Wyrok z dnia 2009-02-26 sygn. II AKa 36/09

Numer BOS: 2220549
Data orzeczenia: 2009-02-26
Rodzaj organu orzekającego: Sąd powszechny

Najważniejsze fragmenty orzeczenia w Standardach:

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 26 lutego 2009 r. (sygn. akt II AKa 36/09)

Jeżeli w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., w wyniku działań polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych, nawet bez przeprowadzenia postępowania zakończonego orzeczeniem, pozbawiono życia lub wolności osobę represjonowaną za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, to osobie tej lub jej następcom prawnym przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie art. 11 ust. 2 w zw. z art. 8 ust. 1 oraz art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami).

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu po rozpoznaniu w dniu 26 lutego 2009 r. sprawy z wniosku Danuty C.o odszkodowanie i zadośćuczynienie za opór przeciwko kolektywizacji i obowiązkowym dostawom z powodu apelacji wniesionej przez wnioskodawczynię od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 17 listopada 2008 r. sygn. akt III Ko 91/08: uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w S.

U z a s a d n i e n i e

Pismem z dnia 28 grudnia 2007 r. wnioskodawczyni Danuta C. zwróciła się do Sądu Okręgowego w B. o wydanie – na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego – orzeczenia o unieważnieniu aktu notarialnego z dnia 17 kwietnia 1958 r. zawartego w Państwowym Biurze Notarialnym w K. (Repertorium A, numer 848/58) o zrzeczeniu się przez jej ojca – Tadeusza N., gospodarstwa rolnego o obszarze 11 hektarów 66 arów, a także domu mieszkalnego i zabudowań gospodarczych w Starym G. nr 88 (k.2-3 akt sprawy).

W uzasadnieniu swojego wniosku, Danuta C. stwierdziła, że w 1946 r. jej ojciec – Tadeusz N. przejął od Obwodowego Urzędu Likwidacyjnego w B. poniemieckie gospodarstwo rolne z Prostej Wsi (późniejszy Stary G.), jednak urzędnicy Powiatowego Zarządu Rolnictwa w B. uznali go za kułaka i nakazali dostarczanie dużego kontyngentu zbóż, ziemniaków, mleka, jałówek i jagniąt, czemu nie mógł sprostać mimo ciężkiej pracy. Spowodowało to szykany ze strony władz, które uważały, że Tadeusz N. ukrywa plony i inwentarz. Szykany te wyrażały się: niezapowiedzianymi kontrolami gospodarstwa, często w nocy, wielokrotnymi wezwaniami do organów administracji celem złożenia wyjaśnień o powody opóźnienia dostaw kontyngentu, groźbami postępowania sądowego i propozycjami wstąpienia do „kołchozu”, którym Tadeusz N. odmawiał.

Ponadto wnioskodawczyni podała, że latem 1957 r. podczas nocnej kontroli gospodarstwa urzędnicy Powiatowego Zarządu Rolnictwa przymusowo odebrali kontyngent cieląt i jagniąt oraz zażądali natychmiastowego zżęcia jeszcze zielonego zboża. Kiedy Tadeusz N. odmówił dostarczeniu niedojrzałego zboża i protestował przeciwko rekwizycji, został zatrzymany przez milicję i osadzony w areszcie, a także zagrożono mu wszczęciem postępowania karnego, jeżeli nie odda gospodarstwa Skarbowi Państwa.

Następnie Kierownik Powiatowego Zarządu Rolnictwa polecił Tadeuszowi N. złożyć wniosek o przejęcie posiadanego przez niego gospodarstwa rolnego bez odszkodowań na rzecz Skarbu Państwa, a także zażądał uregulowania należności na rzecz Państwowego Funduszu Ziemi. Ponieważ Tadeusz N. miał zobowiązać się do uiszczenia należności, Kierownik Powiatowego Zarządu Rolnictwa wyraził zgodę na zrzeczenie się gospodarstwa rolnego (k.2-3).

