Wyrok z dnia 2011-10-13 sygn. I ACa 672/10

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

WYROK SĄDU APELACYJNEGO W BIAŁYMSTOKU z dnia 13 października 2011 r. Sygn. akt I ACa 672/10

W umowach o roboty budowlane występuje częstokroć również wynagrodzenie o charakterze mieszanym, w którym ryczałt dotyczy zakresu robót ujętych w umowie, natomiast wszelkie roboty dodatkowe rozliczane są kosztorysowo. Skuteczne zastrzeżenie wynagrodzenia dodatkowego przy określaniu ryczałtu na wykonanie umowy musi obejmować wyłącznie prace niezwiązane z przedmiotem umowy lub nie mieszczące też w zakresie rzeczowym umowy o roboty budowlane.

Przewodniczący: SSA Janusz Leszek Dubij

Sędziowie: SA Małgorzata Dołęgowska (spr.), SA Elżbieta Kuczyńska

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny po rozpoznaniu w dniu 29 września 2011 r. w Białymstoku na rozprawie sprawy z powództwa „I. B.” S.A. w B. przeciwko „Przedsiębiorstwo Komunalne” Spółce z o.o. w C. B. o zapłatę na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 26 października 2010 r. sygn. akt VII GC 55/10

I. zmienia zaskarżony wyrok w pkt I i II w ten sposób, że:

a. zasądza od pozwanego „Przedsiębiorstwa Komunalnego” Spółki z o.o. w C. B. na rzecz powoda „I. B.” S.A. w B. kwotę 55.687,12 (pięćdziesiąt pięć tysięcy sześćset osiemdziesiąt siedem 12/100) zł z ustawowymi odsetkami od dnia 13 marca 2010 r. do dnia zapłaty;

b. oddala powództwo w pozostałej części;

c. zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 2.891,25 zł tytułem zwrotu kosztów procesu;

II. oddala apelację w pozostałej części;

III. zasądza od powoda na rzecz pozwanego 1256,71 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za drugą instancję.

UZASADNIENIE

I. B. Spółka Akcyjna w B. wnosił o zasadzenie od „Przedsiębiorstwa Komunalnego” w C. B. Spółki z ograniczoną z odpowiedzialnością w C. B. kwoty 497.801 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 5 marca 2010 r. i kosztami procesu tytułem wynagrodzenia za roboty dodatkowe, które wykonał ponad zakres rzeczowy wiążącej strony umowy o roboty budowlane z dnia 24 lipca 2009 r.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, podnosząc, że strony, za wykonanie określonego w umowie obiektu budowlanego, uzgodniły wynagrodzenie o charakterze ryczałtowym, w związku z czym nie może ono ulec podwyższeniu, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

Sąd Okręgowy Sąd Gospodarczy w Białymstoku wyrokiem z 26 października 2010 r. oddalił powództwo i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 7.217 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd I instancji ustalił, że pozwany ogłosił przetarg nieograniczony na roboty budowlane polegające na wzniesieniu wiaty magazynowej do składowania biomasy. W postępowaniu tym swoją ofertę złożył powód, zobowiązując się wykonać przedmiot zamówienia za kwotę 1.201.228,64 zł netto. Przetarg został unieważniony, ale pozwany, pismem z 9 czerwca 2009 r., zaproponował powodowi przystąpienie do dalszych negocjacji odnośnie przedmiotowego zamówienia. Zostały one przeprowadzone 30 czerwca 2009 r., a ich wynikiem było uzgodnienie ostatecznej ceny za wykonanie obiektu wiaty na kwotę 1.116.000 zł netto, będącą pomniejszeniem ceny ofertowej o rabat w wysokości 85.228,64 zł.

W dniu 24 lipca 2009 r. strony podpisały umowę na wykonanie wiaty do składowania biomasy. Powód zobowiązał się do wykonania przedmiotu zamówienia zgodnie z projektem budowlanym, w terminie do 15 grudnia 2009 r. Strony ustaliły wynagrodzenie wykonawcy za wykonanie zamówienia zgodnie z książką przedmiarów, stanowiącą załącznik do umowy, na kwotę 1.116.000 zł netto (1.361.520 zł brutto). Wykonawca zagwarantował natomiast stałość ceny za wymienione prace (§ 3 pkt 2 umowy). Strony uzgodniły też, że wartość ewentualnych robót dodatkowych zostanie rozliczona w oparciu o obowiązujące KNR-y i kalkulacje indywidualne, na podstawie czynników cenotwórczych obustronnie uzgodnionych (§ 3 pkt 3 umowy). W § 3 pkt 5 umowy wskazano, że podstawą wystawienia faktury końcowej będzie sporządzony przez wykonawcę kosztorys powykonawczy, sprawdzony przez inspektora nadzoru i zatwierdzony przez zamawiającego oraz końcowy protokół odbioru przedmiotu zamówienia.

