Postanowienie z dnia 1997-09-09 sygn. I CKU 13/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKU 13/97  

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 9 września 1997 r.  

Przewodniczący: Sędzia SN M. Sychowicz

Sędziowie SN: B. Myszka (spraw.), Z. Strus

Przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej: W. Bryndy

Sąd Najwyższy Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 9 września 1997 r. na rozprawie sprawy z wniosku G.L. z udziałem J.K., P.K., E.S., M.P., J.K., Z.K. i S.K.

о dział spadku po W.K. i zniesienie współwłasności na skutek kasacji Ministra Sprawiedliwości nr S/C V С 530/55/94 od postanowienia Sądu Rejonowego w О. z dnia 4 grudnia 1991 r. sygn. akt (...)

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie, znieść postępowanie przed Sądem Rejonowym w О. i przekazać sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

W dniu 1 grudnia 1986 r. G.L. wystąpiła do Sądu Rejonowego w O. z wnioskiem o dział spadku po swoim ojcu W.K. twierdząc, że zgodnie z prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego w O. z dnia 24 kwietnia 1986 r. Sygn. akt Ns (...)/85 spadek po W.K., zmarłym w dniu 27 kwietnia 1985 r. w O. i tam ostatnio zamieszkałym, na podstawie ustawy nabyli: żona J.K. w 1/4 części oraz dzieci: М.P., J.K., Z.K., G.L., P.K. i E.K. w 3/24 częściach każde, natomiast wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, na podstawie ustawy, dziedziczą: żona J.K. w 1/4 części oraz dzieci: J.K., Z.K., P.K., i E.K. w 3/16 częściach każde z nich. Wnioskodawczyni przytoczyła ponadto, że spadkodawca zawierał dwukrotnie małżeństwo; po raz pierwszy w dniu 14 kwietnia 1940 r. z S.C. obecnie K., a po raz drugi w dniu 16 lutego 1985 r. z J.K., obecnie K. Z pierwszego małżeństwa, które zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem Sądu Powiatowego w O. z dnia 19 marca 1975 r. Sygn. С (...)/75, pochodzą: M.P., J.K., Z.K., oraz G.L., natomiast z drugiego - E.K. urodz. 10 grudnia 1975 i P.K. urodz. 29 sierpnia 1979 r.

Postępowanie przed Sądem Rejonowym toczyło się, na skutek wniosku G.L., początkowo jedynie z udziałem spadkobierców W.K. Postanowieniem z dnia 22 kwietnia 1987 r. Sąd Rejonowy - w związku z wnioskiem uczestniczki postępowania J.K. o dokonanie w toczącym się postępowaniu także zniesienia współwłasności - wezwał do wzięcia udziału w sprawie S.K. (k. 84).

Małoletnich uczestników postępowania: E.K. oraz P.K. reprezentowała przed Sądem Rejonowym ich matka J.K.

Na rozprawie w dniu 4 grudnia 1991 r. uczestnicy postępowania zawarli przed Sądem Rejonowym ugodę następującej treści: Strony zgodnie ustalają, że w skład spadku po W.K. wchodzi nakład w postaci połowy wartości budynku położonego w О. przy ul. K., na działce oznaczonej nr 3124 o pow. 0.75.43 ha, która stanowi majątek odrębny S.K., udział we współwłasności działki położonej w O. przy ul. Ż., oznaczonej nr 2020 o pow. 0.2117 ha, zabudowanej domem drewnianym, oficyną, piekarnią i budynkami gospodarczymi, gospodarstwo rolne położone we wsi Z. o pow. 4.98 ha, składające się z działek ornych nr 23 i 26 oraz gospodarstwo rolne położone we wsi C. o pow. 34.44 ha, składające się z działek ornych nr 75 i 324, zabudowanej dwoma budynkami gospodarczymi. Strony zgodnie dokonują działu spadku i zniesienia współwłasności w ten sposób, że 1/2 nakładu w postaci połowy wartości budynku mieszkalnego położonego w O. przy ul. K. na działce nr 3124, stanowiącej majątek odrębny S.K., przyznają na jej wyłączną własność. Działkę nr 2020 o pow. 0.2117 ha, położoną w O. przy ul. Ż., zabudowaną domem drewnianym, oficyną, piekarnią i budynkami gospodarczymi przyznają na współwłasność po 1/2 na rzecz G.L. i M.P. Gospodarstwo rolne położone we wsi Z. przyznają na wyłączną własność J.K. Podziału gospodarstwa rolnego położonego we wsi C. strony dokonują zgodnie z treścią opinii wydanej przez biegłego S.M., przyjętej do Państwowego Zasobu Geodezyjnego w O. za nr (...) stanowiącej integralną część ugody w ten sposób, iż działkę 324/1 o pow. 13.94 ha i działkę nr 75 o pow. 7.91 ha przyznają na wyłączną własność J.K. wraz ze znajdującymi się na działce 324/1 budynkami gospodarczymi, natomiast działkę 324/2 o pow. 12.59 ha przyznają na współwłasność po 1/2 J.K. i Z.K., z tym że J.K. i Z.K. ustanawiają na rzecz G.L. i M.P. prawo pierwokupu wymienionej nieruchomości. Wydanie przyznanych stronom nieruchomości następuje w dniu dzisiejszym. Strony ustalają wartość przedmiotu sporu na kwotę 400.000.000 zł, a wpis ostateczny na kwotę 6.400.000 zł, z tym że J.K. zobowiązana będzie uiścić na rzecz Skarbu Państwa kwotę 3.200.000 zł, natomiast G.L., M.P., J.K. i Z.K. - po 800.000 zł każdy.