Wnioskodawczyni Danuta C. dołączyła do swojego wniosku kserokopie aktu notarialnego o sygnaturze „Repertorium: A, numer 848/58” wystawionego w dniu 17 kwietnia 1958 r. w Państwowym Biurze Notarialnym w K., zawierającego zrzeczenie się Tadeusza i Matyldy N. na rzecz Skarbu Państwa gospodarstwa rolnego, położonego w Starym G., o obszarze 11 hektarów i 66 arów, wraz z domem mieszkalnym i zabudowaniami gospodarczymi (k.4-6).

Z treści aktu notarialnego wynikało, że Tadeusz N. przedłożył notariuszowi następujące dokumenty:

1) orzeczenie o wykonaniu aktu nadania z dnia 17 marca 1958 r. Nr RU-IV/3/66/58 wydane przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B., stwierdzające własność gospodarstwa, należącego do Tadeusza N.;

2) zaświadczenie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, Powiatowego Zarządu Rolnictwa w B. z dnia 10 kwietnia 1958 r. Nr RU-V-9/24/58, stwierdzające, że Tadeusz N. w całości uiścił Skarbowi Państwa cenę nabycia gospodarstwa rolnego oraz zezwalające na zawarcie aktu notarialnego (k.4-8).

Postanowieniem z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt: III Ko – 25/08 Sąd Okręgowy w B. uznał się niewłaściwym do rozpoznania sprawy i przekazał ją według właściwości Sądowi Okręgowemu w K. (k.13 akt). Z kolei, Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 2 kwietnia 2008 r., sygn. akt: III Ko – 205/08 wszczął spór kompetencyjny i o jego rozstrzygnięcie wystąpił do Sądu Apelacyjnego w K. (k.17-18).

Na posiedzeniu przed Sądem Apelacyjnym w K. w dniu 8 maja 2008 r., wnioskodawczyni Danuta C. oświadczyła, że wszelkie dane zawarte w piśmie procesowym z dnia 28.12.2007 r. spisała na podstawie opowiadań rodziców. Dodatkowo podała, że w latach 50-tych jej ojciec był aresztowany w związku z tym, że sprzeciwiał się obowiązkowym dostawom. Był zatrzymywany na dobę i później zwalniany, jednak w związku z tym nie miał sprawy w sądzie. Natomiast milicja zmuszała go do pracy w kołchozie (k.24 akt).

Postanowieniem z dnia 8 maja 2008 r., sygn. akt: II Ako – 57/08 Sąd Apelacyjny w K., rozstrzygając spór kompetencyjny, przekazał sprawę do dalszego prowadzenia Sądowi Okręgowemu w S. jako właściwemu do jej rozpoznania na podstawie art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 z późn. zmianami).

W dniu 12 sierpnia 2008 r. do Sądu Okręgowego w S. wpłynął ponowny wniosek Danuty C. o odszkodowanie i zadośćuczynienie za opór przeciw kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom w kwocie łącznej 25.000 zł. Za podstawę żądania wnioskodawczyni powołała przepisy ustawy z dnia 19 września 200 7r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 191, poz. 1372).

Wnioskodawczyni powołała się na to, że represje organów państwowych wobec ojca i całej rodziny za opór przeciwko kolektywizacji i obowiązkowym dostawom polegały na tym, że :

1) Powiatowy Urząd Rolnictwa w B. zawyżył kontyngent;

2) Powiatowy Urząd Rolnictwa w B. ustalił krótsze terminy dostaw obowiązkowych, np. domagał się dostarczenia zboża, które było jeszcze zielone;

3) urzędnicy Powiatowego Zarządu Rolnictwa w B. w asyście milicjantów ze S. dokonywali niezapowiedzianych kontroli gospodarstwa, najczęściej w godzinach nocnych;