Na spotkaniu w dniu 22 września 2009 r. przedstawiciele powoda zgłosili pozwanemu, iż istnieją rozbieżności pomiędzy książką przedmiaru, a dokumentacją techniczną, przede wszystkim w zakresie ilości zużywanej stali konstrukcyjnej oraz rozmiaru robót ziemnych i rozbiórkowych. W piśmie z 30 września 2009 r.  poniesione na realizację przedsięwzięcia. Podkreślił w nim, że wartość umowy określona została na podstawie książki przedmiaru, która wskazywała wagę konstrukcji stalowej na 85.094,70 kg, natomiast z przekazanej dokumentacji projektowej wynika, że rzeczywista waga tej konstrukcji wynosi 116.187,80 kg. Ponadto wskazał, że wykonał jeszcze inne roboty dodatkowe, które również nie były ujęte w przedmiarze, a ich wykonanie okazało się niezbędne do zrealizowania umowy. Wniósł o podwyższenie wynagrodzenia, poprzez uwzględnienie wartości dodatkowych prac oraz materiałów niezbędnych do realizacji przedmiotu umowy. Pozwany nie wyraził zgody na podwyższenie wynagrodzenia, wskazując, że ma ono charakter ryczałtowy.

Odbiór końcowy robót został przeprowadzony w dniu 22 grudnia 2009 r. Z czynności tej sporządzono protokół, z którego wynika, że przedmiot odbioru został wykonany zgodnie z dostarczoną przez zamawiającego dokumentacją projektową, przepisami techniczno-budowlanymi oraz obowiązującymi normami. Odstępstwa od dokumentacji technicznej wykazane zostały w dokumentacji powykonawczej oraz w zapisach w dzienniku budowy. W protokole zawarto też stwierdzenie, że wartość robót wynosi 1.116.000 zł.

W dniu 16 grudnia 2010 r. powód doręczył pozwanemu dokument oznaczony jako „Rozliczenie zakresu robót zgodnie z umową nr I/l/ZEC/2009 z dnia 24.07.2009 r.”, który zawierał zestawienie prac określonych według przedmiaru robót oraz zakres prac faktycznie wykonanych. W rozliczeniu tym powód wskazał, że ogólna wysokość jego wynagrodzenia powinna wynosić 1.406.071,19 zł po uwzględnieniu rabatu udzielonego pozwanemu przy zawarciu umowy. (…)

W dniu 2 lutego 2010 r. wpłynęła do pozwanego faktura nr 011/5068/2010 z dnia 28 stycznia 2010 r., w której została wskazana przez powoda kwota 402.405,74 zł jako należność z tytułu robót dodatkowych według załączonego protokołu oraz faktura VAT nr 012/5068/2010, w której wskazano kwotę 95.394,96 zł jako należność z tytułu robót dodatkowych nie ujętych w przedmiarze do umowy.

Sąd I instancji zważył, że wynagrodzenie ustalone w umowie ma charakter ryczałtowy, w związku z czym wykonawca nie może żądać jego podwyższenia, a tym bardziej, że rzeczywisty rozmiar robót był możliwy do przewidzenia przy dołożeniu przez niego należytej staranności. Sąd podkreślił, że powód jest profesjonalistą w zakresie branży budowlanej, a zatem mógł i powinien, w oparciu nie tylko o analizę książki przedmiaru, ale również porównując jej zapisy z dokumentacją projektową ustalić, że poszczególne dane np. co do zużycia stali bądź rozmiaru prac ziemnych, zawarte w książce przedmiaru, są zaniżone. Sąd wskazał, że podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego może nastąpić jedynie przy spełnieniu warunków zawartych w stosowanym, do umowy o roboty budowlane, na zasadzie analogii art. 632 § 2 k.c., tj. w sytuacji, gdy wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą. Opisana sytuacja nie występowała w rozpoznawanym przypadku. (…)

Z przytoczonych względów, powództwo zostało oddalone.

O kosztach orzeczono zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu.

Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości. (…)

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja była zasadna częściowo.

Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych, które Sąd Apelacyjny przyjmuje jako własne.

