.w.h., co może nastąpić w oparciu o wszelkie dowody dopuszczone w tym procesie, zważywszy, że rozpoznawane w nim żądanie zmierza do ustalenia wprost przez Sąd istnienia prawa powoda lub nieistnienia tego prawa po stronie pozwanego (tak m. in. wyroki SN z dnia 10 września 2009 r., V CSK 69/09, nie publ. i z dnia 23 lipca 2014 r., V CSK 514/13, nie publ.). Argumentacja zawarta w apelacji opierająca się na braku stwierdzenia nabycia spadku na rzecz powoda, jako argument na rzecz istnienia po jego stronie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie, również nie może się ostać. Po pierwsze, legitymowanie się postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku po matce jest konieczne zarówno dla uzyskania wpisu w księdze wieczystej (art. 6268 § 2 k.p.c.), jak i wytoczenia powództw zarówno na podstawie art. 10 u.k.w.h., jak i art. 189 k.p.c. Skoro zatem powód nie legitymuje się takim postanowieniem, tym bardziej nie może wywodzić swojego interesu prawnego w żądaniu ustalenia stanu prawnego nieruchomości. Powstaje zatem kolejne zagadnienie, czy mianowicie swój interes prawny w wytoczeniu niniejszego powództwa powód może wywodzić z innych przesłanek, niż doprowadzenie do ustalenia zgodnego z rzeczywistym stanu własności nieruchomości. Roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku powód będzie realizował wobec każdoczesnego spadkobiercy matki (art. 991 § 2 k.c.). Ustalenie stanu prawnego nieruchomości jest konieczne dla ustalenia substratu zachowku, a to może nastąpić tylko w wyniku prawomocnego wyroku, zapadłego w postępowaniu, którego przedmiotem jest żądanie oparte na art. 10 u.k.w.h. Jak o tym była wyżej mowa, unieważnienie umowy przenoszącej własność nieruchomości nie prowadzi automatycznie do przywrócenia stanu prawnego nieruchomości przed wpisem zmiany prawa własności, dokonanym na podstawie unieważnionej umowy. Na stan ten mogą mieć wpływ inne zdarzenia, które – jako tym była wyżej mowa – leżą poza kognicją Sądu w postępowaniu, którego przedmiotem jest powództwo oparte na art. 189 k.p.c. Adresatem innych roszczeń, wywodzonych z tytułu poczynienia nakładów na nieruchomość, jest i tak każdoczesny jej właściciel.

Kierując się powyższym rozumowaniem należało dojść do wniosku, że powód nie wykazał interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności przedmiotowej umowy, co skutkuje oddaleniem powództwa. W tej sytuacji dopuszczenie jakichkolwiek dowodów na okoliczność stanu zdrowia darczyńcy było bezprzedmiotowe i sprzeczne z art. 227 k.p.c. Nie okazały się zatem trafne zarzuty naruszenia wskazanych w apelacji norm prawa procesowego. Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść art. 385 k.p.c., należało oddalić apelację, o czym orzeczono w pkt 1 sentencji. (…).