4) pracownicy Powiatowego Zarządu Rolnictwa z B. oraz milicjanci z Posterunku MO w S. dokonywali przymusowej rekwizycji rzekomo ukrywanych plonów i płodów rolnych;

5) ojciec wnioskodawczyni był wzywany do Powiatowego Zarządu Rolnictwa w B., gdzie kierownik tej instytucji zachęcał, aby przystąpił do spółdzielni, lecz Tadeusz N. odmawiał wzburzony;

6) po ostatniej wizycie w Powiatowym Zarządzie Rolnictwa, milicjanci zatrzymali Tadeusza N. i osadzili go na Posterunku MO w S., gdzie przebywał przez kilka dni. W tym czasie żona – Matylda N. przynosiła mu jedzenie;

7) milicjanci informowali Tadeusza N., że za czynny opór wobec władzy ludowej grozi mu więzienie i powinien oddać gospodarstwo rolne Państwu Polskiemu (k.34-36).

Do tego wniosku Danuta C. dołączyła oświadczenie swojej matki Matyldy N. potwierdzające fakty zatrzymania Tadeusza N. przez milicjantów z posterunku MO w S. oraz aresztowania go przez kilka dni na terenie tego posterunku latem 1957 r. (k.37-38).

Na posiedzeniu w dniu 29 sierpnia 2008 r. wnioskodawczyni Danuta C. sprecyzowała swoje żądanie oświadczając, że nie domaga się unieważnienia aktu notarialnego, lecz odszkodowania za opór przeciwko kolektywizacji i obowiązkowym dostawom (k. 41).

Wyrokiem z dnia 17 listopada 2008 r., sygn. akt III Ko 91/08 Sąd Okręgowy w Ś., na podstawie art. 1 ust. 1 oraz art. 8 pkt 1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 z późn. zmianami), oddalił wniosek Danuty C. o odszkodowanie i zadośćuczynienie za opór przeciwko kolektywizacji i obowiązkowym dostawom. Koszty postępowania zaliczono na rachunek Skarbu Państwa (k. 44 akt sprawy).

W uzasadnieniu wyroku, Sąd Okręgowy w S. podkreślił, że zebrane w sprawie dokumenty nie potwierdziły, aby ojciec wnioskodawczyni – Tadeusz N., na podstawie jakiegokolwiek orzeczenia był skazany za czyn związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, czy też czyn związany z oporem przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom. W ocenie Sądu I instancji, tylko takie orzeczenie stanowiłoby podstawę do zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, natomiast za tego rodzaju orzeczenie nie można było uznać aktu notarialnego o zrzeczeniu się własności gospodarstwa rolnego. Jednocześnie Sąd Okręgowy w S. ustalił, że brak jest jakiejkolwiek dokumentacji potwierdzającej aresztowanie Tadeusza N. albo odbywanie przez niego kary (k.47-48 akt sprawy).

Apelację od powyższego wyroku złożył pełnomocnik wnioskodawczyni Danuty C., adw. Władysław B., który zaskarżył go w całości na jej korzyść (k. 51-52 akt sprawy).

Pełnomocnik wnioskodawczyni zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił:

1. naruszenie art. 1 ust. 1 oraz art. 8 pkt 1 i 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 z późn. zmianami) przez błędne zastosowanie tychże przepisów prawnych jako podstawy oddalenia wniosku wnioskodawczyni w niniejszej sprawie;

2. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku i mających wpływ na jego treść przez niesłuszne przyjęcie, że jej ojciec nie był osobą represjonowaną w okresie po II wojnie światowej przez władze komunistyczne, ze względu na jego poglądy polityczne i zachowanie niezgodne z ówczesną doktryną komunistyczną;

3. nowe fakty i dowody, których wnioskodawczyni nie podała w trakcie postępowania przed Sądem I instancji myśląc, że wystarczy przedłożyć sądowi oświadczenie Matyldy N. i w konsekwencji tego nie trzeba już słuchać świadków, potwierdzające prześladowania jej ojca Tadeusza N., co zmusiło go do zrzeczenia się gospodarstwa rolnego na rzecz Skarbu Państwa, w osobach świadków: Matyldy N., Józefa N. i Andrzeja C.