Sąd Apelacyjny w całości aprobuje również stanowisko i argumentację Sądu Okręgowego odnośnie charakteru wynagrodzenia określonego w łączącej strony umowie. Mając na uwadze zarzuty apelacji koncentrujące się wokół tego zagadnienia oraz zważywszy na jego decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, zasadnym było poczynienie szerszych rozważań w tym przedmiocie.

W umowach o roboty budowlane, podobnie jak w umowach o dzieło stosuje się zasadniczo dwa rodzaje wynagrodzenia: wynagrodzenie ryczałtowe i kosztorysowe. Wynagrodzenie ryczałtowe polega na jednoznacznym uzgodnieniu, z góry przy zawieraniu umowy, sztywnej kwoty tytułem ostatecznie skonkretyzowanej należności za całość dzieła (robót budowlanych), bez podziału na poszczególne składniki wynagrodzenia. Stąd, jeżeli strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiarów lub kosztów prac (por. R. Szostak, „Wynagrodzenie za roboty budowlane”, Zamówienia Publiczne Doradca, 2007/2, s. 9-19 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z 29 września 2009 r., III CZP 41/09, OSNC 2010/3/33, w której dopuszczono do stosowania na gruncie umów o roboty budowlane, na zasadzie analogii, przepisy regulujące wynagrodzenie za wykonanie umowy o dzieło). Jak wskazał Sąd Najwyższy, ryczałt polega na umówieniu z góry wysokości wynagrodzenia w kwocie absolutnej, przy wyraźnej lub dorozumianej zgodzie stron, że wykonawca nie będzie domagał się wynagrodzenia wyższego (por. wyrok z 20 listopada 1998 r., II CRN 913/97). Przyjęcie wynagrodzenia ryczałtowego oznacza, że ocena rozmiaru, a co za tym idzie kosztów robot należy do wykonawcy i stanowi jego ryzyko. Wynagrodzenie kosztorysowe określane jest natomiast na podstawie kosztorysu będącego zestawieniem planowanych prac i przewidywanych kosztów jednostkowych tych prac. Wynagrodzenie kosztorysowe (konkretna kwota wynagrodzenia) ustalane jest de facto dopiero na podstawie kosztorysu wykonawczego, a więc po zakończeniu i odbiorze robót zleconych w umowie (por. R. Szostak, „Wynagrodzenie ...”, a także A. Mirska, „Kształtowanie wynagrodzenia w umowach o roboty budowane w zamówieniach publicznych”, Kwartalnik PZP, Nr 1 (20)/2009 s. 32-50). W praktyce obrotu gospodarczego w umowach o roboty budowlane występuje częstokroć również wynagrodzenie o charakterze mieszanym, w którym ryczałt dotyczy zakresu robót ujętego w umowie, natomiast wszelkie roboty dodatkowe rozliczane są kosztorysowo. Trzeba przy tym mieć na względzie, że ryczałtowa formuła wynagrodzenia sprzeciwia się rozliczaniu tzw. prac dodatkowych, ponieważ uzgodniony ekwiwalent należy się za cały, zarówno znany, jak i nieznany dokładnie od początku przedmiot zamówienia; zamiast zaś rzekomego problemu prac dodatkowych występuje przeważnie niedokładny opis przedmiotu zamówienia (por. R. Szostak, „Wynagrodzenie ...”). Skuteczne zatem zastrzeżone wynagrodzenie dodatkowe przy określeniu ryczałtu za wykonanie umowy, musi obejmować wyłącznie prace niezwiązane z przedmiotem umowy lub nie mieszczące się w zakresie rzeczowym umowy o roboty budowlane.

Przy kwalifikacji wynagrodzenia określonego w umowie stron, nie można abstrahować od tego, w jaki sposób doszło do jej zwarcia. Obligują do tego m.in. dyrektywy wykładni oświadczeń woli (art. 65 k.c.). Mianowicie, szczegółowa oferta wykonawcy została złożona w trakcie postępowania przetargowego, prowadzonego w oparciu o przepisy Prawa zamówień publicznych.