Wobec zawarcia ugody o przytoczonej treści Sąd Rejonowy w O. postanowieniem z dnia 4 grudnia 1991 r. umorzył postępowanie. Postanowienie to uprawomocniło się bez zaskarżenia w trybie zwykłym. Uzasadnienie postanowienia nie było sporządzone.

W dniu 22 stycznia 1997 r. Minister Sprawiedliwości wniósł od wymienionego postanowienia kasację, w której - zarzucając rażące naruszenie przepisów art. 355 § 1 k.p.c. w związku z art. 203 § 4 i 223 k.p.c. oraz art. 98 § 2 i 3, art. 99 i art. 101 § 2 k.r.o., a nadto naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej - zgłosił wniosek o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja została wniesiona w trybie art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189). Powinna ona zatem być oparta na podstawach, które były przewidziane dla rewizji nadzwyczajnej, a także - uwzględniać przewidziane dla tej rewizji terminy (art. 417 § 1 i art. 421 § 2 k.p.c. sprzed dnia 1 lipca 1996 r.). Kasacja Ministra Sprawiedliwości w przedmiotowej sprawie odpowiada przytoczonym wymaganiom i zasługuje na uwzględnienie.

Jak trafnie zauważa skarżący, w toku postępowania w przedmiotowej sprawie, w tym także w dacie zawierania ugody, uczestnicy: P.K. i E.K. (obecnie zamężna S.) powołani do spadku po W.K., byli małoletni, przy czym reprezentowała ich przed Sądem Rejonowym matka J.K., która również dziedziczyła spadek po wymienionym spadkodawcy. Stosownie do przepisów § 2 art. 98 k.r.o. żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka: 1) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską, jak i 2) przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania. Przytoczone przepisy stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem (art. 98 § 3 k.r.o.). Jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). W sytuacjach wskazanych w art. 98 § 2 i 3 k.r.o. sąd rozpoznający sprawę jest obowiązany zwrócić się do sądu opiekuńczego o ustanowienie dla strony niemającej zdolności procesowej kuratora (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1966 r. II CZ 117/66, OSNCP 1967 z. 2, poz. 40). Regułą przy tym jest, że powinno się ustanowić tylu kuratorów, ile dzieci ma być reprezentowanych. W postępowaniu nieprocesowym wyłączenie reprezentacji rodziców należy ocenić ad casum i przyjmować je wtedy, gdy istnieje możliwość choćby nawet teoretycznej sprzeczności interesów. Nie ulega wątpliwości, że w przedmiotowej sprawie - przede wszystkim z uwagi na potrzebę ustalenia składu spadku ulegającego podziałowi mogła występować między małoletnimi uczestnikami postepowania a ich matką J.K. - sprzeczność interesów. Istniała także możliwość sprzeczności interesów między małoletnimi uczestnikami postepowania. Trafny jest zatem pogląd skarżącego wyrażony w kasacji, że ustawowe przedstawicielstwo J.K. było wyłączone. Ponieważ Sąd Rejonowy - z rażącym naruszeniem przepisów art. 98 § 2 i 3 oraz 99 k.r.o., a także art. 70 § 1 zd. drugie k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. - wszczął i kontynuował postępowanie z udziałem małoletnich uczestników postępowania reprezentowanych przez matkę J.K., której ustawowe przedstawicielstwo było wyłączone, z tego już tylko względu postępowanie w sprawie jest dotknięte nieważnością. Małoletni uczestnicy, niemający zdolności procesowej (art. 65 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), pozbawieni byli bowiem przedstawiciela ustawowego (art. 369 pkt 2 k.p.c. sprzed 1 lipca 1996 r.).