Podnosząc powyższe zarzuty, pełnomocnik wnioskodawczyni Danuty C. wniósł o: uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania, w tym orzeczenia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pełnomocnika wnioskodawczyni Danuty C. w pełni zasługuje na uwzględnienie, ponieważ Sąd I instancji dopuścił się obrazy przepisów art. 1 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 1 oraz art. 8 ust. 1a, a także art. 11 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami).

Zgodnie z przepisem art. 1 ust. 1 cytowanej ustawy, uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom. Przepis ust. 1 stosuje się również, jeżeli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność, o której mowa w tym przepisie (art. 1 ust.2 cyt. ustawy). Nie ulega zatem wątpliwości, że stwierdzenie nieważności orzeczenia może nastąpić jedynie w sytuacji:

1) jeśli czyn przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, lub

2) orzeczenie wydano za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, ewentualnie

3) jeżeli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Przepis ten nie pozostawia zatem żadnej wątpliwości, że musi istnieć związek pomiędzy prowadzoną działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, a represjami.

Jak stanowi przepis art. 8 ust. 1 cyt. ustawy, osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. Odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z orzeczeń albo decyzji o internowaniu w stanie wojennym nie mogą łącznie przekroczyć kwoty 25.000 zł, jednak ograniczenie to nie dotyczy represji z powodu działalności mającej miejsce przed dniem 31 grudnia 1956 r. (art. 8 ust. 1a oraz ust. 1b cyt. ustawy).

W realiach niniejszej sprawy nie można jednak absolutnie zaakceptować stanowiska Sądu Okręgowego w S., że żądanie wnioskodawczyni Danuty C. nie znajduje podstawy prawnej i faktycznej, ponieważ nie wykazała ona, by wobec jej ojca – Tadeusza N. toczyło się jakiekolwiek postępowanie (karne) i by w ramach takiego postępowania wydano orzeczenie za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, które można by unieważnić.

Takie stanowisko Sądu I instancji nie uwzględnia w ogóle tych przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami), które pozwalają na dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za represje związane z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, nawet wówczas gdy:

1) postępowanie wobec osoby represjonowanej zakończyło się umorzeniem lub uniewinnieniem;

2) gdy wobec takiej osoby nie toczyło się żadne postępowanie;

a mimo to w ramach represji osoby te zostało pozbawione życia lub wolności.

W pierwszym przypadku, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, to właściwy sąd pozostawia bez rozpoznania wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie za represje związane z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom. Nie dochodzi zatem w ogóle do stwierdzenia nieważności orzeczenia, co nie wyklucza zasądzeniu odszkodowania i zadośćuczynienia (art. 7 ust. 1 cyt. ustawy).

Przesądza o tym przepis art. 11 ust. 1 cyt. ustawy wedle którego, przepisy art. 8-10 mają odpowiednie zastosowanie również wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się.

W drugim wypadku, podstawę do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia daje przepis art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami), który przesądza, że art. 11 ust. 1 cyt. ustawy ma odpowiednie zastosowanie wobec osób pozbawionych życia albo wolności przez organy, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy, bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania.

Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 czerwca 1993r. sygn. III KRN – 99/93: „Przepis art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.) nie dotyczy sytuacji, w której śmierć represjonowanego pozostaje w związku z wykonaniem orzeczenia, lecz jedynie w związku z represjami, o których mowa w tym przepisie, tj. najczęściej represjami pozbawionymi jakichkolwiek podstaw prawnych, w wyniku czego postępowanie nie mogło zakończyć się orzeczeniem wymagającym obecnie unieważnienia, bądź też represjami wręcz bezprawnymi, z uwagi na charakter których zatajono sam fakt uwięzienia i nie wszczynano jakiegokolwiek postępowania” (LEX nr 22083).