Jak wynika z protokołu z dnia 30 czerwca 2009 r., dalsze negocjacje, po unieważnieniu procedury przetargowej, sprowadzały się wyłącznie do ustalenia wysokości wynagrodzenia umownego, ostatecznie obniżonej w stosunku do kwoty wynagrodzenia zawartego w ofercie przetargowej o rabat w wysokości 85.228,64 zł. Zatem, mimo że umowa z dnia 24 lipca 2009 r. nie została zawarta po wyłonieniu oferenta w trybie przetargu, dokumentacja złożona w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, wobec braku jej późniejszego uzupełnienia, ma istotne znaczenie dla ustalenia charakteru przyjętego przez strony wynagrodzenia. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, w obrocie prywatnym wynagrodzenie ryczałtowe jest określane z góry i nie opiera się na żadnym kosztorysie, czy też przedmiarze robót. Zważywszy jednak, że ustalenie ryczałtu, zależy od znajomości zakresu dzieła (robót budowlanych), ryczałt jest zawsze wynikiem kalkulacji przeprowadzonej w oparciu o dokumentację projektową dzieła (robót budowlanych). Ze względu na to pomiędzy wstępną kalkulacją ryczałtu a kosztorysem ofertowym nie ma w zasadzie żadnych różnic. Zachodzą one dopiero na etapie realizacji umowy i sprowadzają się przede wszystkim do niedopuszczalności zmian wynagrodzenia ryczałtowego. Na płaszczyźnie zamówień publicznych szacowanie wynagrodzenia na podstawie dokumentacji projektowej oraz innych materiałów wymienionych w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfi kacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno – użytkowego (Dz.U. Nr 202, poz. 2072), jest w zasadzie regułą, wynikającą ze specyfi ki tego trybu wyłaniania kontrahenta do zawarcia umowy na realizację dzieła lub robót budowlanych (por. R. Szostak, „Wynagrodzenie ...”, A. Mirska, „Kształtowanie ...”). Dołączenie do umowy dokumentacji wskazującej na sposób wyliczenia wynagrodzenia ofertowego (w szczególności kosztorysu ofertowego), nie wpływa jednak na określony w umowie rodzaj wynagrodzenia, które nadal zachowuje formę ryczałtu. W takich wypadkach, celem przedstawiania tego rodzaju dokumentacji jest jedynie merytoryczne uzasadnienie oferowanej przez wykonawców kwoty wynagrodzenia, ułatwiające w dalszej kolejności ustalenie, czy oferowana cena nie jest za wysoka oraz określenie zakresu robót, do których wykonania obowiązany jest wykonawca w ramach oferowanego wynagrodzenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego z 6 marca 2001 r., I ACa 1147/00, Pr. Gosp. 2002/6/56 oraz orzeczenie Krajowej Izby Odwoławczej przy Prezesie UZP z 15 stycznia 2008 r., KIO/UZP 65,07, Lex nr 393557).

W stanie faktycznym niniejszej sprawy należy zwrócić uwagę, że w Specyfi - kacji Istotnych Warunków Zamówienia (dalej: SIWZ), w części dotyczącej opisu przygotowania oferty, wskazano, że cena oferty musi być podana w złotych cyfrowo i słownie (k. 17). W załączeniu do SIWZ przedstawiono formularz ofertowy, z którego treści wynika, że wykonawca (oferent) został zobowiązany do podania w ofercie kwoty netto oraz wartości podatku VAT. A contrario z treści dokumentacji przetargowej nie wynika, aby cena oferty miała być podana na podstawie przedmiaru robót i poprzez sporządzenie kosztorysu ofertowego metodą kalkulacji uproszczonej, bądź szczegółowej. Wysokość wynagrodzenia nie miała być również podana w formie cen jednostkowych za poszczególne prace i materiały. W formularzu ofertowym powód wstawił kwotę 1.201.228,64 zł (netto) oraz 264.270,30 zł podatku VAT (k. 28, 107). Powyższa kwota została wpisana w oparciu o kosztorys ofertowy (k. 45-47). Podczas rozmów po unieważnieniu przetargu negocjowana była wyłącznie cena, ustalona ostatecznie przez Pawła Ś. na kwotę 1.116.000 zł. Następnie w umowie z 24 lipca 2009 r. strony ustaliły wynagrodzenie, które było równe cenie ofertowej, pomniejszonej o udzielony w toku negocjacji rabat. Nadto wykonawca zagwarantował stałość wynagrodzenia. W § 3 ust. 1 umowy strony wskazały co prawda, że wynagrodzenie jest ustalone za wykonanie zakresu zamówienia zgodnego z książką przedmiarów, stanowiącą załącznik do umowy, ale jednocześnie określiły, że jest to wynagrodzenie w kwocie uzgodnionej w trakcie negocjacji.