Odrębnego omówienia wymaga zawarcie w imieniu małoletnich uczestników postępowania ugody sądowej, która jest czynnością procesową o charakterze dyspozycyjnym, a jednocześnie czynnością materialnoprawną. Zawarcie ugody sądowej skutkuje powstaniem zarzutu sprawy ugodzonej. Nie ulega wątpliwości, że czynności dyspozycyjne podejmowane w postepowaniu sądowym w imieniu małoletniego dziecka, takie jak zawarcie ugody w sprawach wykraczających poza bieżącą administrację jego majątkiem, a więc m.in. w sprawie o dział spadku czy zniesienie współwłasności, należą do kategorii czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu w rozumieniu art. 101 § 3 k.r.o. Akty takie wymagają zatem - nawet w sytuacji, gdy ustawowe przedstawicielstwo rodziców nie jest wyłączone - zezwolenia sądu opiekuńczego. Czynność prawna dotycząca majątku małoletniego, dokonana przez przedstawiciela ustawowego bez uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego jest nieważna i nie może być konwalidowana. Wyjątek dotyczy jedynie szczególnych sytuacji, takich np. jak nabycie na rzecz małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiązań na rzecz darczyńcy lub osób trzecich (por. w szczególności: uchwałę Całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1961 r. I CO 16/61, OSNCP 1963 z. 9, poz. 187; uchwałę Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1977 r. III CZP 73/76, OSNCP 1978 z. 2, poz. 19). Sytuacja taka nie występowała jednak w przedmiotowej sprawie.

Sąd Rejonowy zatem dopuścił do zawarcia przez uczestników postępowania ugody sądowej z rażącym naruszeniem nie tylko przepisów art. 98 § 2 i 3 k.r.o., lecz także art. 101 § 3 k.r.o. Konsekwencją naruszenia wymienionych przepisów jest nieważność ugody jako czynności materialnoprawnej.

Podkreślenia wymaga okoliczność, że w ugodzie, zawartej w postępowaniu dotkniętym nieważnością, małoletni uczestnicy postępowania, dziedziczący spadek po ojcu W.K. na zasadach ogólnych w 3/24 częściach, a wchodzące w skład tego spadku gospodarstwo rolne - w 3/16 częściach każdy, nie otrzymali żadnej części spadku w naturze ani spłaty stanowiącej równowartość ich udziałów. Naruszone zostały zatem ich interesy majątkowe.

Rację ma skarżący wywodząc, że zaskarżone postanowienie, wydane z rażącym naruszeniem przepisów art. 223 § 2 k.p.c. w związku z art. 203 § 4 k.p.c. w brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 1996 r. oraz art. 355 § 1 k.p.c., a nadto w warunkach nieważności postępowania (art. 369 pkt 2 k.p.c. sprzed 1 lipca 1996 r.), narusza także interes Rzeczypospolitej Polskiej. U podłoża przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego bowiem leży dobro małoletniego dziecka i ochrona jego majątkowych interesów. Wartości te zostały natomiast w przedmiotowej sprawie naruszone. Oceny powyższej nie może zmieniać stwierdzenie uczestniczki J.K., iż działki nr 324/1 o pow. 13.94 ha oraz nr 75 o pow. 7.91 ha przypadły w istocie spadkobiercom wywodzącym się z drugiego małżeństwa W.K., czyli wymienionej uczestniczce oraz jej dzieciom: Е. obecnie zamężnej S. i Р.K., jak i deklarowana przez tę uczestniczkę gotowość "dopełnienia formalności" związanych z ujawnieniem córki Е. jako współwłaścicielki "w odpowiedniej części" lub uiszczenia stosownej spłaty. Czynności tych bowiem J.K. - jak dotąd - nie dokonała z uwagi na złe stosunki z córką; poza tym ich dopełnienie, w tym także w odniesieniu do syna Р. nie może być uzależnione jedynie od woli samej uczestniczki postępowania.

W tym stanie rzeczy należy uznać, że wzgląd na dobro i ochronę interesów majątkowych małoletnich uczestników postępowania jest donioślejszy od wagi, jaką Państwo przywiązuje do stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych.

Dlatego też Sąd Najwyższy na podstawie art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 189) oraz art. 393¹³ § 1 i 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 393¹⁹ oraz art. 13 § 2 k.p.c., a także w związku z art. 11 ust. 1 powołanej ustawy z dnia 1 marca 1996 r. uchylił zaskarżone postanowienie, zniósł postępowanie przed Sądem Rejonowym w О. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania, postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego po myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 393¹⁹ k.p.c.