Warunkiem przyznawania takiego odszkodowania i zadośćuczynienia, nawet bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania, jest zatem wykazanie następujących przesłanek:

1) represjonowany stawiał opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom;

2) dotknęły go represje ze strony polskich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organów pozasądowych, nawet bez przeprowadzania postępowania zakończonego orzeczeniem postępowania;

3) represje te polegały na pozbawieniu życia lub wolności.

Nie ma natomiast możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia, jeśli wspomniane represje za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom, stosowały radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r.. Przesądza o tym przepis art. 8 ust. 2 a cyt. ustawy, który ogranicza możliwość dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia wyłącznie do represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności. Przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której mowa w art. 8 ust. 2a, w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, należy rozumieć działalność w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r. (art. 8 ust. 2b cyt. ustawy).

Oczywiste było to, że nie można było uznać aktu notarialnego zrzeczenia się gospodarstwa rolnego w S. przez Tadeusza i Matyldę N. za orzeczenie podlegające unieważnieniu na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późniejszymi zmianami).

Niemniej jednak, z pism procesowych kierowanych przez wnioskodawczynię Danutę C. (k. 2-3, 34-36), oświadczenia wnioskodawczyni na posiedzeniu sądowym (k. 24) oraz z oświadczenia żony Tadeusza N. – Matyldy N. (k. 37-38) wynikało, że w związku z odmową udziału w „kołchozie” oraz realizowania obowiązkowych dostaw produktów rolnych i zwierząt, Tadeusz N. był zatrzymywany przez milicjantów, a nawet kilka dni aresztowany w Posterunku MO w S. Okoliczność ta wymagała sprawdzenia przez Sąd Okręgowy w S., zwłaszcza gdy zakwestionował on tę okoliczność. Fakt zatrzymywania można było bowiem potwierdzić nie tylko poprzez przesłuchanie w charakterze świadków: wnioskodawczyni Danuty C. oraz jej matki Matyldy N., ale także przez informację policji lub Instytutu Pamięci Narodowej. Szczególnie ta ostatnia możliwość wydawała się właściwa, gdyż mogła potwierdzać zorganizowane działania ówczesnego aparatu administracji państwowej i milicji na terenie powiatu B. w celu zdynamizowania kolektywizacji wsi i realizacji przymusowych dostaw. Chociaż w postępowaniu odszkodowawczym wnioskodawca występuje w roli strony zgłaszającej roszczenia, a zatem ciąży na nim ciężar dowodowy co do roszczeń, to jednak wspomniana zasada ciężaru dowodowego nie zwalnia sądu orzekającego od obowiązku wyczerpania całego dostępnego materiału dowodowego w rozpoznawanym zakresie. W postępowaniu na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991r. nadal maja zastosowanie przepisy art. 152 k.p.k. i art. 303 k.p.k. (por. postanowienie SA w Poznaniu z dnia 30.06.1992r. sygn. II AKz – 150/92 – OSA 1993, nr 8, poz. 44).

Na podstawie szeregu dostępnych dokumentów i dostępnych publikacji (por. Adolf Dobieszewski – Kolektywizacja polskiej wsi 1948-1956, Warszawa 1993 oraz Antoni Kura – Aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości w ramach procesu socjalizacji wsi polskiej w latach 1945-1956, wyd. IPN, Warszawa 2006) można bowiem stwierdzić, że w Polsce decyzję o kolektywizacji rolnictwa podjął Komitet Centralny PPR w czerwcu 1948r., na podstawie rezolucji Kominformu z czerwca 1948r., o rozpoczęciu kolektywizacji we wszystkich państwach komunistycznych. Chociaż oficjalnie propaganda podkreślała dobrowolność kolektywizacji, to jednak od czerwca 1952, wobec braku postępów kolektywizacji zaostrzono represje wobec jej przeciwników, poprzez m.in. rewizje, niszczenie mienia i dobytku gospodarczego, bezprawne domiary podatkowe (co doprowadzało gospodarstwa rolne do bankructwa) oraz liczne aresztowania i szykany.