W świetle powyższych rozważań należało uznać, że w zakresie robót ujętych w umowie (dokumentacji projektowej i specyfi kacjach wykonawczych) ustalono wynagrodzenie ryczałtowe. Jednocześnie przewidziano, że wszelkie roboty dodatkowe (w rozumieniu, o którym mowa powyżej) rozliczane będą oddzielnie.

Mając na uwadze charakter ustalonego wynagrodzenia, w ramach robót dodatkowych, o którym mowa w § 3 pkt 3 umowy, nie można było rozliczyć robót związanych z montażem wiązarów stalowych, określonych w pkt VI ppkt 35 księgi przedmiarów. Nie ulega wątpliwości, że wskazana w nim łączna masa konstrukcji stalowej, którą wykonawca zobowiązany był zamówić, została określona na 8.568,10 kg (kolumna „razem” – /4.288,3 + 4.279,8/). Bezsporne jest natomiast, że montaż konstrukcji stalowej miał obejmować 9 wiązarów o masie 4.288,3 kg każdy oraz jeden wiązar o masie 4.279,8 kg. Obliczenie wynagrodzenia przez powoda, które uwzględniało masę 8.568,10 kg oraz jednostkową cenę stali było zatem ewidentnie wynikiem błędu rachunkowego, bowiem łączna masa stali miała wynosić 42.892,5 kg. Powyższe wynika z dokumentacji projektowej oraz z zeznań Pawła O., Zdzisława B., Tomasza P. oraz Pawła Ś. W tym zakresie podzielić jednak trzeba argumentację Sądu I instancji, wskazującego na obowiązek wykonawcy ustalenia wynagrodzenia w oparciu o wnikliwą analizę dokumentacji projektowej, na podstawie której miał być wykonany przedmiot umowy. Należy wskazać, że przedmiar robót, na podstawie którego wykonawca ustalił swoje wynagrodzenie, jest opracowaniem wtórnym w stosunku do projektu i specyfi kacji technicznych robót i to nie on determinuje zakres prac objętych przedmiotem zamówienia. Zawarte w przedmiarze robót zestawienia mają zobrazować jedynie skalę robót budowlanych, wobec czego należy przypisać mu wyłącznie charakter dokumentu pomocniczego. Wskazuje się wprawdzie, że przedmiar robót ma pomóc wykonawcom w oszacowaniu kosztów inwestycji, jednak nie jest jego rolą wyszczególnienie materiałów i prac, które składają się na zamówienie (por. orzeczenia Krajowej Izby Odwoławczej przy Prezesie UZP z 20 października 2008 r., KIO/UZP 1077/08, Lex nr 466648, z 30 lipca 2009 r., KIO/UZP 921/09, Lex nr 511891 oraz z 28 lipca 2010 r. KIO/UZP 1491/10, Lex nr 616888). Różnica w wysokości wynagrodzenia wykonawcy wynikała z błędnie podanej ilości materiałów (wiązarów stalowych), która powinna być zweryfi kowana na podstawie dokumentacji projektowej. (…)

Mając zatem na uwadze powyższe oraz to, że montaż konstrukcji stalowej był przedmiotem zamówienia, koszty związane z zakupem stali nie mogły zostać rozliczone w ramach robót dodatkowych, bowiem montaż wiązarów był objęty wynagrodzeniem ryczałtowym. (…)

Do odrębnej kategorii – robót dodatkowych nie ujętych w przedmiarze, powód zaliczył roboty szczegółowo opisane w zestawieniu z 14 stycznia 2010 r. Spośród nich, jak trafnie wskazał Sąd I instancji, w ramach „robót dodatkowych”, o których mowa w § 3 pkt 3 umowy, mogły być rozliczone wyłącznie prace wymienione w piśmie pozwanego z 22 grudnia 2009 r., co do których sam pozwany przyznał, że były one robotami dodatkowymi. Do robót tych należą prace związane z dodatkowym zagęszczeniem gruntu pod stropy fundamentowe oraz z wykonaniem wykopów pod otwory na słupy fundamentowe, na których konieczność w trakcie budowy wskazał projektant wiaty, a także prace związane z dodatkowym montażem 23 sztuk rygli, wykonanym na polecenie inwestora. (…)

Zważywszy, że wskazane wyżej dodatkowe prace zostały faktycznie wykonane, a co do ich jakości zastrzeżenia nie zostały wniesione, nie można odmówić powodowi prawa do uzyskania za nie wynagrodzenia, chociażby tryb zgłoszenia tych prac, określony w umowie nie został dochowany. (…)

Z uwagi na powyższe, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., orzeczono jak w punkcie I tir. pierwszy wyroku. (…)