Jedną z form represji były kary grzywny za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych (kontyngentów), a także niejednokrotnie orzekając kary obozu pracy lub więzienia. Po zmianach politycznych Października 1956r. oficjalnie uznano prywatne rolnictwo w Polsce za specyfikę tzw. polskiej drogi do socjalizmu, a władze komunistyczne rezygnowały stopniowo z przyspieszonej kolektywizacji. Jednocześnie należy pamiętać, że obowiązujące wówczas prawo karne było instrumentem zwalczania oporu przeciwko kolektywizacji wsi i obowiązkowym dostawom. Przepisy karne zawierały następujące akty prawne:

1) dekret z dnia 23 lipca 1951r. o planowym skupie zbóż (Dz. U. Nr 39, poz. 297);

2) ustawa z dnia 10 lipca 1952r. o obowiązkowych dostawach zbóż (Dz. U. Nr 32, poz. 214);

3) dekret z dnia 28 sierpnia 1952 r. o obowiązkowych dostawach ziemniaków (tekst jednolity: Dz. U. z 1961r. Nr 35, poz. 183);

4) dekret z dnia 1 grudnia 1953 r. o obowiązkowych dostawach zwierząt rzeźnych (Dz. U. Nr 50, poz. 244 z późniejszymi zmianami).

Zgodnie z art. 22 ust. 1 dekretu z dnia 23 lipca 1951r. o planowym skupie zbóż (Dz. U. Nr 39, poz. 297), odpowiedzialności podlegał ten, kto nie wykonywał ciążącego na nim obowiązku sprzedaży zbóż lub powoduje obniżenie ich jakości. Podlegał on karze grzywny do 4.500 zł, zaś orzekanie następowało w trybie postępowania karno-administracyjnego (art. 22 ust. 1 cyt. dekretu). Jednocześnie postępowanie można było umorzyć, jeżeli sprawca przed zapadnięciem orzeczenia przedłożył władzy orzekającej dowód wykonania obowiązku sprzedaży. Z kolei, odpowiedzialność karną z art. 23 wspomnianego dekretu ponosił, kto złośliwie uchylał się od ciążącego na nim obowiązku sprzedaży zbóż w ramach planu, utrudniał lub udaremniał wykonanie tego obowiązku przez inne osoby, albo publicznie nawoływał do uchylania się od tego obowiązku. Sprawca podlegał karze więzienia do lat 3 lub aresztu. Przepis art. 24 cyt. dekretu zawierał zapis, że wszelkie naruszenie przepisów dekretu oraz rozporządzeń i zarządzeń wydanych na jego podstawie karane będzie w myśl obowiązujących przepisów.

Wspomniany dekret został z dniem 21 lipca 1951r. uchylony przez ustawę z dnia 10 lipca 1952r. o obowiązkowych dostawach zbóż (Dz. U. Nr 32, poz. 214), jednak nie wiązało się to ze złagodzeniem sankcji karnych za niezrealizowanie obowiązkowych dostaw. Zgodnie z przepisem art.28 ust. 1 cyt. ustawy, „kto nie wykonywa ciążącego na nim obowiązku dostaw zbóż lub powoduje obniżenie jakości dostarczonych zbóż - podlega karze grzywny do 3.000 złotych”. Orzekanie następowało w trybie postępowania karnoadministracyjnego, zaś postępowanie, wszczęte na podstawie ust. 1, mogło być umorzone, jeżeli sprawca przed zapadnięciem orzeczenia przedłożył władzy orzekającej dowód wykonania obowiązkowych dostaw (art. 28 ust. 3 ustawy). Przepisu tego nie można było jednak zastosować, jeżeli sprawca w bieżącym lub poprzednim roku gospodarczym był karany za niewykonanie obowiązkowych dostaw zbóż lub innych obowiązkowych dostaw. Natomiast art. 29 cyt. ustawy brzmiał następująco: „Kto złośliwie uchyla się od wykonania obowiązkowych dostaw, utrudnia lub udaremnia wykonanie obowiązkowych dostaw przez inne osoby albo publicznie nawołuje do uchylania się od wykonania obowiązkowych dostaw – podlega karze więzienia do lat trzech lub karze aresztu do lat trzech”.

Analogiczne przepisy karne, w tym co do wysokości sankcji karnej i procedury, w art. 39 i 40 zawierał dekret z dnia 28 sierpnia 1952 r. o obowiązkowych dostawach ziemniaków (tekst jednolity: Dz. U. z 1961r. Nr 35, poz. 183).

Z kolei, zgodnie z art. 24 ust. 1 dekretu z dnia 1 grudnia 1953 r. o obowiązkowych dostawach zwierząt rzeźnych (Dz. U. Nr 50, poz. 244 z późniejszymi zmianami) karze do 3.000 zł grzywny podlegał, kto nie wykonywał ciążącego na nim obowiązku dostaw zwierząt rzeźnych. Orzekanie następowało w trybie postępowania karno-administracyjnego. Natomiast przepis art.25 cyt. dekretu brzmiał następująco: „Kto złośliwie uchyla się od wykonania obowiązku dostaw zwierząt rzeźnych, utrudnia lub udaremnia wykonanie tego obowiązku przez inne osoby, albo publicznie nawołuje do uchylania się od tego obowiązku – podlega karze więzienia do lat trzech lub aresztu”.

Wspomniane przepisy karne zostały uchylone dopiero z dniem 1 stycznia 1972r. ustawą z dnia 26 października 1971 r. o zniesieniu obowiązkowych dostaw zbóż, ziemniaków i zwierząt rzeźnych (Dz. U. Nr 27, poz. 253). Analiza wspomnianych aktów prawnych prowadzi zatem do wniosku, że w okresie wskazanym przez wnioskodawczynię Danutę C. jej ojciec mógł być rzeczywiście podmiotem represji za opór przeciwko kolektywizacji wsi i obowiązkowym dostawom. Co więcej, mogło się wobec niego nawet toczyć postępowanie karne lub karno-administracyjne, a zrzeczenie się gospodarstwa rolnego na rzecz Skarbu Państwa mogło pozostawać w związku przyczynowym ze wspomnianymi represjami. Doświadczenie życiowe uczy bowiem, że w obliczu „głodu ziemi” po 1945r. chłopi niechętnie zrzekali się ziemi otrzymanej w wyniku reformy rolnej i czynili to wielokrotnie w wyniku represji i przymusu ekonomicznego.

Końcowym zagadnieniem w realiach niniejszej sprawy, pozostaje to, czy zachowanie ojca wnioskodawczyni – Tadeusza N. mogło zostać uznane za stawianie oporu przeciwko kolektywizacji wsi i przymusowym dostawom.

W orzecznictwie i doktrynie nie zwracano dotychczas wystarczająco dużo uwagi wspomnianym zagadnieniom, należy jednak stwierdzić, że taki opór należy rozpatrywać zarówno jako opór czynny (sprzeciwianie się przepisom i zarządzeniom władz państwa totalitarnego przez aktywną działalność polegającą na stosowaniu przemocy i gróźb wobec przedstawicieli władz np. wobec rekwizycji płodów rolnych, nawoływanie do odmowy wykonania zarządzeń), jak i opór bierny (odmowa wykonania przepisów i zarządzeń artykułowana wprost i milcząco, zwłaszcza wobec wzywania na „przesłuchania” w organach administracji i wobec władz partyjnych, zatrzymywania przez milicję, ukrywanie płodów rolnych itp.). Za opór przeciw kolektywizacji wsi (art. 1 ust. 1 ustawy rehabilitacyjnej) uznać można również krytykę "kołchozów" i skutków ich tworzenia (por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 8 lutego 1996 r. sygn. II AKz – 5/96 – Prokuratura i Prawo – wkładka 1996, nr 9, poz. 23).

Należy w tym zakresie w pełni podzielić stanowisko wyrażone przez Lecha Gardockiego, że „rehabilitacja osób represjonowanych za opór przeciwko kolektywizacji wsi uzasadniona jest znanym powszechnie faktem, ze kolektywizację tę wprowadzano metodą stosowania różnych form przymusu wobec ludności wiejskiej. Przymus ten stanowił z prawnego punktu widzenia oczywiste nadużywanie władzy i wobec tego zasadność rehabilitacji osób stawiających opór tym nadużyciom nie ulega wątpliwości (…) Sformułowanie "orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi" (podobnie zresztą, jeśli wchodzi w grę opór przeciwko obowiązkowym dostawom) obejmuje nie tylko orzeczenia dotyczące czynów polegających na oporze. Sformułowanie to dotyczy również przypadków represji na podstawie innych zarzutów, jeżeli motywem bezprawnej represji był faktycznie opór osoby represjonowanej przeciwko kolektywizacji wsi” (L. Gardocki – Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. – Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10; podobnie K. Sychta – Charakter prawny postępowania rehabilitacyjnego określonego ustawą z dnia 23.02.1991 r. – Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 2001, nr 4, s. 121).

Jak słusznie zauważa jednak Lech Gardocki: „przewidziana w art. 1 ust. 1 ustawy podstawa rehabilitacji, polegająca na tym, że „orzeczenie wydano za opór przeciwko obowiązkowym dostawom”, dotyczy zagadnienia w tym sensie innego, że inaczej niż przy kolektywizacji – przymus stosowany przez organy państwowe w związku z obowiązkowymi dostawami miał zasadniczo charakter legalny. Nie wykluczało to zresztą częstego stosowania w związku z obowiązkowymi dostawami takich form przymusu, które stanowiły przestępne nadużycia władzy, ale formuła zamieszczona w art. 1 ust. 1 dotyczy (…) nie tylko tych bezprawnych form represji za opór przeciwko obowiązkowym dostawom. Odnosi się ona również do orzeczeń opartych na obowiązujących wówczas przepisach, przewidujących odpowiedzialność karną za uchylanie się od obowiązkowych dostaw” (L. Gardocki – Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. – Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10). Autor zauważa, że jest możliwa także inna, węższa interpretacja, zgodnie z którą samo uchylanie się od obowiązkowych dostaw nie mogłoby zostać jeszcze uznane za opór przeciwko obowiązkowym dostawom, natomiast za taki opór uznać można byłoby tylko bardziej aktywne formy sprzeciwu. Jednak L. Gardocki zdaje się nie przyjmować tej interpretacji, gdyż jej przyjęcie „sprawiłoby, że omawiana podstawa rehabilitacji nie miałaby większego znaczenia praktycznego, bo przypadki takiego bardziej aktywnego oporu przeciwko obowiązkowym dostawom były w praktyce rzadkie” (L. Gardocki – Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego 1991 r. – Przegląd Sądowy 1991, nr 4, s. 10). Stanowisko takie należy w pełni podzielić.

Mając powyższe na uwadze, wyrok Sądu Okręgowego w S. uznano za nietrafny i przedwczesny bez wyjaśnienia kwestii wskazanych w niniejszym uzasadnieniu. Z uwagi na ty orzeczenie uchylono i sprawę z wniosku Danuty C. przekazano do ponownego rozpoznania.

Biuletyn Orzecznictwa Apelacji Wrocławskiej